Prawa człowieka w Zimbabwe

Położenie Zimbabwe w Afryce

Prawa człowieka w Zimbabwe opierają się na konstytucji uchwalonej w 1980 roku. Od 18 kwietnia 1980 do 21 listopada 2017 władzę w Zimbabwe sprawował Robert Mugabe (początkowo jako premier, a od 31 grudnia 1987 roku jako prezydent). Zgodnie z opiniami międzynarodowych organizacji, walczących o prawa człowieka i demokrację (m.in. Amnesty International), w Zimbabwe dochodzi do nagminnego łamania praw człowieka. Organizacja Freedom House zaliczyła w 2016 Zimbabwe do grupy państw częściowo wolnych.

Kontekst prawno-polityczny

Zimbabwe jest republiką, z prezydentem jako głową państwa (od 31 grudnia 1987 Robert Mugabe). Najważniejszym aktem prawnym jest konstytucja (wielokrotnie nowelizowana, ostatnio w 2013 roku)^[1]. Od chwili uzyskania niepodległości (od Wielkiej Brytanii 11 listopada 1965 roku jako Rodezja oraz ponownie od 17 kwietnia 1980 roku jako Zimbabwe) odbywają się wybory parlamentarne i prezydenckie. Zimbabwe należy do Unii Afrykańskiej, która w swoich założeniach ma m.in. chronić prawa człowieka na terenie całej Afryki.

Konstytucja opisuje Zimbabwe jako państwo unitarne, demokratyczne i suwerenne. 3. artykuł konstytucji zapewnia przestrzeganie podstawowych praw człowieka, równość płci oraz poszanowanie prawa przez rząd^[1]. Artykuł 15. nakazuje rządowi odpowiednie przestrzeganie zapasów żywnościowych oraz zachęca ludność do rozwijania i magazynowania zapasów żywnościowych^[1]. Artykuł 17. poświęcony jest przestrzeganiu równości płci^[1]. Prawa dziecka są zapewnione w 19. artykule^[1]. Politykę wobec osób starszych zawarto w 20. artykule^[1]. Prawo rodzinne opisano w 25. artykule, zaś 26. poświęcony jest małżeństwu^[1].

Kontekst historyczny

(c) Kremlin.ru, CC BY 4.0

Robert Mugabe

11 listopada 1965 roku Rodezja ogłosiła niepodległość (nieuznaną przez żadne państwo świata i potępioną przez OJA i ONZ). Od początku istnienia Rodezji istniał problem dyskryminacji czarnych ludzi i segregacji rasowej. W 1967 Afrykański Ludowy Związek Zimbabwe (ZAPU) rozpoczął działania partyzanckie, skierowane przeciwko białym mieszkańcom kraju. W 1969 roku Rodezja uchwaliła konstytucję. Od 1972 roku białe władze państwa dążyły do przekształcenia Rodezji w drugie afrykańskie państwo apartheidu. Ogłoszono wówczas program prowincjonalizacji, przewidujący podział kraju na trzy terytoria: Białych, Szona i Matabele. Dwa ostatnie miały być podporządkowane władzy Białych^[2].

Działania partyzanckie nasiliły się po uzyskaniu niepodległości przez portugalskie kolonie afrykańskie. Równolegle do nasilenia działań partyzantki powstał Patriotyczny Front Zimbabwe (PFZ), skupiający najważniejsze ugrupowania Rodezji: ZAPU oraz ZANU. Patriotyczny Front Zimbabwe otrzymał poparcie od OJA i koalicji państw frontowych Afryki Południowej. Pod naciskiem USA, RPA i Wielkiej Brytanii premier Rodezji Ian Smith wystąpił z propozycją zawarcia porozumienia wewnętrznego. Po rokowaniach w 1978 roku utworzono rząd tymczasowy. Nowo powstały rząd zniósł segregację rasową i dyskryminację czarnych^[2]. W 1979 roku uchwalono nową konstytucję.

