Prawo i pięść

Prawo i pięść – polski eastern filmowy z 1964 roku w reżyserii Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego, nakręcony na podstawie powieści Józefa Hena Toast. Bohaterem filmu jest były więzień obozów koncentracyjnych (Gustaw Holoubek), który zostaje wysłany do opuszczonego miasteczka na Ziemiach Odzyskanych w celu obrony tamtejszego majątku przed szabrownikami. Film wywołał ożywioną reakcję wśród krytyków ze względu na powielenie konwencji klasycznego westernu amerykańskiego, przeniesionego w polskie realia^[1].

Opis fabuły

Akcja filmu ma miejsce w 1945 roku na Ziemiach Odzyskanych. Andrzej Kenig (Gustaw Holoubek), były więzień obozów koncentracyjnych w Auschwitz i Dachau zgłasza się do pełnomocnika rządu (Bolesław Płotnicki) w poszukiwaniu pracy. Zostaje dokooptowany do kierowanej przez doktora Mieleckiego (Jerzy Przybylski) grupy mającej zabezpieczyć majątek w pobliskim miasteczku uzdrowiskowym Graustadt (Siwowo). Miasteczko jest opuszczone, przebywa tam jedynie grupa czterech kobiet i niemiecki maître d’hôtel hotelu Tivoli. Na miejscu Kenig orientuje się, że Mielecki nie jest lekarzem, a celem jego i towarzyszy jest szaber porzuconego mienia, w tym wyposażenia szpitala i sanatorium. Aby do tego nie dopuścić, podejmuje próby nakłonienia dwóch członków grupy, Smółki i Cześka do pomocy. Smółka (Wiesław Gołas), w którym udało mu się wzbudzić skrupuły, ginie z ręki Wijasa (Ryszard Pietruski). Podobny los spotyka, przysłanego przez pełnomocnika, milicjanta (Michał Szewczyk). Kenig postanawia w pojedynkę zatrzymać szabrowników podejmujących próbę opuszczenia miasta ciężarówkami załadowanymi zagrabionymi przedmiotami. Dochodzi do strzelaniny, w której Rudłowski, Mielecki i Wijas giną. Z miasta ucieka jedynie Czesiek (Zdzisław Maklakiewicz). Przybyły na miejsce porucznik (Józef Nowak) próbuje nakłonić Keniga do pozostania w mieście, jednak ten chce je jak najszybciej opuścić^[2].

Obsada

Źródło: FilmPolski.pl^[3]

Rynek Nowomiejski w Toruniu, rzeźba wozu z dobytkiem upamiętniająca realizację zdjęć do filmu

• Gustaw Holoubek jako Andrzej Kenig
• Jerzy Przybylski jako „doktor” Mielecki
• Wiesław Gołas jako Antoni Smółka
• Zdzisław Maklakiewicz jako Czesiek Wróbel
• Ryszard Pietruski jako Wijas
• Zbigniew Dobrzyński jako Rudłowski
• Zofia Mrozowska jako Anna
• Hanna Skarżanka jako Barbara Dubikowska
• Wiesława Kwaśniewska jako Zośka
• Ewa Wiśniewska jako Janka
• Adam Perzyk jako maitre d’hotel
• Bolesław Płotnicki jako pełnomocnik
• Michał Szewczyk jako milicjant
• Józef Nowak jako porucznik
• Zofia Czerwińska jako napastowana repatriantka
• Wojciech Rajewski jako repatriant przy torze kolejowym

Produkcja

Po realizacji komedii Gangsterzy i filantropi Jerzy Hoffman i Edward Skórzewski, których późniejsze scenariusze komediowe były odrzucane przez decydentów, zdecydowali się zmienić konwencję gatunkową. „Zrozumieliśmy, że musimy zrobić coś w innym gatunku, bo nasza satyra zbyt krytykowała system i już nam nie dadzą zrobić tego typu filmu”^[3]. Okazja się nadarzyła, kiedy Witold Lesiewicz porzucił prace nad adaptacją scenariusza Józefa Hena pod tytułem Toast. Otrzymawszy od Zespołu Realizatorów Filmowych „Kamera” propozycję realizacji tego scenariusza, Hoffman i Skórzewski ją przyjęli^[3].

Sceny plenerowe kręcono w Toruniu (Rynek Nowomiejski, Brama Ciemna, Kościół św. Trójcy i św. Jakuba, ulice: Ciasna, Ślusarska, Mostowa, Podmurna), Koronowie, Ciechocinku oraz Chełmży (poczta)^[4]. Na użytek filmu nagrano balladę „Nim wstanie dzień” z muzyką Krzysztofa Komedy i słowami Agnieszki Osieckiej, którą wykonał niewystępujący w filmie aktor Edmund Fetting^[3]. Pomysł na formę ballady wyszedł od Hoffmana, który wspominał: „Gdy siedzieliśmy z Agnieszką Osiecką i z Komedą, myśląc o muzyce, to w pewnym momencie wpadło mi coś takiego: jeżeli byśmy skrzyżowali Okudżawę z westernową balladą amerykańską, to będzie to, co nam właśnie potrzeba. No i taka krzyżówka powstała”^[3].

