Prabuty

Ten artykuł należy dopracować: od 2015-04 → poprawić styl – powinien być encyklopedyczny, przerobić listy punktowane na tekst ciągły. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Prabuty

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ruiny Zamku Biskupów Pomezańskich, fontanna Rolanda i konkatedra św. Wojciecha
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Powiat	kwidzyński
Gmina	Prabuty
Prawa miejskie	od XIII wieku
Burmistrz	Marek Bogdan Szulc
Powierzchnia	7,29 km²
Wysokość	90 m n.p.m.
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość	8710[1][2] 1194,8 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 55
Kod pocztowy	82-550
Tablice rejestracyjne	GKW
Położenie na mapie gminy Prabuty Prabuty
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Prabuty
Położenie na mapie województwa pomorskiego Prabuty
Położenie na mapie powiatu kwidzyńskiego Prabuty
53°45′21″N 19°11′51″E/53,755833 19,197500
TERC (TERYT)	2207044
SIMC	0932962
Urząd miejski ul. Kwidzyńska 2 82-550 Prabuty
Strona internetowa

Prabuty (niem. Riesenburg)^[3] – miasto w północnej Polsce, we wschodniej części województwa pomorskiego w powiecie kwidzyńskim, nad jeziorem Liwieniec.

Prabuty leżą na obszarze dawnej Pomezanii^[4], w historycznych Prusach Górnych^[5], a także na Powiślu^[6]. Geograficznie stanowią część makroregionu Pojezierza Iławskiego.

Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Prabuty. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. elbląskiego.

Według danych z 1 stycznia 2018 Prabuty liczyły 8 710 mieszkańców^[1].

Rozwinął się tu przemysł drzewny, materiałów budowlanych oraz elektromaszynowy. Prabuty są także stacją węzłową położoną przy trasie Warszawa – Gdynia.

Historia

Makieta Zamku Biskupów Pomezańskich w Prabutach

Prabucki rynek w okresie rozbiorów

Pomnik cesarza Wilhelma I na rynku w Prabutach, fot. XIX w.

Konkatedra św. Wojciecha

Fontanna Rolanda w Prabutach dzieło Franza Schwechtena z 1900

Gotycka Brama Kwidzyńska

W latach 1233–1283 następuje podbój terenów Prus przez Krzyżaków.

W 1236 r. Krzyżacy niszczą pruski gród Reizija nad jeziorem Liwieniec. Na jego miejscu wznoszą drewniany zamek.

W 1250 r. doprowadzają do utworzenie biskupstwa pomezańskiego. Pięć lat później Prabuty wraz z okolicznymi terenami przechodzą pod władzę świecką biskupa pomezańskiego (aż do 1525 r.).

W latach 1267-1277 trwa budowa zamku murowanego. Przy zamku rozwija się osada, która po 1285 r. otrzymuje prawa miejskie,

Latach 1310-1330 wzniesiona zostaje katedra. W 1330 r. następuje lokacja miasta na prawie chełmińskim i budowa ratusza.

W latach 1342-1345 trwa też budowa synagogi (działa do 1853),

W 1375 r. pożar trawi połowę miasta,

W latach 1378–1402 następuje budowa kaplicy zamkowej pw. Najświętszej Marii Panny. W 1404 r. założona zostaje szkoła zamkowej, później miejskiej,

W 1381 r. w drodze do Rzymu zatrzymuje się w Prabutach litewski książę Świdrygiełło. Z kolei w 1414 r. w mieście przebywa król Władysław Jagiełło

W 1450 r. miasto przystępuje do Związku Pruskiego. Jednak rok później biskup pomezański Caspar wygania z Prabut zwolenników tej antykrzyżackiej organizacji.

W 1458 r., w czasie wojny trzynastoletniej w Prabutach zawarty zostaje rozejm polsko-krzyżacki.

W 1466 r. na mocy pokoju toruńskiego Prabuty pozostają nadal we władaniu biskupów pomezańskich. Są w latach 1501-1525 stolicą Pomezanii^[7]'

W 1525 r. diecezja pomezańska przestaje istnieć. Miasto zostaje siedzibą książęcego starosty.^[8]

W 1628 r. w zamku prabuckim rezydują polscy delegaci na pertraktacje ze Szwedami.

Miasta nie omijają kataklizmy. W 1688, 1722 i 1788 r. wybuchają pożary miasta. Spłoną wówczas kościół tzw. polski. W latach 1709-1710 podczas epidemii dżumy zmarły 933 osoby, czyli połowa mieszkańców.