W 1979 roku przeprowadzono wybory parlamentarne, które wygrała Zjednoczona Afrykańska Rada Narodowa (UANC, wcześniej ANC). Powołano rząd, na czele z Abelą Muzorewą^[2]. W czerwcu 1979 roku proklamowano państwo pod nazwą Zimbabwe-Rodezja. PFZ nie uznał nowo utworzonego rządu^[2]. Wkrótce potem Wielka Brytania przywróciła czasowo status brytyjskiej kolonii i przeprowadziła w 1980 roku nowe wybory do parlamentu, które wygrała partia ZANU. Nowym premierem został Robert Mugabe, który utworzył koalicję rządową między ZANU a PF/ZAPU^[2]. W kwietniu 1980 roku proklamowano niepodległość Zimbabwe.

W nowo powstałym państwie wybuchły walki polityczne w łonie koalicji rządowej między ZANU a PF/ZAPU. Konflikt pomiędzy partiami wybuchł na tle różnic ideologicznych, konfliktu międzyplemiennego i rywalizacji pomiędzy liderami partii (Mugabe i Nkomo). W 1982 roku koalicja rozpadła się, a ZANU objęła pełną władzę w państwie^[2]. W 1984 roku podczas zjazdu partyjnego ZANU przekształcono Zimbabwe w państwo socjalistyczne. Rok później wybory parlamentarne wygrał ZANU. W 1987 roku urząd prezydenta objął Mugabe. W tym samym czasie zawarto porozumienie pomiędzy ZANU i PF/ZAPU, w wyniku czego powstał Afrykański Narodowy Związek Zimbabwe (ZANU–PF) z Mugabe na czele. Trudności gospodarcze i wdrażanie programu socjalistycznego spowodowały wzrost tendencji opozycyjnych^[2]. W 1989 roku powstał opozycyjny Ruch Jedności Zimbabwe (ZUM). Wybory prezydenckie w 1990 i w 1995 wygrał ponownie Mugabe (w 1995 był jedynym kandydatem na urząd prezydenta). Odbywające się równolegle wybory parlamentarne wygrywała partia ZANU–PF. W 1990 roku zmodyfikowano konstytucję^[3]. W 1991 roku Robert Mugabe zrezygnował z dążenia do przekształcenia Zimbabwe w państwo jednopartyjne^[2].

Dużo kontrowersji przyniósł projekt reformy rolnej w 1998 roku przewidujący odbieranie ziem białym farmerom. Reforma miała rozwiązać problem bezrobocia oraz zwiększyć poparcie dla rządu i prezydenta ze strony uboższych. W 2000 roku rozpoczęto wywłaszczanie białych właścicieli i rozdzielanie ziemi pomiędzy weteranów walk o niepodległość Zimbabwe i bezrobotnych^[2]. Pierwotni właściciele nie otrzymali żadnego odszkodowania. W wyniku reformy pogorszyła się sytuacja gospodarcza. Ustawa rolna przyczyniła się do wzrostu napięcia w stosunkach pomiędzy Zimbabwe a Wielką Brytanią i innymi członkami brytyjskiej Wspólnoty Narodów (w 2003 roku Zimbabwe opuściło Wspólnotę Narodów)^[2]. W 2000 roku wybory parlamentarne wygrała ZANU–PF (zdobywając minimalną przewagę nad powstałą w 1999 roku partią Ruch na rzecz Demokratycznej Zmiany (MDC))^[2]. Opozycja oskarżyła wówczas rząd o masowe fałszerstwa.

W 2000 roku na skutek przeprowadzonej reformy rolnej oraz fałszerstw wyborczych, ZANU-PF ponownie wygrał wybory parlamentarne^[4]. W 2002 roku Robert Mugabe ponownie objął urząd prezydenta.

