Prairial (1908)

Prairial (Q55)

Bliźniak „Prairiala” – „Pluviôse” w 1913 roku
Klasa	okręt podwodny
Typ	Pluviôse
Historia
Stocznia	Arsenal de Cherbourg, Cherbourg
Położenie stępki	8 października 1905
Wodowanie	26 września 1908
Marine nationale
Wejście do służby	16 czerwca 1909
Zatonął	29 kwietnia 1918
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność • na powierzchni • w zanurzeniu	404 tony 553 tony
Długość	51,12 metra
Szerokość	4,955 metra
Zanurzenie	3,045 metra
Zanurzenie testowe	40 metrów
Rodzaj kadłuba	dwukadłubowy
Materiał kadłuba	stal
Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania 2 kotły, łączna moc 700 KM 2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM 2 śruby
Prędkość • na powierzchni • w zanurzeniu	12 węzłów 8 węzłów
Zasięg	powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów
Uzbrojenie
8 torped
Wyrzutnie torpedowe	7 × 450 mm (1 wewnętrzna na dziobie, 6 zewnętrznych)
Załoga	25

Prairial (Q55) – francuski oceaniczny dwukadłubowy okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt miał wyporność 404 ton w położeniu nawodnym i 553 ton pod wodą, a jego główną bronią było osiem torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z jednej wewnętrznej i sześciu zewnętrznych wyrzutni. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

„Prairial” został zwodowany 26 września 1908 roku w stoczni Arsenal de Cherbourg w Cherbourgu, a do służby w Marine nationale wcielono go 16 czerwca 1909 roku. Uczestniczył w działaniach wojennych, operując na wodach kanału La Manche i Oceanie Atlantyckim. Okręt zatonął 29 kwietnia 1918 roku nieopodal Hawru, po kolizji z brytyjskim parowcem „Tropic”.

Projekt i budowa

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych^[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej^[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu – Sirène – zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)^[2]. Pojawienie się możliwych do zamontowania na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette^[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek^[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)^[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech^[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi^[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą liczbę niezawodnych silników Diesla^[5]. Okręty podwodne z napędem parowym, oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność, miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i wygaszenia kotłów^[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowego rodzaju, nazwanego od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable^[6].

„Prairial” został zamówiony 26 sierpnia 1905 roku w Arsenale w Cherbourgu wraz z ośmioma siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni (numer stoczniowy Q21)^[7][8]. Stępkę okrętu położono 8 października 1905 roku^[9], a zwodowany został 26 września 1908 roku^[10][11][b]. Nazwa okrętu nawiązywała do dziewiątego miesiąca we francuskim kalendarzu rewolucyjnym^[7][12]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q55 i kod identyfikacyjny PL^[8][9].

Dane taktyczno-techniczne

Charakterystyka ogólna

„Prairial” był średniej wielkości dwukadłubowym, oceanicznym okrętem podwodnym^[10][13]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)^[10][14]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm^[14]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą^[15][16]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²^[17]. Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką^[17]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę^[7][18]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez kingstony, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)^[18]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)^[19]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów^[18]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton^[18]. W kadłubie sztywnym znajdowały się dwa zbiorniki wody słodkiej o pojemności 1800 litrów, zaś w luku między maszynami znajdował się rezerwowy cylindryczny zbiornik na 1280 litrów; trzy zbiorniki wyrównawcze miały pojemność 3950 litrów, a kompensacyjny zbiornik pierścieniowego luku wyrzutni torpedowej mieścił 390 litrów^[20].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy i dziobową wyrzutnię torpedową; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski^[14]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół^[21]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy^[15].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony^[15][c]. Zapas pływalności wynosił 27%^[15].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego^[d] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²^[15]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego^[18]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów^[8], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut^[23].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy^[24][e].

Urządzenia napędowe

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem produkcji zakładów w Saint-Denis^[18]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm^[18]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²^[18]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²^[20]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości^[20]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu^[25]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo^[26].

W przedziale siłowni prócz maszyn parowych i kotłów znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²^[25]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia^[25].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Compagnie Générale Électrique z Nancy^[27]. Prędkość obrotowa wynosiła od 192 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)^[27]. Silniki miały po sześć biegunów głównych wzbudzanych równolegle i sześć biegunów kompensujących z uzwojeniem połączonym szeregowo^[27]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową^[27]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM^[10][13][f]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy Fulmen d’Arsonval po 124 ogniwa^[20].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów^[10][28]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą^[10][11].

