Progresywne Więzienie dla Młodocianych w Jaworznie

Miejsca osadzenia więźniów politycznych w Polsce Ludowej 1944-1956

Progresywne Więzienie dla Młodocianych Przestępców – istniejące w latach 1951–1956 w Jaworznie więzienie dla młodocianych więźniów politycznych. Trafiali do niego więźniowie, których wiek nie przekraczał 21 roku życia.

Historycy szacują, że przez więzienie przeszło około 15 tys. osób.

Jednym z naczelników więzienia był Salomon Morel, kolejnym Zdzisław Jędrzejewski[1].

Historia

Czasy przed powstaniem więzienia dla młodocianych

W latach 1943–1945 w miejscu więzienia był podobóz niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Po zakończeniu wojny służył jako obóz przejściowy dla przesiedlanych Niemców, a następnie jako Centralny Obóz Pracy w Jaworznie, m.in. dla Ukraińców (w ramach Akcji „Wisła”).

Więzienie dla młodocianych

Już w 1949 roku korzystając z pracy osadzonych w Obozie Pracy więźniów zaczęto przekształcać obóz w Więzienie dla Młodocianych, co dokonało się w 1951 roku[2]. Wiosną pozostali w nim więźniowie poniżej 21 roku życia oraz około 200 starszych więźniów, którzy po rozebraniu drewnianych baraków zbudowali na ich miejscu 3 murowane budynki mogące pomieścić ok. 7000 osób. Powstały też inne obiekty, takie jak: dom kultury, warsztaty oraz szkoła dla 500 uczniów[3]. Wśród więźniów okresu 1951–1953 najliczniejszą grupę stanowili więźniowie polityczni. W kolejnych latach powiększała się liczba osób skazanych za przestępstwa kryminalne. Zakład wzorowany był na łagrach[1].

Jak twierdził naczelnik więzienia Salomon Morel, umieszczeni tu więźniowie byli bandytami i dlatego ciężką pracą powinni się zrehabilitować za zbrodnie popełnione wobec Polski Ludowej[4].

Więźniowie byli wychowywani przez pracę na wzór człowieka radzieckiego, w oparciu o metody sowieckiego pedagoga Antoniego Makarenki. Sprowadzało się to do intensywnego szkolenia ideologicznego oraz zatrudnienia w:

  • kopalniach Jaworznickiego Okręgu Węglowego (praca na najgorszych, mokrych i zagrożonych wybuchem metanu pokładach)
  • stolarni wytwarzającej skrzynki na amunicje i broń
  • ślusarni
  • zakładzie prefabrykacji betonu (cieszącym się szczególnie złą sławą ze względu na warunki pracy – beton do krwi uszkadzał skórę rąk, na które osadzeni nie dostawali żadnych rękawic ochronnych)
  • i w innych zakładach.

Wychowawcy zostali specjalnie przeszkoleni przez Ośrodek Badań Pedagogicznych w Warszawie do pracy z młodzieżą. Za zadanie mieli zmieniać poglądy podopiecznych i skłócać ze sobą osadzonych oraz promować donosicielstwo (w zamian za obietnice wcześniejszego wyjścia na wolność, zastosowania amnestii lub przyznania innych przywilejów np. pisania dodatkowych listów). Szkolenia kadry prowadzili Aleksander Lewin i Bolesław Milewicz, którzy współpracowali z więzieniem, aż do jego zamknięcia[4].

Jednakże program wychowawczy w jaworznickim więzieniu nie powiódł się. Więźniowie pochodzili z normalnych, dobrych rodzin. Ich wykształcenie, choć przerwane aresztowaniem, było wyższe niż ich wychowawców. Była to inna młodzież niż podopieczni Makarenki, który indoktrynacji poddawał niepiśmienne sieroty z ulicy[4].

Problemem osadzonych były głodowe racje żywnościowe.

Bunt więźniów

15 maja 1955 r. doszło do największego w PRL buntu więziennego. Około godz. 9 kilku więźniów z nocnej zmiany położyło się w słońcu w pobliżu pasa śmierci. Pełniący dyżur na wieżyczce nr 10 strażnik Fryderyk Matyjasik wezwał ich do rozejścia się i zastrzelił jednego z nich, śpiącego jeszcze Stanisława Barana. Tłum więźniów ruszył na budynek strażnicy z kamieniami i bryłami węgla. Wyrwaną szynę kolejową rzucili na druty pod napięciem. Nasączone olejem sienniki więźniowie podpalali pod wieżami strażników. Strażnicy uciekli z obozu. Przybycie uzbrojonej w broń maszynową jednostki KBW uspokoiło więźniów. Wieczorem część więźniów zabrano do innych więzień, a innych w ciągu kolejnych miesięcy[1].