(c) Photo: Harry Wad, CC BY-SA 3.0

Morgan Tsvangirai

29 marca 2008 roku odbyła się pierwsza tura wyborów prezydenckich w których wystartowali: Robert Mugabe, Morgan Tsvangirai, Simba Makoni i Langton Towungana^[5]. Początkowo wybory prezydenckie wygrał Morgan Tsvangirai, który nie uzyskał zdecydowanej większości (zdobył 47,9%, zaś Mugabe otrzymał 43,2%)^[5]. Drugą turę zaplanowano na 27 czerwca. W okresie pomiędzy turami wyborów bojówki partii (ZANU-PF) terroryzowały opozycjonistów. W wyniku działań bojówek ZANU–PF Tsvangirai wycofał swoją kandydaturę. Mugabe pozostał jedynym kandydatem, ale zdecydował się na przeprowadzenie wyborów.

W 2009 roku zimbabweński działacz praw człowieka Morgan Tsvangirai objął urząd premiera. W 2013 roku odbyły się wybory prezydenckie, które wygrał Mugabe (zdobywając 61,09% głosów)^[6]. 11 września 2013 Mugabe zniósł urząd premiera Zimbabwe, a na czele rządu stanął prezydent^[7].

Wolność słowa

Rząd Zimbabwe dopuszcza się do zamykania niezależnych źródeł medialnych oraz organizacji pozarządowych^[8]. 20 lipca 2004 roku podczas posiedzenia parlamentu uchwalono poprawki do wszystkich ustaw, które naruszają prawa człowieka do wolności słowa, wolnych związków i zgromadzeń i do dostosowania narodowego ustawodawstwa z Międzynarodowymi Paktami Praw Obywatelskich i Politycznych, Kartą Afrykańską oraz innymi międzynarodowymi standardami praw człowieka^[9]. W raporcie Amnesty International z 2015 roku Zimbabwe znalazło się w grupie szesnastu afrykańskich państw, w których masowo łamie się wolność słowa^[10]. Wg raportu Freedom House z 2016 roku, w Zimbabwe nie istnieje wolność słowa prasy, zaś wolność słowa w internecie jest ograniczona^[11].

W rankingu opracowanym w 2016 roku przez organizację Reporterzy bez Granic Zimbabwe zajęło 124. miejsce^[12].

Władze w Zimbabwe w lipcu 2016 roku zablokowały możliwość korzystania z aplikacji społecznościowej WhatsApp. WhatsApp służył członkom opozycji do kontaktowania się pomiędzy sobą. Bezpośrednią przyczyną blokady aplikacji były wpisy Zimbabweńczyków, którzy często umawiali się na organizowanie ogólnokrajowych strajków związanych z opóźnieniem w wypłacaniu comiesięcznego wynagrodzenia^[13]. Po blokadzie WhatsApp grupa Anonymous przeprowadziła ataki na strony rządowe^[14].

Sytuacja policji, wojska i sądów

Siły zbrojne są całkowicie podporządkowane ZANU–PF. Dobór ludzi do jej szeregów jest prowadzony według klucza partyjnego^[4]. Przy pomocy północnokoreańskich agentów Robert Mugabe utworzył tzw. 5 brygadę, z którą przeprowadził w 1982 roku czystki w armii, podporządkował sobie wszystkie siły zbrojne w kraju oraz spacyfikował ludność Ndebele zamieszkującą południe kraju – w wyniku działań zginęło ok. 20 tys. osób^[4]. Zimbabweńska armia jest posłusznym narzędziem polityki Mugabe i ZANU–PF^[4].

Rząd Zimbabwe dopuszcza się prześladowań niezależnych prawników i sędziów^[8]. Milicja w Zimbabwe jest skorumpowana. Często zdarza się umarzać śledztwa w sprawie rozpowszechnionych twierdzeń o torturach i złym traktowaniu ofiar sił obronnych i młodocianej milicji^[8].