Uzbrojenie

Okręt wyposażony był w siedem wyrzutni torped kalibru 450 mm: jedną wewnętrzną na dziobie, odchyloną o 2° w górę, dwie zewnętrzne po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie zewnętrzne na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie zewnętrzne systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem 8 torped modèle 1906 (zapasowa torpeda znajdowała się w przedziale dziobowym pod kubrykiem załogi)^[27][22]. Torpeda miała długość 5,07 metra, zaś jej masa wynosiła 646 kg^[29].

Wyposażenie

Okręt wyposażony był w dwa peryskopy – dzienny i nocny^[30]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s^[31]. Binokularowy i wieloobiektywowy peryskop nocny miał długość 2,5 metra oraz średnicę 140 mm i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu^[32].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba^[32]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym^[33]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal^[33]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona o długości 3,67 metra każda, a także mosiężna boja ratunkowa, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym^[34]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V^[21].

Służba

Siostrzane „Thermidor”, „Floréal” i „Ventôse” w Hawrze w 1913 roku

„Prairial” został wcielony do służby w Marine nationale 16 czerwca 1909 roku^[9][35]. Pierwszym dowódcą okrętu został kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) Carré^[36]. We wrześniu okręt pokonał trasę Cherbourg – Calais i z powrotem^[37]. 23 sierpnia 1910 roku dowodzona przez kpt. mar. Decaux jednostka zderzyła się w porcie w Cherbourgu z barką i musiała trafić do stoczni na remont^[38]. Decyzją prezydenta Francji Armanda Fallièresa z 1 września dowództwo „Prairiala” objął kpt. mar. Marie-Joseph-Léon Latron^[39]. Na początku 1911 roku „Prairial” wraz z okrętem pancernym „Bouvines” przeprowadził udane testy telegrafu bezprzewodowego firmy Thomson, po których we wrześniu ministerstwo nakazało instalację tego urządzenia na pokładach siostrzanych jednostek „Pluviôse”, „Ventôse”, „Germinal” i „Thermidor”^[40][41].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które wraz z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty^[42]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację torpedowiec lub niszczyciel)^[43].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej większość okrętów typu Pluviôse znalazła się w składzie 1. Flotylli okrętów podwodnych z bazą w Cherbourgu („Prairial”, „Pluviôse”, „Ventôse”, „Floréal”, „Germinal”, „Fructidor”, „Watt”, „Giffard” i „Berthelot”)^[44][45]. Jeden z dywizjonów tworzyły „Prairial”, „Floréal” i „Watt”, a ich okrętem flagowym był niszczyciel „Francisque”^[44].

I wojna światowa

Mobilizacja francuskiej floty rozpoczęła się 29 sierpnia 1914 roku, a wchodzące w skład 2. Lekkiej Eskadry okręty podwodne 1. i 3. Flotylli rozpoczęły dzienne patrole defensywne na wodach wokół bazy^[44]. 3 sierpnia – w dniu rozpoczęcia działań wojennych – całość sił 1. Flotylli wyszła na wody kanału La Manche, zajmując pozycje między Hawrem a Portsmouth; wobec stwierdzenia braku okrętów Kaiserliche Marine 4 sierpnia jednostki powróciły do Cherbourga, zmienione przez okręty 3. Flotylli^[46]. Po przystąpieniu do wojny Wielkiej Brytanii 1. i 3. Flotylla okrętów podwodnych rozpoczęła patrole w zachodniej części kanału La Manche^[46]. Sukcesy odnoszone na lądzie przez Niemców spowodowały przesunięcie od września wszystkich flotylli okrętów podwodnych na wschodnią część La Manche^[46]. Na prośbę Brytyjczyków dwa dywizjony 1. Flotylli (w składzie: „Prairial”, „Ventôse”, „Germinal”, „Floréal”, „Watt” i „Fructidor” oraz niszczyciele „Sabre” i „Francisque”) zostały przesunięte do obrony Portsmouth^[47]. „Prairial” operował stamtąd do końca września, po czym powrócił do Francji^[48].

Na przełomie 1914 i 1915 roku na okręcie zamontowano żyrokompas firmy Sperry^[49]. Przez większość 1915 roku okręt wraz z siostrzanymi jednostkami nadal prowadził służbę patrolową na wodach Kanału^[49]. W maju 1915 roku dywizjon okrętów podwodnych w składzie: „Prairial”, „Fructidor” i „Thermidor” wraz z niszczycielem „Sabre” przerzucony został do Hawru, by prowadzić operacje przeciw U-Bootom^[49]. 16 listopada 2 Lekka Eskadra została rozformowana, zaś okręty typu Pluviôse wraz z jednostkami typu Sirène zostały przyporządkowane do 1. Flotylli okrętów podwodnych w Cherbourgu^[50]. Nie zmieniły się natomiast zadania, które nadal obejmowały defensywne patrole przeciw U-Bootom przeprowadzane w okolicach własnych baz^[51]. W późniejszym czasie okręt został przeniesiony do dywizjonu 3. eskadry okrętów podwodnych w Bretanii, a następnie do dywizjonu eskadry okrętów podwodnych w Normandii^[52].

