Prostoskrzydłe

Prostoskrzydłe

Orthoptera[1]
Olivier, 1789[2]
Okres istnienia: pensylwan–dziś PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q 323.2/0 323.2/0
Ilustracja z Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary (1890–1907)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Gromada	owady
Podgromada	owady uskrzydlone
Rząd	prostoskrzydłe
Synonimy
Saltatoria

Prostoskrzydłe (Orthoptera) – rząd owadów uskrzydlonych w większości ciepło- i słońcolubnych (heliobiontów), rozpowszechnionych na całym świecie, głównie w strefie klimatu tropikalnego i subtropikalnego, potocznie nazywanych konikami polnymi. Charakteryzują się przeobrażeniem niezupełnym, dwiema parami niejednakowych skrzydeł i kryptycznym ubarwieniem. Należą do nich świerszcze, pasikoniki, reliktowe weta oraz – uznawane za jedne z najgroźniejszych szkodników upraw – szarańcze, stąd prostoskrzydłe są czasami nazywane szarańczakami.

Liczą ponad 20 tysięcy gatunków zamieszkujących wszystkie kontynenty, poza Antarktydą. W Europie stwierdzono prawie 1000 gatunków. Z terenów Polski wykazano w literaturze 105 gatunków, z czego 82 gatunki zaliczono do polskiej ortopterofauny^[3][4]. W zapisie kopalnym znane są od pensylwanu (karbon)^[5].

Dział zoologii zajmujący się prostoskrzydłymi to ortopterologia.

Morfologia

Prostoskrzydłe to owady średniej wielkości i duże, o wydłużonym ciele i charakterystycznym kształcie głowy, najczęściej ustawionej ortognatycznie^[4][6] względem osi ciała (prostopadle ku dołowi, płaszczyzna czoła tworzy z główną osią ciała kąt prosty^[6]), ale zdarza się opistognatyczne (hipognatyczne), a nawet prognatyczne ustawienie głowy^[4].

Głowa jest relatywnie duża, zaopatrzona w kuliste lub półkuliste (rzadziej wydłużone i spłaszczone) oczy złożone oraz zazwyczaj trzy przyoczka. U gatunków żyjących pod ziemią lub w mrowiskach oczy są małe, a u gatunków jaskiniowych – znacznie lub całkowicie zredukowane.

Morfologia prostoskrzydłych (Orthoptera)
A – głowa, B – tułów, C – odwłok,
1 – czułki, 2 – oko złożone, 3 – policzek, 4 – potylica, 5 – perystom, 6 – przedplecze, 7 – episternit śródtułowia, 8 – epimeryt śródtułowia, 9 – szew pleuralny, 10 – episternit zatułowia, 11 – epimeryt zatułowia, 12 – tegmen, 13 – terga, 14 – przetchlinka, 15 – przysadki odwłokowe, 16 – pokładełko, 17 – walwy, 18 – czoło, 19 – nadustek, 20 – żuwaczka, 21 – warga górna, 22 – głaszczek szczękowy, 23 – głaszczek wargowy, 24 – biodra, 25 – krętarz, 26 – stopa, 27 – przedstopie, 28 – udo, 29 – goleń, 30 – skleryty brzuszne.

Aparat gębowy typu gryzącego, masywny, z dużą wargą górną, 5-członowym głaszczkiem szczękowym i 3-członowym głaszczkiem wargowym – występuje u larwy i owada dorosłego. Typ aparatu gębowego zwykle ortognatyczny, czasem opistognatyczny lub prognatyczny. Czułki szarańczaków mają różną długość i różną liczbę członów. Przedplecze duże, dobrze rozwinięte pleury tułowia, z wyjątkiem małych pleur przedtułowia.

Tegmen – skrzydło pokrywowe

Skrzydło tylne

Przednie skrzydła (tegmen) są węższe od tylnych, przekształcone w sztywne, skórzaste lub pergaminowate pokrywy (skrzydła pokrywowe). Tylne są szersze, błoniaste, składają się wachlarzowato, w czasie spoczynku są ukryte pod skrzydłami pokrywowymi. Przednie skrzydła mogą być zredukowane. Znane są też formy bezskrzydłe.

U większości gatunków odnóża III pary są silnie zmodyfikowane, dobrze rozwinięte i skoczne. Dwie pierwsze pary odnóży są bieżne. U turkuciowatych pierwsza para grzebiąca, przekształcona na kształt łopat służących do kopania w ziemi.

Wiele gatunków ma aparaty strydulacyjne służące do wydawania dźwięków oraz aparaty tympanalne pełniące funkcję narządu słuchu. U samic – z wyjątkiem turkuciowatych – obecne jest duże, wystające pokładełko rzeczywiste, u samców przysadki odwłokowe. Przewód pokarmowy z wolem i przedżołądkiem. Funkcję narządu wydalniczego pełni około 300 cewek Malpighiego.

