Procesy fluwialne
Procesy fluwialne (z łac. fluvialis, 'rzeczny') – ogół procesów rzeźbotwórczych związanych z działalnością wód płynących (wody deszczowej oraz cieków wodnych)[1]. Należą do nich procesy niszczące, budujące oraz transport.
Rzeźbotwórcza działalność wód deszczowych
Rzeźbotwórcza działalność wód deszczowych to ablacja deszczowa (erozja deszczowa). Woda opadowa częściowo wsiąka w grunt lub paruje, ale duża część z niej spływa po powierzchni. Spływająca woda może żłobić w podłożu ze skał luźnych (piaski, żwiry, less) jary, parowy, debrza i wąwozy[2][3]. Inną formą oddziaływania wód deszczowych jest tworzenie piramid ziemnych, które powstają gdy woda opadowa rozmywa i spłukuje miękkie skały wokół głazów zbudowanych ze skał twardszych[2][4]. W wyniku ablacji następuje spłukiwanie materiału skalnego ze stoków i powstawanie deluwiów[2].
Parowy Janinowskie w okolicy wsi Janinów, w gminie Brzeziny, w województwie łódzkim.
Kompleks piramid ziemnych Đavolja Varoš w południowej Serbii.
Rzeźbotwórcza działalność rzek
Rzeźbotwórcza działalność rzek obejmuje erozję rzeczną i akumulację rzeczną, które wywoływane są przez ruchy turbulentne wody w korycie rzecznym. Woda płynąca w korycie osiągając prędkość, dzięki której jest wstanie porwać ziarno skalne o określonym rozmiarze i następnie przenosić je na dalszą odległość. Transport drobin skalnych w rzece może mieć postać saltacji, trakcji lub suspensji[5]. Kiedy prędkość wody spada poniżej określonego poziomu materiał skalny zaczyna się osadzać. W różnych biegach rzeki następują różne rodzaje erozji rzecznej i różne sposoby akumulacji materiału.
W górnym biegu rzeki dominuje erozja denna, zachodząca dzięki dużej prędkości wywołanej dużym spadkiem cieku. Okruchy skalne porywane przed płynącą wodę trą o dno koryta rzecznego pogłębiając je, co prowadzi do powstania doliny V-kształtnej lub kanionu[6]. Tarcie o dno prowadzi przy tym do zaokrąglania okruchów skalnych i powstania otoczaków[6][7]. Kiedy ciek o dużym spadku uchodzi do większego cieku o niższym spadku, materiał skalny niesiony przez mniejszy ciek zaczyna akumulować co prowadzi do powstania wachlarzowatego stożka napływowego[8].
W górnym biegu rzeki dno jest często nierówne i znajdują się w nim liczne zagłębienia, w które wpadają okruchy skalne. Woda płynąca lub z dużą prędkością powoduje obracanie okruchów prowadzące do drążenia dna. Zjawisko to nosi nazwę eworsji i prowadzi do powstawania kotłów eworsyjnych[6][9]. Eworsja prowadzi do rozwoju wodospadów, katarakt i progów skalnych, w których obrębie zachodzi erozja wsteczna[10]. Może ona występować również na obszarze źródłowym i prowadzić do kaptażu[11].
W środkowym i dolnym biegu rzeki dominuje erozja boczna i akumulacja[12]. Wraz ze zmniejszeniem spadku rzeki nurt rzeki przemieszcza się od jednego brzegu do drugiego, w wyniku czego brzegi są nieustannie erodowane przez nacierającą wodę. Prędkość wody jest zbyt niska aby prowadzić materiał skalny na dalsze odległości i jest odkładany w miejscu, gdzie prędkość jest niższa tworząc odsypy. W efekcie jeden brzeg jest niszczony, a przeciwległy nadbudowywany[12][13]. W wyniku tych zjawisk rozwijają się meandry oraz bystrza i plosa.
Akumulacja rzeczna prowadzi do powstawania aluwiów, do których należą różne formy akumulacyjne takie jak: terasy zalewowe, odsypy i wały meandrowe, mielizny, łachy oraz stożki napływowe[12]. Na aluwiach rozwijają się żyzne gleby aluwialne – mady.
- (c) I, Selso, CC-BY-SA-3.0
Dolina Hell's Gate w Kolumbii Brytyjskiej.
Wodospad Wodogrzmoty Mickiewicza w Tatrach – przykład działania erozji dennej i wstecznej.
- (c) Simon Ledingham, CC BY-SA 2.0
Meandrująca rzeka Wampool w Kumbrii, w Wielkiej Brytanii.
Odsyp roztokowy (forma aluwialna) na rzece Tagliamento we Włoszech.
Zdjęcie satelitarne delty Missisipi w Stanach Zjednoczonych.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Flis 1982 ↓, s. 90.
- ↑ a b c Mizerski 2019 ↓, s. 215.
- ↑ Klimaszewski 1981 ↓, s. 289.
- ↑ Klimaszewski 1981 ↓, s. 263.
- ↑ Klimaszewski 1981 ↓, s. 347.
- ↑ a b c Mizerski 2019 ↓, s. 217.
- ↑ Klimaszewski 1981 ↓, s. 350.
- ↑ Mizerski 2019 ↓, s. 235.
- ↑ Klimaszewski 1981 ↓, s. 353.
- ↑ Klimaszewski 1981 ↓, s. 356-359.
- ↑ Mizerski 2019 ↓, s. 220.
- ↑ a b c Mizerski 2019 ↓, s. 219.
- ↑ Klimaszewski 1981 ↓, s. 372-375.
Bibliografia
- Jan Flis, Szkolny słownik geograficzny, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1982, s. 90, 120-121, 142-143, ISBN 83-02-00870-2 (pol.).
- Mieczysław Klimaszewski, Geomorfologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1981, s. 263-264, 289-293, 297, 347-360, 371-376, 390-392, ISBN 83-01-03498-X (pol.).
- Piotr Migoń, Geomorfologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 145-201, ISBN 978-83-01-14812-6 (pol.).
- Włodzimierz Mizerski, Geologia dynamiczna, wyd. IV, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2019, s. 215-237, ISBN 978-83-01-20021-3 (pol.).
Media użyte na tej stronie
Autor: Johann Jaritz, Licencja: CC BY-SA 3.0
River bed of the Tagliamento near Saint Peter in the community Ragogna, province of Udine, region Friuli Venezia-Giulia, Italy
Autor: Jonathan Rodgers, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Photograph of Hell's Gate, British Columbia
Autor: en:user:Mikenorton, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Alluvial fan in the Cirque d'Estaubé, French Pyrenees
(c) Chevre z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0
Zdjęcie Wodogrzmotów z drogi na Morskie Oko.
Autor: Piotr Bednarek, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wisła pod Annopolem w rezerwacie Wisła pod Zawichostem. Z lewej strony ujście Sanny.
Autor: Macieias, Licencja: CC BY-SA 2.5
Wąwóz Królowej Jadwigi w Sandomierzu
This LANDSAT image of the Mississippi Delta in 1976 shows its characteristic bird's-foot pattern and plumes of sediment entering the ocean from the multiple mouths of the Mississippi River.
Autor: Dimo Dimov, Licencja: CC BY-SA 2.0
Přírodní památka Đavola Varoš nedaleko Kuršumlije, Srbsko
Autor: Niels Elgaard Larsen, Licencja: CC BY-SA 3.0
triple fairy chimney