Prawa polityczne

Rząd Roberta Mugabe systematycznie łamie prawa polityczne. Podczas kampanii wyborczych przed wyborami prezydenckimi lub parlamentarnymi dochodzi do prześladowań członków opozycji poprzez: stosowanie tortur, grożenie, gwałty na kobietach, niewydawanie żywności przez rządową Radę ds. Handlu Zbożem (GMB). Wyniki wyborów były często fałszowane. Podczas kampanii prezydenckiej w 2008 roku wojsko zastraszało Zimbabweńczyków i zmuszało ich do głosowania na Roberta Mugabe^[15]. Główny kontrkandydat Roberta Mugabe z wyborów w 2008 roku – Morgan Tsvangirai – został zatrzymamy przez policję w pobliżu Bulawayo^[16]. Tsvangirai został aresztowany dzień po wydaniu krytycznego raportu Amnesty International, który opisywał naruszenia praw człowieka podczas wyborów prezydenckich i parlamentarnych^[16]. Pomimo zwycięstwa podczas pierwszej tury wyborów prezydenckich, polityk ten wycofał się z drugiej tury po otrzymaniu kolejnych pogróżek^[17].

Kara śmierci

W Zimbabwe obowiązuje kara śmierci, lecz nie jest ona wykonywana. Na karę śmierci można skazać winnych zabójstwa, działalności terrorystycznej, przestępstw wojskowych, zbrodni przeciwko ludzkości^[19]. Wszystkie wyroki śmierci wykonuje się poprzez powieszenie^[19]. Ostatnią egzekucję przeprowadzono 22 lipca 2005 roku^[19]. W więzieniach przebywa obecnie 76 osób skazanych na karę śmierci^[19]. W 1994 roku wprowadzono prawo zakazujące skazywania na karę śmierci osób poniżej 18. roku życia^[19]. Na karę śmierci nie można skazać ciężarnej kobiety oraz osoby powyżej 70. roku życia^[19]. W 2010 roku rząd Zimbabwe ogłosił, że poszukuje profesjonalnego kata do przeprowadzenia wyroków^[20]. Na początku 2016 roku rząd Zimbabwe zatrudnił nowego kata^[21].

Wolność sumienia

Konstytucja Zimbabwe zapewnia wolność sumienia. Rząd Zimbabwe zazwyczaj przestrzega prawa do wolności sumienia. W 2010 roku 66,8% mieszkańców Zimbabwe należy do różnych denominacji protestanckich, zaś 10,3% wyznaje katolicyzm^[22].

Prawa kobiet

Ze względu na błędną politykę gospodarczą, która doprowadziła wielu mieszkańców do ubóstwa, oraz łamanie praw człowieka przez policję i armię, która jest podporządkowana rządowi, prawa kobiet są nagminne łamane. Wiele zimbabweńskich kobiet działa w organizacji Koalicja Kobiet domagającej się przestrzegania praw człowieka w państwie^[23]. Zimbabweńskie aktywistki na rzecz praw człowieka wielokrotnie były ofiarami łamania praw kobiet. Obok aresztowań bez uzasadnień, policja i wojskowi dopuszczali się do obrażania kobiet na tle seksualnym oraz tortur. Często aresztowano kobiety w ciąży oraz kobiety z dziećmi. Aktywistki na rzecz praw człowieka były oskarżane o współpracę z rządem brytyjskim lub amerykańskim w celu obalenia obowiązującego ustroju i rządu w Zimbabwe^[23]. Członkinie Koalicji Kobiet nie mogą kupować kukurydzy od GMB^[23].

