Prawo cytatu (Polska)

Prawo cytatu – potoczne określenie postaci dozwolonego użytku publicznego zezwalającej na wykorzystanie niewielkich fragmentów cudzej twórczości we własnych utworach bez konieczności uzyskania zgody twórcy. Historię regulacji prawa cytatu na świecie, a także informacje o prawie cytatu na gruncie prawa Unii Europejskiej i zarys porównawczy przedstawiono w artykule prawo cytatu.

W polskim prawie autorskim prawo cytatu zostało uregulowane już w pierwszej ustawie (z 1926). Znalazło się także w ustawach z 1952 i 1994. Sposób regulacji prawa cytatu ulegał zmianom. Przepis ustawy z 1994 zmieniono w 2015, w ramach nowelizacji, której celem było dostosowanie prawa polskiego do wymogów dyrektywy 29/2001/WE.

Cytat wolno umieścić w utworze, który – pozbawiony cytatów – wciąż byłby utworem. Nie jest pewne jak traktować twórcze zbiory utworów, w szczególności zbiory cytatów. Istnieją też wątpliwości jak oceniać cytaty umieszczone w materiałach wyłączonych z ochrony prawa autorskiego. Prawo cytatu obejmuje umieszczanie wyłącznie rozpowszechnionych utworów (od 2015: całych lub ich części). Wolno cytować w dowolnym celu lub w zakresie uzasadnionym „prawami gatunku twórczości”. Zakres prawa cytatu jest ograniczony testem trójstopniowym.

Historia

W pierwszej polskiej ustawie o prawie autorskim, z 1926, przepisy o dozwolonym użytku były pogrupowane według dziedzin twórczości. Prawo cytatu w piśmiennictwie regulował art. 13 ust. 2, w muzyce art. 14 ust. 1, a w sztuce – art. 15 ust. 2. Jeśli chodzi o piśmiennictwo, to już w tej ustawie zamieszczono wymóg, aby cytować w utworze stanowiącym „samoistną całość”. Ponadto można było cytować maksymalnie trzy ustępy „drobnych utworów”[1]. Cytat w muzyce miał inną funkcję. Nie służył budowaniu nowych utworów w oparciu o poprzednie (jak to jest w tekstach naukowych), ponieważ ustawodawca kładł stosunkowo większy nacisk na samodzielność tworzenia, a mniejszy na korzystanie z cudzych utworów. Chodziło więc głównie o legalizację cytatów muzycznych w celach edukacyjnych[2]. Podobnym (naukowym i dydaktycznym) celom służył cytat plastyczny[3].

W ustawie z 1952 utrzymano podział przepisów o dozwolonym użytku według dziedzin twórczości. Były to art. 18 ust. 3 (cytat w piśmiennictwie) i art. 19 ust. 1 (w muzyce). W art. 20 ust. 2 znalazł się przepis, który można było odnieść do cytatu w utworach plastycznych[2]. Jeśli chodzi o cytat w piśmiennictwie, zrezygnowano z ograniczenia do trzech ustępów, ale zakres dozwolonego cytatu był wąski.

W ustawie 1994 zrezygnowano z wyżej wspomnianego podziału przepisów o dozwolonym użytku. Przepis regulujący prawo cytatu ujęto ogólnie i poszerzono zakres dozwolonych celów cytatu[4]. Przez to nie tylko dopuszczono cytowanie w każdej dziedzinie, ale także stworzono możliwość, by cytat był „pomostem” między różnymi dziedzinami twórczości[5]. W 2015 nowelizacja wprowadziła przepisy niwelujące wątpliwości interpretacyjne w zakresie stosowania prawa cytatu w satyrze, wykorzystywania utworów w sposób niezamierzony oraz rozszerzyła art. 29 ust. 1 ustawy o utwory fotograficzne i plastyczne, by zniwelować wątpliwości, że przepis odnosi się wyłącznie do druku[6].

Art. 29 Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.

Art. 29 – 1 Wolno korzystać z utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości.

Art. 29 – 2 Wolno w sposób niezamierzony włączyć utwór do innego utworu, o ile włączony utwór nie ma znaczenia dla utworu, do którego został włączony.

