Prospero Provana

Prospero Provana

Herb po otrzymaniu indygenatu
Miejsce urodzenia	Collegno?
Data i miejsce śmierci	20 września 1584 Kraków
Ojciec	Guglielmo Provana lub Nicolo Provana del Sabbione
Żona	Elżbieta Irzykiewiczówna
Dzieci	Oktawian, Samuel, Barbara, Bona
Rodzeństwo	Traiano Provana

Prospero Provana herbu własnego (ur. ?, zm. 20 września 1584 w Krakowie) – włoski szlachcic z Piemontu, kupiec i bankier krakowski, pierwszy kierownik poczty królewskiej w Polsce (1558–1562), sekretarz królewski Zygmunta Augusta (1570), starosta będziński (od 1570), żupnik krakowski (1577–1580).

Do Polski przybył razem z bratem Traianem lub też w późniejszym czasie, za jego namową. Zajmował się handlem tkaninami, winem i solą, uzyskał polski indygenat. Zygmunt August powierzył mu organizację i kierowanie pocztą królewską, jak również na pewien czas pośrednictwo w przesyłaniu odsetek od sum neapolitańskich. Z nadania Stefana Batorego administrował żupami krakowskimi, zgromadził znaczny majątek ziemski i był właścicielem kilku kamienic w Krakowie, przewodząc tamtejszej kolonii włoskiej. Związany ze zwolennikami reformacji (być może ze względów wyznaniowych opuścił Piemont), był kalwinistą, utrzymywał także bliskie kontakty z antytrynitarzami, goszcząc u siebie między innymi Fausta Socyna. U schyłku życia dokonał jednak konwersji na katolicyzm.

Życiorys

Pochodzenie i przybycie do Polski

Pochodził z piemonckiej rodziny szlacheckiej, był synem Guglielma Provany^[1] lub Nicola Provany del Sabbione^[2]. Urodził się być może w Collegno, przypuszczalnie na początku lat 20. XVI wieku, dokładna data nie jest znana^[2].

Prawdopodobnie przybył do Polski razem ze swym starszym bratem Traianem^[1] lub też przyjechał później, za jego namową^[3], na początku lat 50., kiedy w Piemoncie trwały prześladowania zwolenników reformacji zarządzone przez księcia Emanuela Filiberta – na takie tło i czas przyjazdu wskazuje fragment z dziennika podróży nuncjusza Ippolita Aldobrandiniego, który gościł w jednym z majątków Provany^[4]. Zapewne początkowo pozostawał w służbie królowej Bony. Stosunkowo szybko się zaaklimatyzował, a spore środki finansowe ułatwiły mu rozwijanie interesów handlowych, głównie obrotu tkaninami i winem^[5] oraz bankierstwo^[6]. W 1557 roku razem z bratem otrzymał polski indygenat^[1].

Kierownik poczty królewskiej

Swoją inteligencją i przedsiębiorczością zwrócił na siebie uwagę króla Zygmunta Augusta^[1], był zresztą związany, podobnie jak brat, z kancelarią królewską (Prospero został wymieniony jako sekretarz królewski w Metryce Koronnej, w dokumencie z 4 września 1570 roku)^[7]. Monarcha, prowadząc starania o otrzymanie spadku po matce, potrzebował regularnego kontaktu z Italią^[1]. W związku z tym koniecznym było zorganizowanie stałego połączenia pocztowego między Krakowem a Wenecją, na którego kierownika monarcha wyznaczył Provanę w myśl przywileju Ordinatio postae Cracovia Venetias praeficitur z 18 września 1558 roku^[1]. Poczta miała kursować za pomocą rozstawnych koni^[8]. W dokumencie przewidziano, że całość kosztów (wyposażenia, personelu, pomieszczeń pocztowych i stacji na trasie) miał ponosić król, zaś dochody z opłat za przesyłki prywatne należało oddawać do skarbu królewskiego. Ponadto Provana był zobowiązany do przedstawiania rachunków za wydatki ponoszone przy prowadzeniu poczty, przywilej nie określał jednak jego wynagrodzenia. Najpewniej tego zagadnienia dotyczyło osobne polecenie monarchy, wedle którego Prospero otrzymał roczną pensję w wysokości 300 złotych polskich^[a][1]. Kurierzy wyruszali z jednej z jego krakowskich kamienic (przy ulicy Floriańskiej lub w Rynku Głównym)^[3]. Provana kierował pocztą przez cztery lata, do 1562 roku^[9]. Szybko jednak wszedł w konflikt z rodziną Thurn-Taxisów, która kontrolowała połączenia pocztowe w Austrii, na Węgrzech i w Italii, co ostatecznie doprowadziło do cofnięcia nadanego mu przywileju^[8].