Najmniejsze gatunki mierzą mniej niż 2 mm (tropikalne mrowiszczaki), a największe – 180 mm długości (południowoamerykańskie Proscopiidae). Rozpiętość skrzydeł u największych osobników sięga 250 mm^[4].

Biologia i ekologia

Prostoskrzydłe zajmują różnorodne siedliska, głównie o charakterze stepowym, pola, łąki oraz powierzchniowe warstwy gleby. Niektóre żyją w jaskiniach.

Conocephalus melas

Samce tworzą spermatofory, samice składają jaja w pakietach. Umieszczają je w glebie lub w tkankach roślin. Niektóre gatunki rozmnażają się partenogenetycznie. Rozwój z przeobrażeniem niezupełnym – nie występuje stadium poczwarki. W klimacie umiarkowanym zimują jaja.

Większość jest roślinożerna (fitofagi), ale są też gatunki żywiące się pokarmem zwierzęcym (zoofagi) lub szczątkami organicznymi (detrytusofagi).

Klasyfikacja

Napierśnik torfowiskowy (Stethophyma grossum)

Stenopelmatus fuscus

Rodziny współcześnie żyjących gatunków prostoskrzydłych grupowane są, głównie ze względu na długość czułków, w dwóch podrzędach^[7]:

• krótkoczułkie (Caelifera) – podrząd liczny w rodziny, w Polsce występują przedstawiciele szarańczowatych (Acrididae) i skakunowatych (Tetrigidae),
• długoczułkie (Ensifera) – do nich zaliczane są:
  • mrowiszczakowate (Myrmecophilidae),
  • pasikonikowate (Tettigoniidae), w tym wyróżniane też jako odrębne rodziny długoskrzydlakowate, miecznikowate, nadrzewkowate i siodlarkowate,
  • śpieszkowate (Rhaphidophoridae),
  • świerszczowate (Gryllidae),
  • turkuciowate (Gryllotalpidae).

Znaczenie gospodarcze

W rolnictwie

Pożywiające się szarańczaki

Niektóre prostoskrzydłe są zdolne do wytwarzania tzw. formy stadowej. Te, które w takiej formie migrują stanowią zagrożenie dla upraw na znacznych obszarach. Olbrzymie zgrupowania tych owadów mogą przemieszczać się na znaczne odległości. Do połowy XIX wieku stada migrującej szarańczy wędrownej pustoszyły uprawy w całej Europie. Dopiero objęcie kontrolą ich gniazd lęgowych zapobiegło powstawaniu ich fazy migrującej^[4]. W Afryce i w ciepłych strefach Azji stada kilku gatunków szarańczaków, a w Australii Chortoicetes terminifera, nadal budzą poważne obawy farmerów i instytucji rządowych. W celu monitorowania rozwoju niebezpiecznych szkodników powołano m.in. Australian Plague Locust Commission w Australii, Desert Locust Control Organization for Eastern Africa i International Red Locust Control Organisation w Afryce.

Turkuć podjadek był jeszcze pod koniec XX wieku uważany za szkodnika upraw w ogrodach, inspektach, uprawach roślin okopowych i szkółkach. Obecnie nie ma większego znaczenia wobec znacznego spadku liczebności jego populacji.

W kuchni

Grilowana szarańcza

We współczesnej cywilizacji zachodniej, zwłaszcza europejskiej i północnoamerykańskiej zasadniczo nie spożywa się owadów, mimo że w starożytności owady były częścią europejskiej kuchni.

Szarańczaki są natomiast rozpowszechnione jako pokarm w kuchniach azjatyckich, afrykańskich i południowoamerykańskich, gdzie stanowią ważny składnik diety – pod względem zawartości białka przypominają mięso drobiowe. W Afryce podawane są zwykle po ugotowaniu lub z rusztu, a w Azji są często grillowane.

Szarańczaki w kulturze

Prostoskrzydłe są częstym motywem w sztukach Wschodu, zwłaszcza w poezji japońskiej i chińskiej. W kulturze europejskiej, w tym polskiej, pojawiają się motywy nawiązujące do świerszcza (np. Świerszczyk – czasopismo dla dzieci, "Świerszcze" jako nazwa zespołów, piosenka Magdy Umer "Koncert jesienny [na dwa świerszcze i wiatr w kominie]")

Zobacz też

• owady Polski

Przypisy

Bibliografia

• Fauna Polski - charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. II. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2007, s. 316–327. ISBN 978-83-881470-7-4.
• Czesław Jura: Bezkręgowce : podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-14595-8.
• Józef Razowski: Słownik entomologiczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987. ISBN 83-01-07907-X.
• Henryk Sandner: Owady. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990. ISBN 83-01-08369-7.
• Barbara Wilkaniec (red.): Entomologia stosowana. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, 2009. ISBN 978-83-7160-538-3.

Linki zewnętrzne

• - Prostoskrzydłe (Orthoptera) Polski