W latach 1726-1753 powstaje miejska instalacja wodociągowa.

W latach 1758-1762 miasto staje się siedzibą rosyjskiego sztabu wojskowego. Z kolei w 1807 r. przez Prabuty przechodzą wojska Napoleona Bonapartego.

W 1876 r. miasto zyskuje połączenie kolejowe z Malborkiem i Iławą, a w 1899 r. z Jabłonowem Pomorskim.

W czasie I wojny światowej w mieście stacjonował sztab wojenny Hindenburga^[9]

W 1922 r. na miejscu ratusza, spalonego w 1868 r., zbudowana zostaje fontanna.

W latach 1928–1932 trwa budowa szpitala psychiatrycznego na 2000 miejsc. W 1939 r. szpital został zlikwidowany. Pacjenci w cięższym stanie zostali zamordowani, lżej chorzy zostali przeniesieni do szpitala w Starogardzie Gdańskim, gdzie również większość z nich wymordowano.^[10]

W 1939 r. powstaje w Prabutach oficerski obóz przejściowy, do którego 4 października tegoż roku zostaje skierowany mjr Henryk Sucharski wraz z pozostałymi oficerami z Westerplatte.

W 1945 r. wojska sowieckie niszczą ok. 60% miasta^[11]. Następuje wysiedlenie niemieckich mieszkańców miasta. W ich miejsce przybywają Polacy ekspatriowani z Kresów Wschodnich, głównie z Wołynia.^[12]

W 1946 miejscowość zostaje włączona do nowo powstałego województwa olsztyńskiego na terenie powojennej Polski pod nazwą Prabuty. Na miejscu szpitala psychiatrycznego powstaje Państwowe Sanatorium Przeciwgruźlicze.^[13]

W 1947 r. następuje uruchomienie wodociągów, a w 1956 r. linii przesyłowej gazu.

W latach 70. powstają w Prabutach nowe zakłady przemysłowe i spółdzielnie m.in.: ZHO Hydroster, Spółdzielnia Inwalidów „Świt”, Spółdzielnia Odzieżowa „Delta”, Spółdzielnia Pracy „Tęcza”, Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”, Zakłady obsługujące rolnictwo, PGR-y. Funkcjonuje też duży kompleks szpitalny. Budowane są nowe dzielnice i osiedla mieszkaniowe.

Od 1978 r. w Prabutach rozgrywany jest Memoriał Szachowy mjr. Henryka Sucharskiego.^[14]

W latach 1980–1982 ks. Jan Oleksy przeprowadza odbudowę konkatedry. W1983 r. następuje stanowienie przy konkatedrze Pomezańskiej Kapituły Kolegiackiej.^[15]

W 2014 r. powstaje Prabuckie Stowarzyszenie Kresowiaków, którego prezesem zostaje Andrzej Mosiejczyk. Od 2009 r. Stowarzyszenie organizuje w Prabutach doroczne konferencje popularno-naukowe pod nazwą "Świat Kresów", a od 2015 r. Rajdy Rowerowe "Pamięci Kresowian.^[16][17][18] Z kolei od 2022 r. Turnieje Szachowe "Pamięci Kresowian".^[19] Organizuje także wyjazdy na Kresy.^[20]

Nazewnictwo Prabut

Niemiecka nazwa Riesenburg pochodzi z połączenia pruskiej nazwy włości Resja/Rezja^[21] z członem Burg – „gród”. Etymologia ludowa wywodzi zaś nazwę miasta od niemieckiego słowa: Riese – „olbrzym” i wyjaśnia określenie Riesenburg jako miasto, gród olbrzyma (stąd też olbrzym z maczugą umieszczony w herbie miasta).

Źródła podają następujące nazwy miejscowości: Resin, Resia (1250), plebano de Resya (1286), Rysen (1326), Resitten (1411), Prabuth, Prabuti, Preybuth, Prabutas, Preibutas, Zabrzesno.

Krzyżacy przyjęli tę nazwę dodając drugi człon, burg: Resemburg (1265), Rysenburg (1233), castro Resinburg (1326), civitas Resinburg (1330), Risenburgk (1342), co oznacza „zamek (gród) ziemi Resia”, Resenburg (1454, 1466), Preybutten lub Prebutyn (1258).

Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946^[22].

Demografia

Według danych z 31 grudnia 2015 r. miasto miało 8761 mieszkańców^[23].