Działalność kupiecka

Kolejne zadanie zlecone mu przez Zygmunta Augusta również było związane ze sprawami włoskimi. W myśl dokumentu z 23 listopada 1569 roku Provana, z pomocą włoskich bankierów, agentów królewskich w Neapolu i Wenecjanina Antonia de Angelis, miał pośredniczyć w pobieraniu i przekazywaniu odsetek od sum neapolitańskich. Czynnikiem, który mógł przesądzić o powierzeniu mu tych obowiązków, były szerokie kontakty handlowe i stałe stosunki z włoskimi bankami. Nie wiadomo, jak długo się tym zajmował, ani czy otrzymywał za to wynagrodzenie^[1].

Provana rozwinął intensywną działalność kupiecką, do której wciągał swojego brata, często prowadził interesy z kupcem wiedeńskim Jakubem Gastgebemem^[b], jak również z Włochami osiadłymi w Krakowie, z którymi też toczył spory (np. w 1574 z Lodoviciem de Pello i Alessandrem Baldim). Poza handlem materiałami i winem zaangażował się także w obrót solą, co z czasem zdominowało jego działalność kupiecką. Już za panowania Zygmunta Augusta zaczął angażować się na tym polu, współorganizował spółkę warzelniczą, która otrzymała przywilej od króla (potwierdzony następnie przez Henryka Walezego). Nie wiadomo jednak, czy w ogóle rozpoczęła ona swoją działalność^[10].

Żupnik krakowski

Na większą skalę przy wydobyciu i handlu solą zaczął działać za rządów Stefana Batorego, który był do niego przychylnie ustosunkowany, także za sprawą protekcji jego przyjaciół – Stanisława Cikowskiego i Jerzego Blandraty. W tak korzystnej sytuacji otrzymał, w myśl dokumentu z 2 marca 1577 roku, dzierżawę żup krakowskich na okres 3 lat, przy obowiązku corocznego uiszczania sumy 56 000 złotych polskich (oraz uregulowania należności za zapasy soli, które pozostały po poprzedniku, Hieronimie Bużeńskim). Sprawowanie urzędu żupnika przynosiło mu duże dochody, w samym pierwszym roku jego zysk miał osiągnąć wysokość 24 000 złotych. Podjął także pewną próbę modernizacji kopalni, ogłaszając, że połowę dochodu odda osobie, która wprowadzi usprawnienia w wydobyciu soli. Na taką ofertę odpowiedział Włoch, Rocco Marconi, który wynalazł przyrząd, ułatwiający wydobycie solnych bałwanów. Żupnik uzyskał aprobatę monarchy dla tego projektu, jednak nie wiadomo, czy w końcu doczekał się on realizacji^[10]. W każdym razie przypisuje mu się przejrzyste zarządzanie żupami i wykazanie się walorami znakomitego administratora^[11].

20 sierpnia 1578 roku król zawarł z Provaną nową umowę, licząc na większe dochody. W jej myśl żupnik miał otrzymywać 2000 złotych rocznie i zostać dopuszczonym do udziału w zyskach, jeśli wpłaciłby do skarbu królewskiego 80 000 złotych dodatkowego dochodu z potrąceniem kosztów pensji i napraw. By zachęcić go do sumiennego wypełniania obowiązków, określono, że w pierwszym roku jego zysk mógł sięgnąć połowy dodatkowego dochodu, a w latach następnych jednej dziesiątej części. Królewskie nadzieje pozostały niezrealizowane, bowiem wpływy z kopalni (za okres od 18 września 1578 do 18 marca 1580) sięgnęły tylko połowy oczekiwanej kwoty. W marcu 1580 roku Provana zrezygnował z administracji żup. W końcu tego samego roku rewizja ich stanu ujawniła opłakaną sytuację, efekt rabunkowej gospodarki, choć Prospero przy rezygnacji otrzymał od króla poświadczenie dobrego wypełniania obowiązków^[10].

Podczas sprawowania urzędu żupnika Provana zajmował się także prywatnymi przedsięwzięciami, związanymi z wydobyciem soli, w których pomagało mu zajmowane stanowisko. W kwietniu 1577 roku zawiązał spółkę z Cikowskim i Florianem Morsztynem, bachmistrzem wielickim, która wybudowała nowy szyb w Wieliczce, otwarty we wrześniu tego samego roku. Oprócz tego zakładał warzelnie soli – w Stężycy nad Wieprzem, Będzinie (razem ze starszym krakowskiej gminy żydowskiej, Joachimem Ezdraszem) oraz Bydgoszczy (z Jakubem Rokossowskim i Szymonem Ługowskim, prepozytem miechowskim)^[12].

