Prużana

Prużana

Пружаны

(c) Yogi555, CC BY-SA 3.0 Pałacyk Szwykowskich z XIX wieku
Herb flaga Prużany↗
Państwo	Białoruś
Obwód	brzeski
Rejon	prużański
Populacja (2010) • liczba ludności	19 000[1]
Nr kierunkowy	+375 1632
Kod pocztowy	225133
Położenie na mapie obwodu brzeskiego Prużana
Położenie na mapie Białorusi (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Prużana
52°33′N 24°28′E/52,550000 24,466667
Portal Białoruś

Prużana (biał. i ros. Пружаны; jidysz פרוזשענע, Prużane) – miasto na Białorusi, położone w obwodzie brzeskim, liczące 19,0 tys. mieszkańców (2010).

Miasto królewskie ekonomii kobryńskiej położone było w końcu XVIII wieku w powiecie brzeskolitewskim województwa brzeskolitewskiego^[2].

Historia

W I Rzeczypospolitej

Po raz pierwszy wzmiankowane w 1487 pod nazwą Dobuczyn. Stanowiło część Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Po śmierci księcia kobryńskiego Jana (syna Szymona), Dobuczyn stał się własnością jego żony Teodory, król Polski Zygmunt I Stary nadał miejscowość (1519) marszałkowi Wacławowi Kostewiczowi (Kościewiczowi), a później swojej żonie królowej Bonie Sforzy. Miasto znajdowało się w powiecie kobryńskim województwa podlaskiego, a od 1566 w powiecie brzeskolitewskim województwa brzeskolitewskiego.

Córka Zygmunta Starego, królowa Polski Anna Jagiellonka nadała (1588) miejscowości, znanej już jako Prużana magdeburskie prawa miejskie i herb (w srebrnym polu błękitny wąż ze złotą koroną na głowie, trzymający w pysku dziecko). Po (1589) nowo wybrany król Polski Zygmunt III Waza zatwierdził to swoim przywilejem (zezwalającym na organizowanie 4 jarmarków rocznie), nieznacznie zmieniając herb miasta. Heraldyczny wąż jest symbolem rodziny Sforza – matka Anny Jagiellonki królowa Bona Sforza była córką księcia Mediolanu Gian Galeazzo Sforzy.

Zbudowany został „dwór królewski” – drewniany pałac z zabudowaniami gospodarczymi. W końcu XVI wieku miasto liczyło ponad 1000 mieszkańców.

Coraz liczniej napływali do miasta koloniści żydowscy. Żydzi (także z sekty karaimów – pochodzącej z VIII wieku i nie uznającej Talmudu), w XVIII wieku stanowili już około 40% ludności liczącego 1,5 tys. mieszkańców miasteczka (pierwsza synagoga powstała jeszcze w 1463 roku). Po zniszczeniach, wywołanych najazdami Kozaków, Szwedów i Rosjan ocalało zaledwie 20% zabudowy miasta.

W zaborze rosyjskim

Rynek w Prużanie ok. 1915 r.

W III rozbiorze (1795) miasto zostało zagarnięte przez Rosję. Klucz prużański otrzymał od carycy Katarzyny II rosyjski generał-feldmarszałek Piotr Rumiancew-Zadunajski (1725-1796), gubernator Ukrainy (od 1764), zwycięzca wojsk tureckich (1768-1774), dowodzący częścią sił rosyjskich podczas tłumienia insurekcji kościuszkowskiej (1794), który wkrótce sprzedał go tajnemu radcy Jahminowi, od którego kupiła Prużanę rodzina Szwejkowskich.

Miasto w 1817 roku liczyło 800 mieszkańców, 20 lat później już 5,5 tys. mieszkańców. Od połowy XIX wieku w mieście odbywały się przedstawienia teatralne. Działał browar, garbarnia i młyn. Car ustanowił w tym czasie rosyjski herb miasta (1845). Podczas powstania styczniowego w okolicach Prużan walczyły polskie oddziały powstańcze (R. Rogińskiego, S. Sangina i B. Rylskiego). 13 lutego 1863 powstańcy wyzwolili na krótko Prużanę. Miasto zostało wkrótce strawione przez pożar (1863), w końcu XIX wieku liczyło ponad 7,5 tys. mieszkańców. Budowa linii kolejowej w końcu XIX wieku w odległości 13 km od miasta uniemożliwiła jego dalszy rozwój. Na przełomie XIX i XX wieku Prużana stała się ważnym ośrodkiem garncarstwa.

W II Rzeczypospolitej

Parada 25 Pułku Ułanów Wielkopolskich 3 maja 1938 w Prużanie

W styczniu 1919 roku Prużanę zajęli bolszewicy. 30 stycznia 1919 roku miejscowość została zdobyta przez Wileński Oddział Wojska Polskiego pod dowództwem rtm. Władysława Dąbrowskiego^[3]. Wkrótce jednak oddział ten opuścił miejscowość. Dopiero 11 lutego 1919 roku Prużana została trwale zajęta przez polską piechotę z grupy gen. Listowskiego^[4].

W II Rzeczypospolitej Prużana były stolicą powiatu województwa poleskiego. 60% ludności żydowskiej zamieszkującej Prużanę posiadało zdecydowaną większość we władzach samorządowych miasteczka, liczącego ponad 5 tys. mieszkańców. Za II RP miasto było siedzibą wiejskiej gminy Prużana. 18 kwietnia 1934 do miasta włączono część gminy Prużany (część majątku Gubernia i posiadłość Augustynówka)^[5].