Likwidacja

Przyczyną zaprzestania tego eksperymentu edukacyjnego był majowy bunt osadzonych. 31 grudnia 1955 zlikwidowano więzienie w dotychczasowej formie. Następnego dnia ośrodek zmienił nazwę na Centralne Więzienie Jaworzno. Przyjmowano do niego jedynie osoby młodociane skazane za przestępstwa pospolite, z wyrokami do lat pięciu i zdolne do pracy w górnictwie. Jednak już 31 sierpnia 1956, na wniosek lokalnych władz, więzienie zlikwidowano[4].

Późniejsze losy więźniów

Po amnestii w 1956 więźniowie polityczni zostali zwolnieni, ale większość z nich niedługo po odzyskaniu wolności została wcielona do zasadniczej służby wojskowej, do batalionów górniczych, wracając do znanych już sobie kopalń[5].

Byli więźniowie przez cały okres PRL-u w Polsce, jako przeciwnicy panującego ustroju, poddawani byli inwigilacji i represjom. Mieli trudności ze znalezieniem pracy[4][5].

W 1991 byli więźniowie założyli Związek Młodocianych Więźniów Politycznych z lat 1944–1956 „Jaworzniacy”, a rok później fundację „Jaworzniacy”[6][5].

Opinie

Zwolennicy komunizmu uznawali program działania Więzienia dla Młodocianych w Jaworznie miejsca realizacji doniosłego planu resocjalizacji. Anatol Akerman nazwał je największym osiągnięciem penitencjarnym.

Jeszcze przed zmianą systemu politycznego w Polsce ukazały się prace poświęcone temu więzieniu. Przedstawiały one obóz jako przykład humanizmu socjalistycznego. Wśród autorów tych prac znaleźli się m.in.: Zdzisław Jędrzejewski, Franciszek Piątkowski, Anatol Akerman, Stanisław Czapski, Kazimierz Koźniewski, Zdzisław Maroszek, Zdzisław Karl[4]. Temat lub motyw komunistycznego obozu pracy/więzienia w Jaworznie pojawił się m.in. w powieści Kazimierza Koźniewskiego Bunt w więzieniu (1968).

W opozycji do tych opinii stoją przede wszystkim byli więźniowie oraz współcześni historycy[4]

Pierwszą próbą obiektywnego opisu obozu był tekst Amnestia zastukała do bram Seweryny Szmaglewskiej, poświęcony głównie przebiegowi buntu z 15 maja 1955. Ukazał się on na łamach „Po Prostu” w 1956 roku[7].

Zobacz też

Przypisy

  1. a b c Andrzej Fedorowicz. Wzorowy polski łagier. „Polityka”. 2014 (nr 2), s. 54–57, 2014-01-07. Jerzy Baczyński. Polityka sp. z o.o. s.k.a.. ISSN 0032-3500 (pol.). 
  2. Michał Wenklar, Kolumbowie rocznik 30., „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” (3), 2019, s. 48.
  3. Centralne Więzienie dla Młodocianych 1951–1955, www.obozdwochtotalitaryzmow.pl [dostęp 2020-09-09].
  4. a b c d e f g Krzysztof Szwagrzyk, Okres młodocianych więźniów politycznych w Jaworznie 1951-1955 [dostęp 2022-01-30] [zarchiwizowane z adresu 2016-08-14].
  5. a b c Strona główna (pol.). Jaworzniacy.pl. [dostęp 2022-01-30].
  6. Historia w skrócie (pol.). Jaworzniacy.pl. [dostęp 2022-01-30].
  7. Arkadiusz Morawiec, Jaworzno. Niewidoczność., „Acta Universitatis Lodziensis” (4), 2017, s. 157–175.

Media użyte na tej stronie

Prisons for political prisoners in communist Poland 1944-1956.png
Autor: Mathiasrex, Maciej Szczepańczyk based on layers of User:Aotearoa, Licencja: CC BY-SA 4.0
Prisons for political prisoners in communist Poland 1944-1956