• Piramida wieku mieszkańców Prabut w 2014 roku^[1].

Zabytki

Ruiny Zamku Biskupów Pomezańskich

Kościół, tzw. „polski”, (XIV w.)

Neogotycki kościół św. Andrzeja

• gotycka konkatedra św. Wojciecha z przełomu XIV i XV wieku (później przebudowywana), spalona w 1945 przez Sowietów, pozostawała w stanie ruiny, odbudowana w latach 1980-1983;
• kwadratowy rynek (ul. Rynek, ul.Kraszewskiego, ul. Bolesława Prusa, ul. Reja);
• gotycki kościół, tzw. „polski” z XIV w.;
• gotycka Brama Kwidzyńska (XIV wiek);
• pozostałości murów miejskich z XIV wieku;
• neogotycki kościół św. Andrzeja z 1878 r.;
• fontanna Rolanda – zbudowana w roku 1900 przez Franza Schwechtena pierwotnie w centrum Berlina, przeniesiona do Prabut w roku 1929; zdobioną przez lwy fontannę wieńczy rzeźba rycerza Rolanda, przywrócona na swoje miejsce w 2011 r.;
• fundamenty gotyckiego zamku biskupiego z lat 1267-1277. Na wzniesieniu ruin stoi makieta ukazująca rekonstrukcję zamku, konkatedry kapituły pomezańskiej, bram miejskich oraz ratusz miejski i rekonstrukcje rynku;
• zabytkowe wodociągi miejskie z 1728-1732;
• plebania z 1910 roku;
• neogotycka poczta z lat 1893-1896;
• domy mieszkalne: ulice Długa, Zamkowa, Kopernika, Warszawska, Wojska Polskiego, Władysława Jagiełły, Ogrodowa, Barczewskiego, Daszyńskiego;
• budynki użyteczności publicznej;
• obiekty gospodarcze z XVIII, XIX i I poł. XX wieku;
• park miejski (mauzoleum, pomnik Heinricha Wiebe);
• ławka zakochanych (ul. Grunwaldzka);
• szpital specjalistyczny (ul. Kuracyjna);
• dworzec PKP (ul. Daszyńskiego);
• cukrownia (ul. Daszyńskiego);
• urząd miejski;
• kaplica (ul. Polna);
• pozostałości gimnazjum (ul. Polna);
• figurka Marii Panny (ul. Warszawska);
• kaplica (ul. Kuracyjna);
• remiza OSP (ul. Reymonta);
• fundamenty murów obronnych (ul. Malborska);
• willa Karola (ul. Obrońców Westerplatte);
• zachowane piwnice i korytarze na terenie „Starego Miasta”.

Zabytki nieistniejące

Synagoga (obecnie nie istnieje)

• gimnazjum realne (ul. Polna)
• bramy miejskie
• obóz przejściowy – „Zatorze”
• budynki mieszkalne – „Stare Miasto”
• plac Wrangla
• pomnik Webera
• synagoga
• cmentarz żydowski (ul. Władysława Jagiełły)
• jezioro Młyńskie
• ratusz miejski
• hotel „Niemiecki dom”
• kino-teatr
• schronisko młodzieżowe

Pomniki

• pomnik pamięci Polaków pomordowanych przez nacjonalistów ukraińskich na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej przy ul. Kwidzyńskiej^[24]
• pomnik doktora Krauze przy ul. Grunwaldzkiej
• figurka Marii Panny przy ul. Warszawskiej
• tablica poświęcona doktorowi Krauze przy ul. Kuracyjnej
• pomnik założyciela parku miejskiego w parku miejskim

Transport

Droga wojewódzka 521 (ul. Władysława Jagiełły), w tle wieża konkatedry

Połączenia drogowe

• 521 Kwidzyn – Prabuty – Susz – Iława
• 522 Sztum – Mikołajki Pomorskie – Prabuty – Kisielice
• 520 Prabuty – Kamieniec

Transport kolejowy

• Trasa kolejowa Warszawa – Gdynia
• Trasa kolejowa Prabuty – Kwidzyn

Trasy rowerowe

• Szlak Czerwony Prabuty – Stare Miasto – Dołek – Szramowo – Laskowice – Orkusz – Gdakowo – Sypanica – Prabuty
• Szlak Zielony Prabuty – Stare Miasto – Sanatorium – Kołodzieje – Gilwa – rzeka Liwa – Prabuty
• Szlak Niebieski Prabuty – Stare Miasto – Sanatorium – Obrzynowo – Jakubowo – Rodowo – Górowychy – Prabuty
• Szlak Czarny Prabuty – Sanatorium – Grażynowo – Kowale – Pilichowo – Trumiejki – Jaromierz
• Szlak Żółty Prabuty – Stare Miasto – Obrzynowo – Jakubowo – Stążki – Rodowo – Górowychy – Gonty – Sypanica – Gdakowo – Orkusz – Laskowice – Szramowo – Prabuty