Prawa ekonomiczne i socjalne

Wskaźnik rozwoju społecznego dla Zimbabwe na przestrzeni lat

(c) Kate Holt/AusAID, CC BY 2.0

Wydawanie pomocy żywnościowej w Harare – 2009 rok

Prawa ekonomiczne i socjalne nie są przestrzegane. Zła polityka gospodarcza Mugabe doprowadziła do problemów z wyżywieniem ludności oraz do dużego ubóstwa. Problemy te nasiliła także susza w latach 1991–1992^[4]. Po 2000 roku ¼ ludności Zimbabwe (liczącej wówczas 13 mln mieszkańców) głodowała. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia z 2008, ok. 5,5 mln Zimbabweńczyków była wówczas zagrożona głodem^[4]. Organizacja World Food Programe w raporcie z 2016 roku stwierdziła, że 72% Zimbabweńczyków żyje poniżej granicy ubóstwa^[24]. Poważnym problemem jest niewypłacanie pensji w terminie – duża część publicznych pieniędzy jest roztrwaniana przez urzędników^[25]. Z powodu niewypłacania pensji strefie budżetowej zimbabweńskie związki zawodowe ogłosiły w lipcu 2016 roku strajk generalny, których objął cały kraj^[25]. Zimbabweński rząd jest największym pracodawcą w kraju, zaś 80% budżetu kraju jest przeznaczone na pensje dla pracowników sfery budżetowej^[26].

W Zimbabwe dużym problemem jest bardzo niska średnia długość życia (w 2008 roku wyniosła 34 lata dla kobiet i 36 dla mężczyzn, przy czym w 1980 roku wyniosła 63 lata dla kobiet i 54 dla mężczyzn)^[4]. Gdy w 2009 wybuchła epidemia cholery, Mugabe zbagatelizował jej rzeczywiste rozmiary i oskarżył Wielką Brytanię o sianie propagandy skierowanej przeciwko jego polityce^[4]. Na cholerę zachorowało wówczas ok. 80 tys. osób, z czego ponad 5000 zmarło^[4]. Rocznie na AIDS umiera ok. 180 tys. ludzi^[4].

Prawo do własności nie jest przestrzegane. W maju 2005 roku przeprowadzono przymusowe eksmisje tysięcy nieformalnych handlarzy i ich rodzin^[27]. Osoby te mieszkały na postawionych nielegalnie osiedlach, rozsianych po całym kraju. Działania te były częścią operacji Murambatsvina (powszechnie tłumaczonej jako „wyrzucenie ze śmietniska”)^[27]. Eksmisje przeprowadzono bez nakazu sądowego i wcześniejszego zawiadomienia. Podczas operacji służby ochrony i policja dopuszczała się palenia domów, niszczenia własności i bicia mieszkańców. 26 maja 2005 roku ponad 10 tys. osób usunięto ze swoich domostw na nieformalnym osiedlu Hatchliffe Extension, znajdującym się w północnym Harare^[27]. Świadkowie zeznali, że policja niszczyła gospodarstwa i pozostawiała rodziny bez dachu nad głową w zimową noc. Wcześniej wielu mieszkańców Hatchliffe Extension zamieszkało tam dzięki pomocy rządu^[27]. W czasie operacji wielu handlarzy straciło swoje towary pod zarzutem prowadzenia nielegalnego interesu. Niszczono także towary osobom, które posiadały odpowiednie zezwolenia^[27].

Reforma rolna

Największe kontrowersje w polityce gospodarczej Mugabe przyniosła reforma rolna z 1998 roku, która przewidziała odbieranie ziem białym farmerom. Przed wprowadzeniem nowego prawa biali mieszkańcy posiadali ok. 70% ziem, zaś farm białych było ok. 6000^[4]. W latach 80. i 90. władza tolerowała białych właścicieli, którzy nie uczestniczyli w życiu politycznym Zimbabwe oraz zarządzali farmami stanowiącymi podstawę gospodarki kraju^[4]. Na początku lat 80. farmy dawały ok. 90% ogółu produkcji rolnej w Zimbabwe^[4].