W interpretacji polskiego przepisu może pomóc sformułowanie fair practice (przyjęte zwyczaje, dobre praktyki), użyte zarówno w konwencji berneńskiej, jak dyrektywie 29/2001/WE[7].

Warunki korzystania (ustawa z 1994)

Dotyczące utworu – miejsca cytatu

Ograniczenie praw autorskich w przypadku działalności nietwórczej nie ma uzasadnienia, ponieważ celem prawa cytatu jest swoboda twórczości[8]. Jednak przesłanka cytowania w utworze nie wynika z norm prawa międzynarodowego ani prawa UE, a w nowelizacji z listopada 2015 została utrzymana na skutek opinii zgłoszonych w trakcie konsultacji społecznych[9].

Przytaczanie cudzej twórczości mieści się w zakresie art. 29, jeżeli cytat znajduje się w utworze stanowiącym samoistną całość. Wydaje się, że „samoistną całość” stanowi ten wytwór, który – pozbawiony cytatów – wciąż byłby utworem[10]. Jednak ta interpretacja prowadzi do wątpliwości, czy zakres art. 29 pr. aut. obejmuje zbiory cytatów, w których elementem twórczym jest układ, dobór lub powiązanie elementów (utwory wymienione w art. 3 pr. aut.). Za odpowiedzią pozytywną opowiada się część prawników[11]. Ich zdaniem stanowisko przeciwne jest nieuprawnione, skoro przepis nie stanowi rozróżnienia. Gdyby przyjąć to rozumowanie, należałoby rozwiązać problem relacji zakresu art. 29 i art. 271 pr. aut. (przepisu o podręcznikach, wypisach i antologiach, z którym wiąże się kwestia wynagrodzenia autorskiego)[12]. Inni zwracają uwagę, że ta interpretacja zakłada, jakby wyrażenie „samoistna całość” było zbędne w ustawie[13]. Zaproponowano rozwiązanie, według którego do utworów nieobjętych zakresem art. 271 pr. aut. stosuje się art. 29 pr. aut.[7]

Istnieje problem przytaczania cudzej twórczości w wytworach, które – niezależnie od tego, czy są twórcze, czy nie – nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego (nie są utworami – zob. wyłączenia z ochrony prawa autorskiego). Dowolne inkorporowanie utworów do nie-utworów jest naruszeniem prawa autorskiego[14]. Jednak zakazywanie cytowania w nie-utworach byłoby szkodliwe. Chodzi m.in. o orzeczenia i decyzje zawierające fragmenty teoretycznoprawne[15]. Niektórzy przyjmują, że takie wytwory są utworami w czasie tworzenia, a później tracą ten status[7]. Aby uniknąć tego typu fikcji prawnej, można również pominąć wymóg cytowania w utworze, przy zachowaniu pozostałych wymogów art. 29 pr. aut.[16] Problemu nie rozwiązuje powoływanie się na art. 332 pr. aut. (przepis o korzystaniu dla celów bezpieczeństwa publicznego oraz postępowań administracyjnych, sądowych lub prawodawczych), choćby ze względu na konieczność ścisłej interpretacji użytych tam pojęć[17].

Dotyczące cytowanego utworu

Dozwolony użytek dotyczy takich wytworów (lub ich części), które same stanowią przedmiot prawa autorskiego (są utworami). Korzystanie z fragmentu twórczości, który samoistnie nie jest utworem, nie jest ingerencją w prawa autorskie. W takim wypadku powinności korzystającego (takie jak podanie autorstwa) mogą wynikać z innych norm, np. ochrony dóbr osobistych[18].

Cytowany utwór powinien być rozpowszechniony. Ustawa z 1952 r. wymagała publikacji utworu. Dzięki tej zmianie polski stan prawny lepiej oddaje sens art. 10 ust. 1 konwencji berneńskiej[19]. Cytowanie utworów nierozpowszechnionych bez zgody autora jest ingerencją w prawo do decydowania o pierwszym rozpowszechnieniu utworu publiczności[20].