Dzielnice i osiedla mieszkaniowe Prabut

Dzielnice Prabut

Prabuty są podzielone administracyjnie na dzielnice, osiedla mieszkaniowe i 1 strefę ekonomiczną „Zatorze”. W południowo-wschodniej części miasta budowane jest osiedle „Klimuszko”.

Stare Miasto

• Stare Miasto
• Centrum
• Śródmieście (dawniej kwidzyńskie przedmieście)

Gniewskie przedmieście

• Dołek
• Zacisze

Osiedla Południowe

• Stara Kolonia
• Nowa Kolonia
• Sanatorium
• Osiedle południowe
• Osiedle Klimuszki – nowo powstałe osiedle
• Kisielickie przedmieście

Strefa ekonomiczna

• Koszary
• Zatorze

Osiedle Władysława Jagiełły

• Osiedle I
• Osiedle II

Honorowi obywatele Prabut

• Paul von Hindenburg (ur. 2 października 1847, zm. 2 sierpnia 1934) – prezydent Niemiec
• Czesław Klimuszko (ur. 23 sierpnia 1905, zm. 25 sierpnia 1980) – polski duchowny
• Werner Zebrowski^[25] (potrzebne dane) - kolekcjoner pamiątek, zdjęć, pamiątek, obrazów, grafik, odznaczeń, związanych z historią Prabut^[26]

Media

Na terenie Prabut działa Telewizja kablowa Prabuty, wydawana jest także prasa: Gazeta Prabucka oraz Prabuckie Wieści.

Sport

Kluby sportowe

• Gryf VECRO Prabuty – koszykówka (klub występuje w III lidze)^[27]
• Pogoń Prabuty – piłka nożna (klub występujący w V Lidze)
• Wojtas Prabuty – piłka nożna (gminny klub sportowy)

Obiekty sportowe

• stadion piłkarsko-lekkoatletyczny (ul.Polna)
• stadion piłkarsko-lekkoatletyczny (ul.Kuracyjna)
• miejski stadion MKS Pogoń Prabuty (ul.Władysława Jagiełły)
• kompleks boisk „Orlik 2012”
• kort tenisowy (ul.Władysława Jagiełły)
• hala sportowa przy Szkole Podstawowej (ul.Obrońców Westerplatte)
• stadnina koni Prabuty – Julianowo
• Skatepark

Parki i skwery miejskie

• Park miejski (ul.Parkowa – Zacisze)
• Skwer miejski przy (ul.Grunwaldzkiej – Śródmieście)
• Skwer im. Jana Pawła II (ul.Rynek – Stare Miasto)
• Skwer miejski (ul.Warszawska – Stare Miasto)

Pomniki przyrodnicze i rezerwat

Na terenie gminy znajdują się 24 pomniki przyrodnicze oraz rezerwat przyrody Liwieniec.

Muzea i punkty informacji turystycznej

Muzea

• kaplica zamkowa (ul.Zamkowa)
• brama kwidzyńska (ul.Kwidzyńska)
• izba muzealna w Szpitalu Specjalistycznym (ul. Kuracyjna)

Punkty informacji turystycznej

• sala wystawowa im. Webnera Zebrowskiego (ul. Kwidzyńska)
• kaplica zamkowa (kościółek polski) (ul. Zamkowa)
• Prabuckie Centrum Kultury i Sportu (ul. Łąkowa)

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

•  Szwecja Tingsryd
•  Ukraina Tomaszgród

Wspólnoty wyznaniowe

• Parafia św. Wojciecha w Prabutach
• Świadkowie Jehowy – zbór Prabuty z Salą Królestwa^[28]

Przypisy

Bibliografia

• J. Liguz, 2008: Zabytki architektury w powiecie kwidzyńskim. Wyd. Lokalna Organizacja Turystyczna Liwa.

Linki zewnętrzne

• oficjalna strona miasta i gminy
• Miejski Serwis Internetowy Miasta i Gminy Prabuty
• Prabuty w projekcie Kwidzynopedia
• Prabuty, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 9 .