Prasa tajna 1861–1864

Manifest 22 stycznia, opublikowany w czasopiśmie Ruch[1]

Prasa tajna 1861–1864 – polskie czasopisma, ulotki, odezwy, broszury, biuletyny i inne druki, wydawane w okresie przygotowań do powstania styczniowego oraz w czasie powstania (1863–1864), niejawnie, często nieregularnie i w małych nakładach. Stosowano różne techniki powielania materiałów, od ręcznego przepisywania, poprzez litografowanie rękopisów, do druku metodami zecerskimi.

Zakres działalności wydawniczej

Po upadku powstania listopadowego w Królestwie Polskim Komitet Cenzur rygorystycznie ograniczał obieg informacji (w Galicji rygory były mniej dotkliwe). Cennym ich źródłem były czasopisma emigracyjne oraz inne dokumenty, nielegalnie przywożone przez kurierów (zwykle z dużym opóźnieniem). Tajne koła patriotyczne stworzyły konspiracyjne systemy wzajemnego porozumiewania się i popularyzacji idei wyzwolenia narodu. Ręcznie pisane listy zastąpiły dokumenty powielane z użyciem różnych technik drukarskich[2], m.in. ogłoszenia i ulotki, ułatwiające organizację patriotycznych manifestacji. Czasopisma ukazywały się zwykle nieregularnie, często miały zmienny format ze względu na zmiany miejsca druku i stosowanych czcionek, zgodnie z zasadami konspiracji.

W czasie powstania ukazało się łącznie ponad 300 numerów prasy tajnej (w Królestwie Polskim 212, w Galicji – 42, na ziemiach litewskich – 23, na ziemiach ruskich – 16, poza Rzeczpospolitą ponad 11)[2]. Wiosną i w lecie 1863 roku, ukazywało się 19–28 numerów czasopism miesięcznie[2].

Stanowisko dyrektora drukarń narodowych pełnił Józef Bogdan Wagner, który zajmował się organizacją drukarni (wyszukiwanie bezpiecznych lokali, maszyn, materiałów, zaufanych ludzi – drukarzy, zecerów, preserów, gońców, kurierów). Drukarnie narodowe Wydziału Prasy RN były ubezpieczane przez patrole Straży Narodowej, a dystrybucją zajmowali się często studenci[2]. Wydział Prasy Rządu Narodowego wydawał np. w Warszawie tajne czasopismo Niepodległość – dziennik polityczny, ekonomiczny i naukowy. Pierwszy numer Niepodległości ukazał się 14 lipca 1863[3]. Nakład tego czasopisma osiągał 10 tys. egzemplarzy[2]. Pismo nie było wydawane regularnie. Miało początkowo format 40 cm, a od nr 7 – 44 cm (wydania bez podtytułu). Ostatni numer ukazał się w lipcu 1864 roku w Galicji[2]. Obecnie zachowane egzemplarze czasopisma są udostępniane przez Bibliotekę Narodową w Warszawie w postaci mikrofilmów[4].

Prasa tajna powstania styczniowego w zbiorach Biblioteki Narodowej

Biblioteka Narodowa stopniowo udostępnia różnorodne zasoby dokumentacji, dotyczącej powstania styczniowego, w formie mikrofilmów i formie cyfrowej. Digitalizowane są czasopisma i inne druki lub rękopisy z lat 1861–1864, znajdujące się we własnych zbiorach BN, oraz fotokopie dokumentów z zasobów innych bibliotek[5].

Wśród obiektów udostępnianych w formie elektronicznej znajdują się również – poza czasopismami[6] i dokumentami życia społecznego (ulotki, odezwy, broszury i inne)[7] – zbiory fotografii, pocztówek i grafik[8].

Zachowane do dzisiaj zasoby archiwalnych czasopism są niekompletne. Biblioteka Narodowa udostępnia na swoich stronach pełne teksty tych wydawnictw[2].