Ustawodawca uregulował rozmiar dozwolonego cytatu za pomocą nieostrych pojęć. W trakcie prac nowelizacyjnych (z 2015) proponowano, by określenia dotyczące rozmiaru cytatu zastąpić klauzulami „uczciwych zwyczajów” i „specyficznych celów cytatu”. Ostatecznie ustawa głosi, że wolno cytować „urywki” utworów, a utwory plastyczne, fotograficzne oraz „drobne” – w całości. „Urywek” to mała część utworu, mniejsza niż fragment[21]. „Urywek (…) odznacza się niewielkimi rozmiarami w zestawieniu z objętością utworu, z którego został zaczerpnięty”[22].

Możliwość cytowania utworów plastycznych i fotograficznych w całości została wprowadzona nowelizacją z 2015. Wcześniej nie było jasne, czy takie utwory (których urywki trudno przytaczać) traktować jako drobne[23]. Zdaniem części prawników zakwalifikowanie ich do „drobnych” byłoby bezsensowne[24]. Z kolei to, czy utwór jest „drobny”, wymaga indywidualnej oceny. W ocenie rozmiaru dozwolonego cytatu decyduje głównie cel cytowania[25]. Takie rozumowanie zastosował Sąd Najwyższy, dopuszczając przytoczenie całego utworu pod warunkiem spełnienia celu określonego w art. 29 pr. aut.[26]

Cele cytatu

Cytowanie mieści się w zakresie art. 29 pr. aut., jeżeli jest uzasadnione funkcją w utworze, w którym osadzono cytat. W ramach nowelizacji z 2015 otwarto katalog celów cytatu i dodano przykładowe cele[27]. Do wyjaśniania, analizy krytycznej i nauczania dodano polemikę i analizę naukową. Oprócz tego wolno cytować ze względu na prawa gatunku twórczości. Otwarcie katalogu celów cytatu stworzyło możliwość cytowania ze względów estetycznych lub jako motto[28]. Cytowanie w celu komercyjnym budzi mniej wątpliwości (o ile nie narusza testu trójstopniowego)[29].

Wyjaśnianie to ułatwia zrozumienia (odbioru) własnej twórczości. Ten cel nie jest osiągnięty, jeżeli nie ma związku cytatu z twórczością cytującego[30]. Wyjaśnianiem nie jest też posługiwanie się cudzą argumentacją w zastępstwie samodzielnego sformułowania myśli[31]. Polemika to udział w dyskusji, w której strony prezentują przeciwstawne poglądy[32]. Analizę stanowi ocena, omówienie, odwołanie się do całości lub do poszczególnych elementów utworu. Zakres pojęcia „analiza naukowa” mieści się w zakresie pojęcia „analiza krytyczna”, co sprawia, że ta zmiana w ustawie nie była istotna[33]. Z kolei nauczaniem może być każde przekazywanie wiedzy, nie tylko w oświacie i nauce[34]. Podobnie jak w przypadku wyjaśniania, cytat powinien mieć związek z twórczością cytującego[35].

Specjaliści różnie interpretują pojęcie „praw gatunku twórczości”. Według jednego stanowiska, odróżnieniu od powyższych celów cytatu, uzasadnieniem cytowania w omawianym przypadku jest sam gatunek. Chodzi o taką twórczość, która nie zaistniałaby bez wykorzystania cytatu[36]. Inni uważają, że ustawodawca dał możliwość uwzględnienia roli zwyczaju w ocenie cytowania w danym gatunku twórczości. Wywodzą oni swoje stanowisko z normy, która nakazuje interpretować przepisy polskiej ustawy w świetle konwencji berneńskiej i dyrektywy 29/2001/WE[37]. W konsekwencji należałoby ustalić, do jakiego gatunku twórczości należy dany utwór i czy normy zwyczajowe, które definiują gatunek, zezwalają na dane cytowanie[38].