Odbiór

Już w momencie premiery Prawo i pięść uznano za pierwszy polski western (pojawiała się też nazwa „eastern”, odnosząca się do filmów o podobnej konwencji, lecz wyprodukowanych na Wschodzie)^[3]. Kazimierz Kochański na łamach „Tygodnika Kulturalnego” nawet z uznaniem pisał, że film „będąc westernem zrodzonym z polskich sytuacji, obdarł western amerykański z jego pozornie niepowtarzalnej egzotyki […], a westernowe schematy sprowadził ze sfery abstrakcji i fantastyki na grunt realny”^[1]. Krzysztof Teodor Toeplitz potępił natomiast ów zabieg adaptacyjny, oskarżając filmowców o „perfidny i oryginalny chwyt reżyserski”, polegający na ubraniu amerykańskiego westernu w kostiumy bliższe rodzimym realiom^[1]. Jerzy Niecikowski z pisma „Kultura” uznał ów zabieg za umotywowany bardziej etycznymi przekonaniami reżyserów: „Hoffman i Skórzewski posłużyli się konwencją westernu właśnie jako środkiem przekazu własnych norm moralnych. To przede wszystkim wzięli z westernu. I wzięli chyba najlepszą część”^[1].

Łukasz A. Plesnar z perspektywy filmoznawczej potwierdził intuicję krytyków, zauważając szereg rzucających się w oczy podobieństw Prawa i pięści do amerykańskich westernów (choć film Hoffmana i Skórzewskiego powstał po drugiej stronie żelaznej kurtyny). Przede wszystkim główny bohater Prawa i pięści, zgodnie z konwencją klasycznego westernu, jest „sprawiedliwy i uczciwy, nie tylko wobec innych, ale i siebie samego, samotny, energiczny, silny i bezkompromisowy”^[5]. Również finałowa strzelanina niesie ze sobą podobieństwa do analogicznej sekwencji z filmu W samo południe (1952) Freda Zinnemanna^[5], a podział bohaterów na dobro i zło jest wyjęty z klasycznego westernu, albowiem modelowy widz koncentruje się na pozytywnej postaci Keniga^[5]. Ponadto, jak Plesnar zauważył przy porównaniu Prawa i pięści z W samo południe, „akcja obu utworów została umieszczona w miasteczkach, a najbardziej dramatyczne wydarzenia rozgrywają się na wyludnionych ulicach i w przylegających do nich równie pustych budynkach”^[6]. Innymi elementami filmu jawnie konotującymi konwencję klasycznego westernu są: stanowiąca klamrę kompozycyjną ballada „Nim wstanie dzień”^[6], bohater sprawnie posługujący się krótką bronią palną oraz motyw podróży na Zachód (w przypadku filmu Hoffmana i Skórzewskiego – na Ziemie Odzyskane)^[7].

Robert Dudziński w eseju o polskich imitacjach westernu zwrócił uwagę, że Prawo i pięść wpisuje się w psychologiczną odmianę gatunku. W opinii Dudzińskiego film Hoffmana i Skórzewskiego opiera się na dojrzałym psychologicznym portrecie głównych bohaterów, którzy mają podobne doświadczenia obozowe i uzasadnione motywacje:

Kenig, inteligent, któremu wojna zabrała wszystko, stwierdza, że nie może już pozostać obojętnym wobec zła; Wróbel uważa, że pieniądze i życie na poziomie należą mu się za cierpienia, których doświadczył; Anna z kolei chce wreszcie spokojnie żyć, mając dość patrzenia na śmierć. Konwencjonalne postawy bohaterów znalazły więc swoją historyczną motywację. Ten zabieg sprawia też, że sama przemoc – nawet taka, której protagonista dopuszcza się w słusznej sprawie – jest problematyczna^[8].

Przypisy

Bibliografia

• RobertR. Dudziński RobertR., Dziki Zachód nad Wisłą. Westerny Polski Ludowej, [w:] PiotrP. Kletowski, MaciejM. Peplinski (red.), Europejskie kino gatunków 2, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2020, s. 149–180 .
• ŁukaszŁ. Plesnar ŁukaszŁ., Dziki Zachód, dziki Wschód. Konwencje westernowe w „Prawie i pięści” Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego oraz „Wilczych echach” Aleksandra Ścibor-Rylskiego, „Kwartalnik Filmowy” (95), 2016, s. 138–151, ISSN 0452-9502 [dostęp 2021-06-26] .

Linki zewnętrzne

• Prawo i pięść w bazie filmpolski.pl
• Prawo i pięść w bazie Filmweb
• Prawo i pięść w bazie IMDb (ang.)
• Zdjęcia z filmu Prawo i pięść w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
• Prawo i pięść w bazie Repozytorium Cyfrowego Filmoteki Narodowej.