TytułWydawcyOpisŹródło
Dziennik Narodowy
(Warszawa 1863)		Redaktorzy: Adolf Hennel i przypuszczalnie Stanisław Krzemiński
Skład: Józef Łojko (składający również pismo „Niepodległość”) w mieszkaniu Józefa Wagnera i na Sewerynowie
Drukarnie (zamiennie): ul. Elektoralna (drukarze: Teofil Ząbkowski, Lubomir Wider, Izydor), ul. Dzielna, róg ul. Twardej i Siennej; m.in. drukarnie Józefa Harasimowicza i Ignacego Kokoszyńskiego.		Treść: m.in. relacje z bitew i potyczek, sprawy interwencji mocarstw zachodnich, treść not dyplomatycznych zachodnich mocarstw do Moskwy.
Inne informacje: Druk dwuszpaltowy (zob. łam), obustronny, format ok. 26 cm, przeciętnie 4–7 stron, cena: 10 gr pol., przypis: „W drukarni Rządu Narodowego” i „Nabyć można drogą organizacyjną”.		[9]
Głos Kapłana Polskiego
(czerwiec 1862 –
– luty 1864)		Redaktorzy: ks. Karol Mikoszewski i prawdopodobnie ks. Władysław Szabrański, Kazimierz Żuliński i Albin Dunajewski;
Drukarnie: nr 1 i 2 – Poznań, kolejne – Warszawa: drukarnia Marcina Borelowskiego (ul. Nowy Świat), drukarnia Jana Zalewskiego (Janka) na Pradze (lato 1863).		Treść: wskazująca na kierowanie pisma do czytelników z wykształceniem teologicznym i na zamiar pozyskania duchowieństwa dla ruchu narodowego. Przedstawiano społeczeństwo jako jedyne źródło władzy; wyrażano protest przeciw tyranii i wyzyskowi ludu, zachęcano panów i chłopów do wzajemnych ustępstw i zgody dla dobra narodu.
Inne informacje: Stosunkowa duża objętość, cena: 1 złp.		[10]
Kosynier
(21 sierpnia–
–28 września 1862)		Redaktorzy: Władysław Ludwik Anczyc i Michał Bałucki (z własnej inicjatywy, z aprobatą władz Komitetu Centralnego).Treść: Opowiadania o czasach insurekcji kościuszkowskiej i powstania listopadowego (podkreślające udział ludu, adresowane głównie do chłopów[2]).
Inne informacje: Cztery numery (wydawane nieregularnie) z ciągłą numeracją stron, litografowane obustronnie. Pod tytułem – motto: Hej czas zacząć już chłopacy, z serca zrzucić trwogę, a Bóg rzeknie Waszej pracy – Toć i ja pomogę oraz rysunek – kosynier trzymający kosę w lewej ręce i wznoszący prawą w geście przysięgi.		[11]
Partyzant
(20 lutego–
–6 maja 1862)		Redaktorzy: prawdopodobnie grupa patriotycznych mieszczan lub młodzieży (prawdopodobnie do czasu aresztowania)
Drukarnie: Początkowo we Lwowie, później Przemyśl (niepewne)		Treść: Wyrażano sprzeciw wobec panowania austriackiego (Austrię nazywano wrogiem straszniejszym niż Moskwa) i oczekiwano na wybuch powstania, które doprowadzi do wyzwolenia wszystkich zaborów.
Inne informacje: Pierwsze pismo wydawane na terenie zaboru austriackiego. Druk jedno- lub dwustronny, dwuszpaltowy, kursywą; format ok. 21 cm; cena: 10 centów.		[12]
Pobudka
(1 listopada 1861–
–6 marca 1862)		Redaktorzy: Franciszek Godlewski (Warszawa) – działający z ramienia Komitetu Miejskiego, aresztowany w kwietniu 1862
Drukarnie: Prawdopodobnie zmieniane		Treść: Ogólny artykuł wstępny i stała rubryka „Wiadomości bieżące”, niekiedy również „Korespondencje”. Zapowiedzi rychłego wybuchu powstania we wszystkich zaborach. Krytyka osób nie biorących udziału w manifestacjach patriotycznych.
Inne informacje: ukazujące się ok. 1 i 15 dnia każdego miesiąca, forma wydawnicza zmienna, winieta z tarczą dwuherbową i koroną (jak w „Szczerbiec”), format 27–40 cm, druk jednostronny, dwuszpaltowy; cena: 15 gr.		[13]
Prawda
(19 kwietnia–
–27 lipca 1863)		Redaktorzy: Władysław Sabowski, Aleksander Kraushar, Henryk Merzbach, Józef Warzymski i inni (z własnej inicjatywy z autoryzacją Rządu Narodowego)
Drukarnie: prawdopodobnie w Jabłonnie i Zasławiu oraz w Warszawie (róg ul. Żurawiej i Kruczej); zecerzy: Józef Harasimowicz i Jan Wójcicki.		Treść: Najpoważniejszy organ prasy powstańczej (rozprowadzany głównie w Warszawie przez studentów; dostępny również na prowincji). Apelowano o porozumienie między białymi i czerwonymi, potępiano ugodowość władz powstańczych, wyrażano sceptycyzm w sprawie możliwości interwencji innych mocarstw.
Inne informacje: niemal regularnie wydawany tygodnik, druk obustronny 2- i 3-szpaltowy, zmienny format pisma, objętość: 2–4 stron (zwiększająca się); cena: 10–15 groszy		[14]
Ruch
(5 lipca 1862–
–14 lipca 1863)		Redaktorzy: Agaton Giller, wyd. urzędowe Komitetu Centralnego i Rządu Narodowego (zastąpił „Głos Warszawy”, został zastąpiony przez „Niepodległość”
Drukarnie: prawdopodobnie zmieniane		Treść: Popularyzowano głównie ideologię czerwonych (teksty dopuszczane do druku po dyskusjach na sesjach Komitetu). Drukowano część dekretów Komitetu Centralnego – opublikowano np. Manifest 22 stycznia, dekrety uwłaszczeniowe, odezwę Mariana Langiewicza, jego nominację na generała.
Inne informacje: nakład 2000 egz., druk dwustronny, format zmienny, 1–4 stron; cena: 15 gr.		[1]
Strażnica
(1 lipca 1861–
–22 maja 1863)		Redaktorzy: Agaton Giller, Joachim Szyc, Aleksander Krajeński; inicjatywa prywatna, formalnie niezależna od władzy narodowej (od czerwca 1862 r. A. Giller i J. Szyc weszli w skład Komitetu Centralnego)
Drukarnie: Początkowo zmienne, później – drukarnia przy ul. Chmielnej, zecer: Józef Szamański		Treść: Pierwsze i najdłużej wydawane pismo, półoficjalne wydawnictwo czerwonych, w którym jednak potępiano skrajne idee tego stronnictwa – zalecano wybór drogi pośredniej (między obozami czerwonych i umiarkowanych). Apelowano o zbrojny sprzeciw wobec caratu i tworzenie kół konspiracyjnych. Od listopada 1861 roku ukazywało się również na Litwie, a od stycznia 1862 roku – na ziemiach rosyjskich[2]
.Inne informacje: 45 opublikowanych numerów, druk jednostronny, format zmienny		[15]
Ręczna prasa litograficzna Erasmusa Suttera (Berlin 1839)
Przykład litograficznej odbitki rękopisu z czasów Wielkiej Emigracji.
Autograf wiersza Cypriana Kamila Norwida (1857):
Inne tytuły[6]