Od 1924 stacjonował tu 25 Pułk Ułanów Wielkopolskich. Miasto było też macierzystym garnizonem dla 20 Pułku Artylerii Lekkiej.

Okupacja wojenna i okres powojenny

Pałac Kultury

19 września 1939 Prużanę zajęły sowieckie oddziały 4 Armii komdywa Wasilija J. Czujkowa.

Okupujący Prużanę od 23 czerwca 1941 do 17 lipca 1944 Niemcy nałożyli początkowo na społeczność żydowską kontrybucję (500.000 rubli, 2 kilogramy złota i 10 kg srebra) płatną w ciągu 1 doby. W sierpniu 1941 Niemcy utworzyli getto, do którego zwozili Żydów z sąsiednich miejscowości m.in. z Białegostoku, Hajnówki, Białowieży, Narewki, Szereszewa, Berezy, Kamieńca. W getcie tym mogło przebywać aż kilkanaście tysięcy osób. Po wymordowaniu części przetrzymywanych, pozostałych Żydów do lutego 1943 roku wywieziono ze stacji Orańczyce pociągami towarowymi do obozu w Oświęcimiu. Na miejscu zginęło ponad 4000 Żydów. Miasto zostało prawie całkowicie zniszczone.

Najstarszą część miasta tworzą ulice Kobryńska (obecnie „Sowiecka”) i Słonimska (obecnie „Komsomolska”), na skrzyżowaniu których znajdował się rynek. Pomiędzy nimi a rzeką Muchawiec znajdowało się centrum miasteczka z kościołem, cerkwią unicką i sądami (grodzkim i ziemskim). W latach 60. dawną synagogę zamieniono na elektrownię.

Zabytki

Wybrane zabytki

Kościół katolicki z 1883 roku

Kaplica katolicka z 1852 r. na cmentarzu

Cerkiew św. Aleksandra Newskiego

Budynek apteki z 1828 roku

Sukiennice

• Zespół pałacowy Szwykowskich – pałac w stylu willi włoskiej z pierwszej połowy XIX w. w majątku Szwykowskich. Po 1863 dobra skonfiskowane przez cara, a budynek przeznaczono na siedzibę powiatu. Zachowały się też dwie oficyny.
• Park krajobrazowy o pow. 8 ha.
• Sukiennice
• Kościół katolicki pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, neoklasycystyczny z 1883. Wikariuszem był tutaj późniejszy kardynał ks. Kazimierz Świątek. Sowieci, okupujący miasto od 1944 zamknęli kościół i przebudowali (1950) na dom kultury. 1 kwietnia 1993 został zwrócony wiernym.
• Cerkiew prawosławna św. Aleksandra Newskiego, 1857–1880
• Kaplica cmentarna z 1852 i cmentarz katolicki
• budynki wielorodzinne w stylu dworkowym dla urzędników państwowych z okresu II RP
• Synagoga
• cmentarz żydowski

Demografia

Ludzie związani z miastem

• Marian Baranowski (1910-1940) – polski podporucznik piechoty rezerwy w Wojsku Polskim, nauczyciel, zamordowany przez Rosjan w Charkowie
• Jakub Chareuski – białoruski dowódca partyzancki (ataman), urodzony w rejonie Prużany
• Lucjan Kraszewski – polski malarz, rysownik i fotografik, jeden z prekursorów polskiej fotografii artystycznej, powstaniec
• Józef Ignacy Kraszewski – polski pisarz i działacz patriotyczny, jego rodzice mieszkali w majątku Dołha koło Prużany
• Romuald Kropat (1927-2008) – polski operator filmowy i radiesteta, realizował m.in. jako operator zdjęcia do filmu Czterej pancerni i pies
• Kazimierz Pacewicz (1895-1974) – polski malarz i oficer kawalerii
• Józef Karol Potocki – polski pisarz i publicysta
• Hanna Rejszal – białoruska lekkoatletka
• Joel Sirkes – żydowski znawca prawa halachicznego, talmudysta, pełnił posługę rabinacką w Prużanie
• Grzegorz Szyrma – białoruski dyrygent chórowy, działacz społeczny, w 1924 roku organizował chór ludowy w Prużanie
• Czesław Zbierański – major Wojska Polskiego, inżynier i konstruktor lotniczy, starosta powiatu prużańskiego
• Kazimierz Świątek – polski kardynał Kościoła rzymskokatolickiego, arcybiskup metropolita mińsko-mohylewski, administrator apostolski diecezji pińskiej i przewodniczący Konferencji Episkopatu Rzymskokatolickiego Białorusi
• Mikoła Zasim – białoruski poeta, radziecki działacz państwowy i partyzant,
• Raisa Żuk-Hryszkiewicz – białoruska nauczycielka i działaczka niepodległościowa.

Przypisy

Bibliografia

• Lech Wyszczelski: Wojna polsko-rosyjska 1919–1920. Wyd. 1. T. 1. Warszawa: Bellona, 2010, s. 696. ISBN 978-83-11-11934-5.

Linki zewnętrzne

• strona kresowiaków o Prużanie
• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona