Promieniopłetwe

Promieniopłetwe
Actinopterygii[1]
Cope, 1871[2]
Okres istnienia: sylur–dziś
Ilustracja
Szkielet Ophiodon elongatus
Systematyka
Domenaeukarionty
Królestwozwierzęta
Typstrunowce
Podtypkręgowce
Nadgromadaryby kostnoszkieletowe
Gromadapromieniopłetwe
Cichlasoma trimaculatum

Promieniopłetwe[3], kostnopromieniste[4], kostnopromienne[5] (Actinopterygii, z gr. aktina – promień i pterygio – płetwa) – gromada ryb kostnoszkieletowych (Osteichthyes) o płetwach wspartych na promieniach kostnych, obejmująca większość (około 30 tys.) współcześnie żyjących gatunków ryb. Wykazują znaczne zróżnicowanie morfologiczne. Zasiedlają wszystkie typy wód słodkich, słonawych i słonych. Od mięśniopłetwych odróżnia je budowa płetw i sposób poruszania.

Cechy charakterystyczne

  • Płetwy ryb promieniopłetwych są rozpięte na szkielecie z delikatnych promieni z kości skórnych (lepidotrychia), bezpośrednio połączonych z pasem barkowym.
  • Ciało większości gatunków pokryte jest łuskami cykloidalnymi, ktenoidalnymi lub płytkami kostnymi, skóra niektórych jest naga, a u najstarszych ewolucyjnie, w większości już wymarłych gatunków, występują łuski ganoidalne.
  • Szkielet jest dobrze ukształtowany, w całości kostny u form rozwiniętych, a u bardziej pierwotnych częściowo chrzęstny.
  • Tryskawki i nozdrza wewnętrzne zazwyczaj nie występują[3][2].
  • Większość ma pęcherz pławny.
  • Zastawka w jelicie spotykana jest jedynie u najstarszych form. Występują trzy otolity[6].

Ewolucja

Ryby promieniopłetwe pojawiły się w wodach słodkich w późnym sylurze, około 420 mln lat temu. Najstarsze z odkrytych gatunków to Andreolepis hedei i Lophosteus superbus. Kompletny szkielet ryby zaliczonej do promieniopłetwych odkryto w skałach z wczesnego dewonu[7]. W karbonie zdominowały wody śródlądowe, a niektóre formy (prawieczkokształtne) przystosowały się do życia w morzach, które w triasie stały się głównym ośrodkiem ich rozwoju. Podczas gdy większość kostnochrzęstnych żyła w erze paleozoicznej i triasie, Neopterygii, choć znane już od końca permu najburzliwszy okres różnicowania przechodziły w triasie i jurze. Właśnie wówczas zaznaczyła się tendencja do redukcji liczby, grubości i wielkości łusek. Zaistniałe zmiany Neopterygii przyczyniły się do usprawnienia płetw (stąd nazwa Neopterygii i postulowana polska nazwa „nowopłetwe”). Płetwa ogonowa staje się symetryczna (w przeciwieństwie do heterocerkicznej u kostnochrzęstnych) i wykształca się skostniały kręgosłup. Gatunki zaliczane tradycyjnie do przejściowców (jak amia i niszczuka) są obecnie coraz częściej uznawane za prymitywne formy Neopterygii.

W mezozoiku i kenozoiku promieniopłetwe rozwijały się z rosnącym powodzeniem. Obecnie są dominującymi kręgowcami w większości zbiorników wodnych na Ziemi.

Klasyfikacja

Archocentrus nigrofasciatus
Sebastes carnatus

W tradycyjnej klasyfikacji Actinopterygii dzielone były na:

Według najnowszych tendencji kladystycznych tradycyjnie przedstawiona grupa promieniopłetwych nie jest jednak grupą monofiletyczną (z powodu parafiletycznych przejściowców), a tym samym nie stanowią taksonu naturalnego.

Przez długi czas proponowany był podział na:

Chondrostei okazały się być taksonem parafiletycznym i są obecnie dzielone na dwie odrębne grupy.

Dopiero tak zdefiniowany takson jest uznawany za monofiletyczny[2]:

Rzędy

Niezależnie od przyjętej klasyfikacji biologicznej gromadę ryb promieniopłetwych dzieli się na rzędy. W poniższej tabeli przedstawiono wszystkie rzędy ze wskazaniem różnic pomiędzy klasyfikacjami Integrated Taxonomic Information System[1], FishBase, J. S. Nelsona w czwartej edycji Fishes of the World[2] i W. Eschmeyera (Catalog of Fishes)[8].


ITISFishbase.orgJ. S. NelsonW. EschmeyerNazwa zwyczajowa
AcipenseriformesAcipenseriformesAcipenseriformesAcipenseriformesjesiotrokształtne
AlbuliformesAlbuliformesAlbuliformesAlbuliformesalbulokształtne
AmiiformesAmiiformesAmiiformesAmiiformesamiokształtne
AnguilliformesAnguilliformesAnguilliformesAnguilliformeswęgorzokształtne
Argentiniformessrebrzykokształtne
AteleopodiformesAteleopodiformesAteleopodiformesAteleopodiformes(brak nazwy)
AtheriniformesAtheriniformesAtheriniformesAtheriniformesaterynokształtne
AulopiformesAulopiformesAulopiformesAulopiformesskrzelokształtne
BatrachoidiformesBatrachoidiformesBatrachoidiformesBatrachoidiformesbatrachokształtne
BeloniformesBeloniformesBeloniformesBeloniformesbelonokształtne
BeryciformesBeryciformesBeryciformesBeryciformesberyksokształtne
CharaciformesCharaciformesCharaciformesCharaciformeskąsaczokształtne
CetomimiformesCetomimiformeswielorybinkokształtne
ClupeiformesClupeiformesClupeiformesClupeiformesśledziokształtne
Ctenothrissiformes
(incertae sedis)
Ctenothrissiformes
CypriniformesCypriniformesCypriniformesCypriniformeskarpiokształtne
CyprinodontiformesCyprinodontiformesCyprinodontiformesCyprinodontiformeskarpieńcokształtne (zębokarpiokształtne)
ElopiformesElopiformesElopiformesElopiformeselopsokształtne (tarponokształtne)
EsociformesEsociformesEsociformesEsociformesszczupakokształtne
GadiformesGadiformesGadiformesGadiformesdorszokształtne
GasterosteiformesGasterosteiformesGasterosteiformesGasterosteiformesciernikokształtne
GobiesociformesGobiesociformesgrotnikokształtne
GonorynchiformesGonorynchiformesGonorynchiformesGonorynchiformespiaskolcokształtne
GymnotiformesGymnotiformesGymnotiformesGymnotiformesstrętwokształtne
Hiodontiformes
LampridiformesLampriformesLampriformesLampriformesstrojnikokształtne
LophiiformesLophiiformesLophiiformesLophiiformesżabnicokształtne
MugiliformesMugiliformesmugilokształtne (cefalokształtne)
MyctophiformesMyctophiformesMyctophiformesMyctophiformesświetlikokształtne
NotacanthiformesNotacanthiformesłuskaczokształtne
OphidiiformesOphidiiformesOphidiiformesOphidiiformeswyślizgokształtne
OsmeriformesOsmeriformesOsmeriformesOsmeriformesstynkokształtne
OsteoglossiformesOsteoglossiformesOsteoglossiformesOsteoglossiformeskostnojęzykokształtne
PerciformesPerciformesPerciformesPerciformesokoniokształtne
PercopsiformesPercopsiformesPercopsiformesPercopsiformesokonkokształtne
PleuronectiformesPleuronectiformesPleuronectiformesPleuronectiformesflądrokształtne (płastugokształtne)
PolymixiiformesPolymixiiformesPolymixiiformesPolymixiiformeswąsatkokształtne
PolypteriformesPolypteriformesPolypteriformesPolypteriformeswielopłetwcokształtne
SaccopharyngiformesSaccopharyngiformesSaccopharyngiformesSaccopharyngiformesgardzielcokształtne
SalmoniformesSalmoniformesSalmoniformesSalmoniformesłososiokształtne
ScorpaeniformesScorpaeniformesScorpaeniformesScorpaeniformesskorpenokształtne
SemionotiformesLepisosteiformesLepisosteiformesLepisosteiformesniszczukokształtne
SiluriformesSiluriformesSiluriformesSiluriformessumokształtne
StephanoberyciformesStephanoberyciformesStephanoberyciformesStephanoberyciformesstefanoberyksokształtne
StomiiformesStomiiformesStomiiformesStomiiformeswężorokształtne
SynbranchiformesSynbranchiformesSynbranchiformesSynbranchiformesszczelinokształtne
SyngnathiformesSyngnathiformesigliczniokształtne
TetraodontiformesTetraodontiformesTetraodontiformesTetraodontiformesrozdymkokształtne
ZeiformesZeiformesZeiformesZeiformespiotroszokształtne

Kladogram współczesnych promieniopłetwych[9].

Actinopterygii 

Polypteriformes


 Actinopteri 

Acipenseriformes


 Neopterygii 

Lepisosteiformes


 Halecostomi 

Amiiformes



Teleostei






Zeus faber

Przypisy

  1. a b Actinopterygii, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. a b c d Nelson 2006 ↓
  3. a b Nikolski 1970 ↓, s. 96–97
  4. Władysław Zamachowski, Adam Zyśk: Strunowce Chordata. Kraków: Wydawnictwo Naukowe WSP, 1997. ISBN 83-86841-92-3.
  5. Ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976, seria: Mały słownik zoologiczny.
  6. Ryby kopalne. red. Michał Ginter. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 190. ISBN 978-83-235-0973-8.
  7. Ryby : encyklopedia zwierząt. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN : Dorota Szatańska, 2007. ISBN 978-83-01-15140-9.
  8. Ron Fricke, William Neil Eschmeyer, Jon David Fong, SPECIES BY FAMILY/SUBFAMILY, [w:] Eschmeyer's Catalog of Fishes [online], California Academy of Sciences, 2 lipca 2013 [dostęp 2013-08-04] (ang.).
  9. Teleostomi: Osteichthyes (ang.). Palaeos. [dostęp 2012-08-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-06)].

Bibliografia

  • Joseph S. Nelson: Fishes of the World. John Wiley & Sons, 2006. ISBN 0-471-25031-7.
  • G. Nikolski: Ichtiologia szczegółowa. Franciszek Staff (tłum.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970.
  • Mały słownik zoologiczny: ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976.
  • Ryby : encyklopedia zwierząt. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN : Dorota Szatańska, 2007. ISBN 978-83-01-15140-9.
  • Włodzimierz Załachowski: Ryby. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12286-2.

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Cichlidae fish 2008 G1.jpg
Trimac cichlid Cichlasoma trimaculatum
Lingcodskeleton1600ppx.JPG
Autor: FASTILY (TALK), Licencja: CC BY-SA 3.0
The skeleton of a Lingcod (Ophiodon elongatus) at the Monterey Bay Aquarium.