Reformę weszła w życie w 2000 roku. Według Amnesty International, podczas przeprowadzenia reformy rolnej doszło do zabijania ludzi oraz masowej konfiskaty majątku, w wyniku czego wielu ludzi straciło ziemię, a wraz z nią, źródło swego pożywienia^[28]. Samo Amnesty International przyznało, że konieczna była reforma rolna, ale sposób, w której ją przeprowadzono pozostawia wiele do życzenia^[28]. Wiele żyznych ziem stanęło odłogiem, a tysiące miejsc pracy w rolnictwie utracono. Reformę przeprowadzono podczas kryzysu gospodarczego, w wyniku którego miliony mieszkańców Zimbabwe było zależnych od pomocy żywnościowej. Do końca 2003 roku wywłaszczono prawie 4000 gospodarstw^[29].

Raport AI z 2004 roku skrytykował politykę państwowej Rady ds. Handlu Zbożem (GMB), który handlował i dystrybuował kukurydzę. GMB dopuściło się manipulowania zasobami dla zysków politycznych, nie przyznając kukurydzy dla zwolenników politycznej opozycji^[28]. W wielu przypadkach dostęp do kukurydzy otrzymali tylko członkowie partii ZANU–PF. W czasie kampanii wyborczej w 2000 roku GMB wydawała żywność tylko dla zwolenników ZANU–PF^[28]. Dyskryminacji GMB doświadczyli także rolnicy, którzy zmuszeni do pracy na nowo powstałych farmach otrzymali zaniżoną pensję^[28].

Banknoty z lat 2007–2008

Pomoc międzynarodowa dla głodujących mieszkańców Zimbabwe nie trafiała często do potrzebujących. Wielu dostawców nie dostarczało pomocy do nowych farm, w proteście przeciwko reformie rolnej^[28]. Rząd Zimbabwe zawiesił większość programów pomocowych dla głodujących w 2004 roku^[28]. W 2014 roku w Zimbabwe przebywało ok. 300 farmerów – pozostałych po wywłaszczeniu wydalono z Zimbabwe^[4].

Hiperinflacja

Demonstracja przeciwko rządom Mugabe – Londyn 2006

Narastająca od 1998 roku inflacja pogorszyła sytuację mieszkańców Zimbabwe. Inflacja z 1998 roku wynoszącą 32% wzrosła w ciągu sześciu lat do 133%^[29]. W 2005 roku wyniosła wg oficjalnych danych 267%, choć według szacunków przekroczyła 600%^[29]. W listopadzie 2008 roku inflacja przekroczyła 12 950 000 000 000 000%^[30]. Hiperinflacja zubożyła Zimbabweńczyków. W grudniu 2015 roku do koszyka walut, w których rozlicza się transakcje publiczne w Zimbabwe dołączył chiński yuan^[31].

Reakcje międzynarodowe

Unia Europejska, Stany Zjednoczone i ONZ krytykują rząd w Zimbabwe, który dopuszcza się do łamania praw człowieka. 24 kwietnia 2007 roku Ryszard Czarnecki przemówił w Parlamencie Europejskim dążąc do utworzenia rezolucji wobec Zimbabwe^[32]. Parlament Europejski uchwalił 6 lutego 2013 roku rezolucję w sprawie aresztowań działaczy praw człowieka w Zimbabwe (2013/2536(RSP)), a 20 maja 2015 roku rezolucję w sprawie obrońcy praw człowieka Itaia Dzamary działającego w tym kraju^[33][34]. W 2014 roku Trybunał Konstytucyjny Republiki Południowej Afryki orzekł, że zarzuty tortur popełnionych w Zimbabwe przez i wobec obywateli i obywatelek Zimbabwe muszą zostać zbadane przez policję RPA^[10].

Po zablokowaniu aplikacji WhatsApp (wykorzystywanej do organizowania protestów przeciwko ZANU–PF) w lipcu 2016 roku grupa Anonymous przeprowadziła włamania na strony rządowe^[14].

Uwagi

Przypisy

Zobacz też

• Jestina Mukoko – zimbabweńska aktywistka na rzecz praw człowieka