Nierzetelne cytowanie

Z reguły niespełnienie warunków prawa cytatu powoduje naruszenie majątkowych praw autorskich[39]. Niekiedy może dojść również do naruszenia autorskich praw osobistych. Jest tak w sytuacjach nierzetelnego wykorzystania dzieła[40], tj. wykorzystania cytatu w taki sposób, że myśl autora wyrażona w cytowanym utworze ulega zniekształceniu. Wówczas cytat zostaje dobrany nieumiejętnie lub świadomie zmanipulowany tak, że odbiorca cytatu może odnieść mylne wrażenie co do tego, co jego autor rzeczywiście chciał przekazać. W takich sytuacjach autorowi może przysługiwać nie tylko ochrona autorsko-prawna, ale równocześnie ochrona dóbr osobistych uregulowana w kodeksie cywilnym[41].

Przypisy

  1. ↑ Małek 2011 ↓, s. 178.
  2. ↑ a b Małek 2011 ↓, s. 180.
  3. ↑ Małek 2011 ↓, s. 181.
  4. ↑ Małek 2011 ↓, s. 186.
  5. ↑ Małek 2011 ↓, s. 222 i nn.
  6. ↑ Bezprawnik.pl, Prawo cytatu – czym jest, jak stosować, co się zmieniło w 2016?, Bezprawnik [dostęp 2016-04-23].
  7. ↑ a b c Stanisławska-Kloc 2015 ↓.
  8. ↑ Traple 2011 ↓, s. 268; podobnie: Mania 2017 ↓, s. 67.
  9. ↑ Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 237.
  10. ↑ B. Michalski, Uprawnienia do cytowania w polskim prawie autorskim, cz. II, „Prasa Techniczna” 1987, nr 1, s. 18, cyt. za: Małek 2011 ↓, s. 239; także Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 238. Podobnie orzekł SN w wyroku z dnia 23 listopada 2004 r., I CK 232/04, OSNC 2005, nr 11, poz. 195, cyt. za: Stanisławska-Kloc 2015 ↓.
  11. ↑ Traple 2011 ↓, s. 269; Mania 2017 ↓, s. 67; Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 238.
  12. ↑ Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 238.
  13. ↑ Małek 2011 ↓, s. 239.
  14. ↑ Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 95; Małek 2011 ↓, s. 232.
  15. ↑ Małek 2011 ↓, s. 229.
  16. ↑ M. Markiewicz, Licencja ustawowa do korzystania z utworów dla celów bezpieczeństwa publicznego lub na potrzeby postępowań administracyjnych, sądowych lub prawodawczych oraz sprawozdań z tych postępowań, [w:] Spory o własność intelektualną. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, A. Matlak, S. Stanisławska-Kloc (red.), Warszawa 2013, s. 526, cyt. za: Stanisławska-Kloc 2015 ↓.
  17. ↑ Małek 2011 ↓, s. 227 i nn.
  18. ↑ Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 236.
  19. ↑ Traple 2011 ↓, s. 199.
  20. ↑ Stanisławska-Kloc 2015 ↓; szerzej o rozpowszechnieniu: Małek 2011 ↓, s. 245 i nn.
  21. ↑ R. Golat, Komentarz…, op. cit., s. 279; Barta i Markiewicz 2009 ↓, s. 11.
  22. ↑ Wyrok SA w Warszawie z dnia 18 września 2003 r., VI ACa 23/03, LEX nr 558384, cyt. za: Stanisławska-Kloc 2015 ↓.
  23. ↑ Uzasadnienie…, s. 22.
  24. ↑ Barta i Markiewicz 2009 ↓, s. 13.
  25. ↑ Traple 2011 ↓, s. 202; Mania 2017 ↓, s. 81.
  26. ↑ Przywołany wyrok SN z dnia 23 listopada 2004 r., I CK 232/04, cyt. za: Preussner-Zamorska, Marcinkowska i Laskowska 2017 ↓, s. 646.
  27. ↑ Na temat zmiany katalogu zamkniętego na otwarty szerzej: Mania 2017 ↓, s. 66.
  28. ↑ Uzasadnienie…, s. 23. Przeciwko „głównie dekoracyjnemu” cytowaniu: Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 239.
  29. ↑ Na temat cytowania komercyjnego: Wachowska 2009 ↓, s. 34–35; cytowanie w reklamie: Stanisławska-Kloc 2015 ↓.
  30. ↑ Traple 2011 ↓, s. 268.
  31. ↑ Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 241.
  32. ↑ Gienas 2016 ↓, s. 310.
  33. ↑ Gienas 2016 ↓, s. 311.
  34. ↑ Małek 2011 ↓, s. 279.
  35. ↑ Wachowska 2009 ↓, s. 35.
  36. ↑ A. Michalak, Dozwolony użytek utworu audiowizualnego w reklamie, „Monitor Prawniczy” 2003/2, s. 76, cyt. za: Wachowska 2009 ↓, s. 38.
  37. ↑ Barta i Markiewicz 2016 ↓, s. 240.
  38. ↑ Stanisławska-Kloc 2015 ↓. Szerzej: Małek 2011 ↓, s. 297 i nn.; Mania 2017 ↓, s. 72 i nn..
  39. ↑ Traple 2005 ↓, s. 345.
  40. ↑ Zgodnie z art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych autorskie prawa osobiste obejmują m.in. prawo twórcy do rzetelnego wykorzystania jego dzieła (zob. art. 16 pkt 3 pr. aut.).
  41. ↑ Art. 23 i 24 kc, Traple 2005 ↓, s. 353