Chorągiew Swobody, Dzwon Duchowny (Warszawa 1863), Galicya (Rada Naczelna Galicyjska, 1863), Kosa (Warszawa 1864), Męczennicy (Warszawa 1862), Naprzód! (1863), Nowiny Polityczne Polskie (Warszawa 1863), Ojczyzna (1863), Polska (1863), Prawdziwy Patryota (pismo dla rzemieślników i robotników[2], Kantor główny w Drukarni Niezależnej, Warszawa 1862), Szczerbiec (Warszawa 1861), Walka (wyd. Rządu Narodowego Wydział Wykonawczy na Rusi, 1863), Walka (przedruk, Kijów 1863), Wiadomości i Rozporządzenia Policyi Narodowej (Warszawa 1863), Wiadomości i Rozporządzenia Policji Narodowej (1864), Wiadomości o Powstaniu na Litwie, Wiadomości Polityczne, Wiadomości z Placu Boju, Wiadomości z Pola Bitwy, Wolność.

Przypisy

  1. ↑ a b Biblioteka Narodowa: Ruch (pol.). W: Opis tytułu [on-line]. www.bn.org.pl, 2007. [dostęp 2013-01-12].
  2. ↑ a b c d e f g h i j Danuta Murzynowska, Joanna Potęga: Prasa tajna 1861–1864 (pol.). W: Powstanie styczniowe (prasa tajna) [on-line]. www.bn.org.pl. [dostęp 2013-01-11].
  3. ↑ Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie: Powstanie styczniowe (11.06.1860 – 23.05.1865) (pol.). W: Kalendarium [on-line]. www.muzeumwp.pl. [dostęp 2013-01-11].
  4. ↑ Niepodległość (Warszawa ; 1863): dziennik polityczny, ekonomiczny i naukowy (pol.). W: Katalog Biblioteki Narodowej [on-line]. alpha.bn.org.pl. [dostęp 2013-01-12].
  5. ↑ Praca zbiorowa, Biblioteka Narodowa (Warszawa): O projekcie (pol.). W: Powstanie styczniowe (kolekcja zasobów Biblioteki Narodowej związanych z powstaniem) [on-line]. www.bn.org.pl. [dostęp 2013-01-11].
  6. ↑ a b Tytuły prasy tajnej z okresu Powstania Styczniowego (1861–1864) w zbiorach Biblioteki Narodowej (pol.). W: Zbiory BN [on-line]. www.bn.org.pl. [dostęp 2013-01-11].
  7. ↑ Zofia Głowicka, Danuta Murzynowska: Ulotki, odezwy, broszury… (pol.). W: Dokumentów Życia Społecznego Biblioteki Narodowej [on-line]. www.bn.org.pl. [dostęp 2013-01-11].
  8. ↑ Biblioteka Narodowa w Warszawie: Zbiory (pol.). W: Powstanie styczniowe [on-line]. www.bn.org.pl. [dostęp 2013-01-12].
  9. ↑ Biblioteka Narodowa: Dziennik Narodowy (10 maja – 30 sierpnia 1863) (pol.). W: Opis tytułu [on-line]. www.bn.org.pl, 2007. [dostęp 2013-01-12].
  10. ↑ Biblioteka Narodowa: Głos Kapłana Polskiego (pol.). W: Opis tytułu [on-line]. www.bn.org.pl, 2007. [dostęp 2013-01-12].
  11. ↑ Biblioteka Narodowa: Kosynier (pol.). W: Opis tytułu [on-line]. www.bn.org.pl, 2007. [dostęp 2013-01-12].
  12. ↑ Biblioteka Narodowa: Partyzant (pol.). W: Opis tytułu [on-line]. www.bn.org.pl, 2007. [dostęp 2013-01-12].
  13. ↑ Biblioteka Narodowa: Pobudka (pol.). W: Opis tytułu [on-line]. www.bn.org.pl, 2007. [dostęp 2013-01-12].
  14. ↑ Biblioteka Narodowa: Prawda (pol.). W: Opis tytułu [on-line]. www.bn.org.pl, 2007. [dostęp 2013-01-12].
  15. ↑ Biblioteka Narodowa: Strażnica (pol.). W: Opis tytułu [on-line]. www.bn.org.pl, 2007. [dostęp 2013-01-12].

Zobacz też

Media użyte na tej stronie

January Uprising proclamation 1863.PNG
Powstanie Styczniowe - Manifest Komitetu Centralnego Narodowego
Lithografie-Kniehebelpresse.jpg
Gusseiserne lithografische Andruckpresse von Erasmus Sutter, 1839
AGAD Autograf wiersza Cypriana Kamila Norwida.jpg
Autograf wiersza Cypriana Kamila Norwida pod tytułem Do Nikodema Biernackiego napisanego 1857 roku w Paryżu.