Prawo ziemskie (historia prawa)

Prawo ziemskie – nazwa systemu zwyczajowego prawa sądowego I Rzeczypospolitej, zastosowana w Korekturze praw dla odróżnienia polskiego prawa zwyczajowego od systemów praw miejskich, pochodzenia niemieckiego. Prawo ziemskie obowiązywało w Polsce od wykształcenia się stanów do III rozbioru.

Prawo szlacheckie

Od XIII wieku, na skutek stosowania praw miejskich przez mieszczaństwo, a prawa kanonicznego przez duchowieństwo, jedynym stanem, który mógł stosować normy polskiego prawa zwyczajowego w pełnym zakresie (chłopi mieli znacznie ograniczoną zdolność do czynności prawnych), była szlachta. Stąd mianem prawa ziemskiego określa się system prawa stosowanego przez szlachtę w dawnej Polsce[1].

Ta dominacja stanu szlacheckiego w stosowaniu prawa zwyczajowego spowodowała wzrost roli norm, które odpowiadały interesom majątkowym szlachty czy takich, które wpisywały się w kulturę szlachecką.

Do pierwszej grupy należy m.in. wprowadzenie nowoczesnego prawa o hipotekach[2], zakaz legitymizacji nieślubnych dzieci przez następne zawarcie małżeństwa rodziców (był to sposób na powstrzymanie nobilitacji kobiet niskiego stanu i ich potomstwa ze szlachcicami)[3], ograniczenia testamentowego dziedziczenia nieruchomości (hamującego proces bogacenia się instytucji kościelnych kosztem szlachty)[4]. Do drugiej grupy zalicza się m.in. kary utraty czci szlacheckiej[5], adopcja do herbu[6], fakultatywna legalność pojedynków[7].

Także w postępowaniu procesowym funkcjonowały normy uprzywilejowujące szlachtę, m.in.: w procesie o zbiegłych poddanych (chłopów) nie obowiązywała dawność[8], sądy apelacyjne – Trybunał Koronny i Trybunał Główny Wielkiego Księstwa Litewskiego – miały charakter samorządowy (Stefan Batory zrzekł się kompetencji najwyższego sądownictwa na rzecz szlachty, której deputaci do Trybunałów byli reprezentantami[9], a palestra do Trybunałów mogła składać się wyłącznie z posesjonatów[10]).

Inne cechy prawa ziemskiego

Prawo ziemskie wykazywało sporą niezależność od wpływów recypowanego prawa rzymskiego, obecnych zarówno w prawach miejskich, jak i w prawie kanonicznym. Przyczyniła się do tego szczególna niechęć szlachty do modelu silnej władzy centralnej, promowanego przez prawo o tradycjach dominialnych[11]. I tak z rozwiązań znanych z Constitutio Criminalis Carolina nie wprowadzono np. inkwizycyjnego modelu procesu, mniej popularna była odpowiedzialność karna na życiu i ciele. Przejęto natomiast pośrednio (bo poprzez wpływy trzeciego statutu litewskiego i Korekturę pruską) zwiększenie roli pisma przy zmniejszeniu formalizmu w postępowaniu sądowym, instytucje apelacji i emfiteuzy.

Prawo ziemskie było także niejednolite: różnice, występujące w zależności od ziemi czy województwa, uwidaczniały się w treści laudów sejmikowych. Brak kodyfikacji przyczynił się do niepewności prawa, rozbieżności norm i praktyki oraz norm pomiędzy sobą; wzmocnienia autorytetu literatury prawniczej. W dobie oligarchii magnackiej, osłabienia władzy państwowej i rozprzężenia kultury prawnej te cechy zadecydowały o braku skuteczności systemu sądownictwa i wybiórczości działania prawa[12].

Schyłek obowiązywania

Prawo ziemskie obowiązywało do rozbiorów Polski. W Księstwie Warszawskim miała być stosowana jego karna część, ale brak pewności norm przesądził o oparciu się sądów na kodeksach zaborczych, Franciszkanie i Landrechcie pruskim, które pierwotnie miały pełnić rolę pomocniczą[13].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak: Historia ustroju i prawa polskiego. s. 275–277.
  2. ↑ Bardach i inni, s. 285–286.
  3. ↑ Bardach i inni, s. 281.
  4. ↑ Bardach i inni, s. 285.
  5. ↑ Bardach i inni, s. 277.
  6. ↑ Bardach i inni, s. 280.
  7. ↑ Bardach i inni, s. 291.
  8. ↑ Bardach i inni, s. 307.
  9. ↑ Bardach i inni, s. 264.
  10. ↑ Bardach i inni, s. 298.
  11. ↑ Bardach i inni, s. 308.
  12. ↑ Bardach i inni, s. 308–309.
  13. ↑ Artur Korobowicz, Wojciech Witkowski: Historia ustroju i prawa polskiego (1772–1918). s. 61.

Bibliografia