29 kwietnia 1918 roku o godzinie 02:30 „Prairial” wyszedł z Hawru w eskorcie ścigacza okrętów podwodnych C-11 do wyznaczonego sektora na kolejną misję przeciw wrogim okrętom podwodnym^[51]. Ścigacz towarzyszący jednostce płynął z jej lewej burty w odległości około jednego kabla (ok. 185 metrów), zwiększając ją później do dwóch kabli^[51]. Wkrótce dowódca okrętu podwodnego otrzymał meldunek o zbliżających się z prawej strony dwóch niszczycielach oraz statku handlowym, po czym zarządził zwrot w prawo, by zbliżyć się i wymienić sygnały rozpoznawcze^[51]. Przy widoczności nie przekraczającej 50 metrów „Prairial” przeszedł równolegle do niszczycieli, po czym zaczął wykonywać zwrot w lewo, by powrócić na poprzedni kurs i zbliżyć się do C-11^[51]. Za chwilę zaobserwowano w bliskiej odległości brytyjski parowiec „Tropic”, który o 3:48 staranował okręt z prawej burty pod kątem 30°, w odległości 5 metrów od stewy dziobowej^[51][52]. „Prairial” obrócił się wokół dziobu brytyjskiego statku i zaczął tonąć z przegłębieniem dziobowym^[51]. Towarzyszący parowcowi niszczyciel HMS „Scott” zdołał uratować jedynie siedmiu członków załogi okrętu podwodnego – pozostałych 19 zginęło, w tym dowódca, kpt. mar. Le Moullec^[51][53]. Prócz dowódcy śmierć na pokładzie „Prairiala” ponieśli: drugi oficer Ferey oraz marynarze o nazwiskach Prigent, Fossey, Busson, Le Berme, Lalanne, Ferlier, Martelot, Bastien, Dumas, Chuquet, Leroux, Fournier, Treffel, Delasalle, Michel, Queran i Adam^[54]. Do zdarzenia doszło na pozycji 49°32′48″N 0°05′12″W/49,546667 -0,086667^[9].

Przeprowadzone później dochodzenie doprowadziło do przyjęcia wniosku, że przyczyną katastrofy był zbieg niesprzyjających okoliczności (zła widoczność, niekorzystne warunki pogodowe, skupienie dużej liczby jednostek na niewielkim akwenie i niesprawność żyrokompasu); dowódca został uznany za niewinnego w doprowadzeniu do utraty okrętu^[55].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Armement de navires. „L'Univers”. Nr 14923, 1909-06-10. Paris. 
• Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
• Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2021-09-29]. (ang.).
• Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
• Jane’s Fighting Ships of World War I. John Moore (red.). London: Studio Editions, 1990. ISBN 1-85170-378-0. (ang.).
• LA PERTE DU "PRAIRIAL". „Le Matin: derniers télégrammes de la nuit”. Nr 12485, 1918-05-04. Paris. 
• La T. S. F. à bord des sous-marins. „Le Petit Bourguignon: journal politique quotidien”. Nr 109312. 31, 1911-02-13. Dijon. 
• La T. S. F. à bord des sous-marins. „Navigazette”. Nr 1169. 10, 1911-09-21. Paris. 
• Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
• Le sous-marin „Prairial” abordé par un chaland. „La Croix des marins”. Nr 856, 1910-08-28. Paris. 
• LES NOMS DE NOS BÂTIMENTS LES FRÉGATES DE SURVEILLANCE TYPE Floréal. „Marine: organe de liaison de l'Association centrale des officiers de réserve de l'Armée de mer”. Nr 10 (153), 1991. G. Debeury. Paris: Association centrale des officiers de réserve de l'Armée de mer. ISSN 1151-1397. 
• Ministère de la marine. „Journal officiel de la République française. Lois et décrets”. Nr 239. 42, 1910-09-03. Paris. 
• Marcel Nadaud: Les patrouilleurs de la mer: souvenirs de guerre sous-marine. Paris: Albin Michel, 1919. (fr.).
• Gordon Smith: World War 1 at Sea, FRENCH NAVY. Naval History Homepage. [dostęp 2021-09-29]. (ang.).
• The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).