Bibliografia

  • Janusz Barta, Ryszard Markiewicz, Dozwolony użytek: antologie i wypisy, „Prace z Prawa Własności Intelektualnej UJ”, z. 104, Kraków 2009, ISSN 0137-236X.
  • Janusz Barta, Ryszard Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa: Wolters Kluwer, 2016, ISBN 978-83-264-9694-3.
  • Krzysztof Gienas, Komentarz do art. 29, [w:] Andrzej Drzewiecki i inni, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych: komentarz, wyd. 3, Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck, 2016, ISBN 978-83-255-8504-4, OCLC 953152925.
  • Leszek Małek, Cytat w świetle prawa autorskiego, Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2011, ISBN 978-83-264-1276-9, OCLC 802115740.
  • Grzegorz Mania, Cytat w muzyce – o potrzebie reinterpretacji przesłanek, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 1/2017, Kraków 2017, ISSN 0137-236X.
  • Janina Preussner-Zamorska, Joanna Marcinkowska, Ewa Laskowska, Dozwolony użytek chronionych utworów, [w:] Prawo autorskie, Janusz Barta (red.), wyd. 4., stan prawny na 1 marca 2017, Warszawa: C.H. Beck, Polska Akademia Nauk, 2017, ISBN 978-83-255-8754-3, OCLC 982632757.
  • Sybilla Stanisławska-Kloc, Komentarz do art. 29, [w:] Marek Bukowski i inni, Prawo autorskie i prawa pokrewne, Damian Flisak (red.), Warszawa: LEX a Wolters Kluwer business, 2015, ISBN 978-83-264-3326-9, OCLC 903322376.
  • Elżbieta Traple, Komentarz do art. 29, [w:] Janusz Barta, Ryszard Markiewicz, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, wyd. 4, Kraków: Zakamycze, 2005, ISBN 83-7444-033-3.
  • Elżbieta Traple, Komentarz do art. 29, [w:] Monika Czajkowska-Dąbrowska i inni, Prawo autorskie i prawa pokrewne, wyd. 5, Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2011, ISBN 978-83-264-1493-0.
  • Agnieszka Wachowska, Cytat utworu audiowizualnego w świetle ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, „Prace z Prawa Własności Intelektualnej UJ”, z. 104, Kraków 2009, ISSN 0137-236X.
  • Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach hazardowych z dnia 22 maja 2015 (druk sejmowy nr 3449), sejm.gov.pl [dostęp 2018-03-07].
System prawa autorskiego
Pojęcia prawne
copyright
droit d’auteur
pojęcia wspólne
polskie pojęcia
Licencje
pojęcia
wzorce
licencji
Ekonomia
Akty prawne

Media użyte na tej stronie

Copyright.svg
The copyright symbol drawn in SVG. Image version of the symbol ©.