Renesansowy portal dawnej kamienicy Provany przy ulicy Floriańskiej

Majątek

Provana zgromadził znaczny majątek ziemski w Małopolsce, dzięki inwestowaniu dochodów z handlu i udzielaniu szlachcie pożyczek pod zastaw wsi, z których czerpał dochody lub przejmował je na własność^[5]. Jednym z jego największych dłużników był Stanisław Szafraniec z Pieskowej Skały – wkrótce po 1560 roku zastawił Włochowi wieś Rogów, lecz w ciągu następnych lat zadłużenie rosło, więc w 1582 roku Provana otrzymał od niego intromisję na Rogów oraz (położone w sąsiedztwie) Wyszogród, Kobylę, Chrostowiczę i Wolę. Wśród innych pożyczkobiorców tylko z lat 70. można wymienić między innymi: króla Henryka Walezego (6000 złp^[c]), Macieja Sowickiego, kasztelana podlaskiego (na sumę 5000 złp), Jana Cikowskiego, kasztelana sądeckiego (3000 złp), Andrzeja Firleja, starostę sandomierskiego (5000 złp). Ponadto otrzymał w użytkowanie wsie Kokoszów w ziemi krakowskiej (od Hieronima i Andrzeja Morskich), Nadzów (od Joachima Glinicza), Budziejowice i Piotrkowice (od Mikołaja Dłuskiego za 17 000 złp), zaś w 1579 roku z rąk Abrahama i Jana Lasockich przejął Pamięcice, Pałecznicę i pustą wieś Biedzinę. Dzierżawił także starostwo będzińskie^[d]. Wedle rejestru poborowego z 1581 roku do Provany należało sześć wsi w powiecie proszowickim, osiem lat później jego spadkobiercy dzielili między siebie wsie: Bolów, Ilkowice, Sudołek, Budziejowice, Lasów (Łaszów), Nadzów, Piotrkowice, Rogów oraz część Pamięcic^[13].

W Krakowie użytkował lub był właścicielem kilku kamienic, często na zasadzie zastawu – jednej przy Wiślnej (1565), kolejno trzech przy Rynku Głównym (1562–1568), jednej przy Sławkowskiej (1571), dwóch przy Rynku Głównym (zakupionych od Mikołaja Tarnowskiego i Jana Myśliszewskiego), jednej przy Szewskiej (zakup od Kacpra Maciejowskiego w 1578) i jednej przy Floriańskiej^[e][14].

Pozycja i sprawy wyznaniowe

Provana pełnił funkcję patrona i przywódcy społeczności włoskiej w Krakowie^[9], łagodził zatargi, czuwał nad realizacją testamentów oraz sprawował opiekę nad sierotami i ich majątkami^[14]. Przeszedł na kalwinizm, zapewne na początku lat 50.^[14], choć prawdopodobnie już wyjazd z Piemontu wynikał z powiązania z reformacją^[15]. W 1558 roku uczestniczył w synodzie śląskim kalwinistów i z bratem prosił o przydzielenie prywatnego kaznodziei. Brał także udział w synodzie pińczowskim (7 sierpnia 1559). Od 1560 roku utrzymywał bliski kontakty ze Stanisławem Budzińskim, pierwszym historykiem ruchu reformacji w Polsce, który przez pewien czas mieszkał w jego domu. Przyjaźniąc się z Blandratą, Provana stał się opiekunem zwolenników antytrynitaryzmu, goszcząc ich u siebie w Krakowie lub Rogowie – Gianpaola Alciatiego (1561), Giovanniego Valentina Gentilego (1561?) i Bernrdina Ochino (1564; rok później był egzekutorem jego testamentu). Służył też jako pośrednik między Blandratą, po jego wyjeździe do Siedmiogrodu, a małopolskim zborem antytrynitarskim. W trakcie lat 70. i 80. jego gośćmi byli także Andrzej Dudycz, Niccolò Buccella, Gianmichele Bruto, Faust Socyn, Giovanni Bernardino Bonifacio czy Francesco Pucci. Trudno jednak określić, czy w pełni podzielał ich poglądy wyznaniowe^[14]. W 1580 roku w jego domu miała się odbyć głośna dysputa religijna antytrynitarzy, kalwinistów i katolików, z udziałem Piotra Skargi^[3].

Nagrobek Provany w kościele Dominikanów

Odgrywał także pewną rolę jako mecenas twórczości humanistycznej – Antonio Maria Nigrisoli zadedykował mu drugie wydanie tłumaczenia Georgik, opublikowane w Wenecji w 1552 roku, być może wpłynął także na powstanie Polonicae grammatices institutio Piotra Stoińskiego (1568)^[16].

Na przynależność Provany do obozu różnowierców z niepokojem zwracał uwagę Stanisław Hozjusz, podejrzewając go o przejmowanie swojej korespondencji^[14]. Jednak z upływem czasu Włoch zaczął przejawiać skłonność do wyrzeczenia się poparcia dla reformacji i dotychczasowych poglądów wyznaniowych, być może pod wpływem zmęczenia oraz zaniepokojenia ciągłymi sporami religijnymi i chaosem wśród protestantów, jak również ze względu na naciski ze strony katolików, głównie zaś wpływów jezuitów^[17]. W 1581 roku nuncjusz Giovanni Andrea Caligari podjął starania o uzyskanie uprawnień do udzielenia mu absolucji, jednak Provana wahał się, podobno pod wpływem żony, gorliwej kalwinistki. Wedle relacji nuncjusza Alberto Bolognettiego z 1583 roku w jego domu odbywały się częste spotkania poświęcone kwestiom teologicznym i innym^[3], cieszył się też poważaniem wśród „włoskich heretyków”, którzy często go odwiedzali, utrzymując także kontakt listowny^[18]. Jednak zamierzał synów wysłać na studia do Włoch, by zostali wychowani na katolików^[f]. Ostatecznie doszło do jego konwersji, co potwierdził w czerwcu 1584 roku Antonio Possevino, donosząc do Rzymu, że odwołanie dotychczasowych przekonań i złożenie katolickiego wyznania wiary przez Provanę nastąpiło w obecności innego jezuity, Stanisława Warszewickiego^[14].

Śmierć i pochówek

Provana u schyłku życia nosił się z zamiarem wyjazdu do Włoch i osiedlenia się w Wenecji. Od 1583 roku miał stałe problemy zdrowotne. Zmarł 20 września 1584 roku. Spoczął w kaplicy św. Józefa w kościele Dominikanów. Egzekutorzy jego testamentu – Mikołaj Koryciński, żupnik krakowski, i krewniak Gian Battista Cettis – wystawili mu okazały, manierystyczny pomnik nagrobny, wykonany z piaskowca i marmuru, z rzeźbą zmarłego przedstawionego w pozie sansovinowskiej^[19][20].

Rodzina

Poślubił Elżbietę, córkę Jana Irzykowicza, dziedzica na Bacikach i starosty mielnickiego. Miał z nią czworo dzieci^[14]:

• Oktawiana (zm. 1591), starostę będzińskiego;
• Samuela (zm. 1591);
• Barbarę^[g], od 1590 roku zamężną z Samuelem Andrzejem Dembińskim, kasztelanem bieckim;
• Bonę.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Jan Adamczewski: Mała encyklopedia Krakowa. Kraków: Hurnex, 2003, s. 425 (hasło Provana Prospero). ISBN 83-918802-0-6.
• Lucio Biasiori: Provana del Sabbione, Prospero. [w:] Dizionario Biografico degli Italiani [on-line]. Treccani, 2016. [dostęp 2021-01-14]. (wł.).
• Krzysztof Chłapowski: Starostowie w Małopolsce 1565–1668. W: Społeczeństwo staropolskie. red. Anna Izydorczyk, Andrzej Wyczański. T. IV: Studia i szkice. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 105–179.
• Encyklopedia Krakowa. red. prowadzący Antoni Henryk Stachowski. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 815 (hasło Provana Prospero). ISBN 83-01-13325-2.
• Mieczysław Korolko: Seminarium Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego. Humaniści w kancelarii królewskiej Zygmunta Augusta. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991. ISBN 83-214-0736-6.
• Michał Rożek, Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, wyd. wyd. 2, Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, ISBN 83-01-10989-0 .
• Danuta Quirini-Popławska: Provana Prospero. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XXVIII: Potocki Ignacy – Przerębski Mikołaj. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Polska Akademia Nauk Instytut Historii, Wydawnictwo PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1984-1985, s. 526–529. [dostęp 2021-01-14].
• Marek Żukow-Karczewski. Początki poczty w dawnym Krakowie. „Echo Krakowa”. nr 158 (12967), 1989-08-16.