Prusy (kraina historyczna)

Prusy
Prūsa, Borussia, Prutenia, Prussia
Państwa	Polska; Rosja; Litwa
Ważniejsze miasta	Kaliningrad, Kłajpeda, Olsztyn, Elbląg

Najstarszy opis ziem pruskich w duńskim kodeksie Liber Census Daniae (ok. 1210-1231 r.).

Pomorze i Prusy w XII wieku, rozgraniczała je dolna Wisła.

Prusy plemienne w XIII wieku.

Nowa Mapa Królestwa Prus Johna Carry’ego z 1799. Podział Prus na okręgi po rozbiorach Polski.

Mapa Prus z polskimi nazwami (lata 20. XX wieku).

Prusy (łac. Borussia, Prutenia, Prussia; niem. Preußen, Preußenland; prus. Prūsa), w historiografii Prusy właściwe^[1]^[2]^[3] lub dawniej Stare Prusy (niem. Altpreußen)^[a] – region historyczny położony nad Morzem Bałtyckim pomiędzy dolnym Niemnem a dolną Wisłą. Teren krainy nie był tożsamy z historycznym państwem o nazwie Prusy.

Położenie

Region ten obecnie znajduje się w granicach 3 państw: Polski, w województwach: głównie w warmińsko-mazurskim oraz częściowo pomorskim i kujawsko-pomorskim (1 600 000 mieszk., 24 000 km²)^[4], Rosji: cały obwód kaliningradzki (900 000 mieszk., 15 000 km²)^[4] oraz częściowo Litwy (200 000 mieszk., 2000 km²)^[4].

Podział na regiony

Prusy jako region historyczny dzieli się na mniejsze regiony. Część z nich sięga korzeniami plemion pruskich, a część z nich ma granice historyczne z czasów państwa krzyżackiego. Istnieją również regiony etnograficzne. Obszary homonimiczne w tych trzech podziałach nie zawsze się ze sobą pokrywają.

Terytoria plemion pruskich

Regiony historyczne

Regiony etnograficzne

Historia

W średniowieczu Prusy zasiedlone były przez lud Prusów i blisko spokrewnionych z nimi Jaćwingów.

W XIII wieku Prusy zostały podbite przez zakon krzyżacki, a w następnych stuleciach uległy przekształceniom etnicznym: mieszkańcy składali się z ludności napływowej z Niemiec, Polski i Litwy (także w małym stopniu Ślązacy, Czesi, Rusini, Holendrzy, Szwedzi, Duńczycy, Szwajcarzy, Francuzi, Salzburczycy i inni) oraz resztek zasymilowanych autochtonów. Język pruski przetrwał najdłużej do 1627 roku na Sambii^[5].

Prusy dzieliły dzieje państwa zakonnego: w 1466 (pokój toruński) część zachodnią (Warmia i ziemia malborska) wcielono do Korony, a reszta (Prusy Zakonne, od 1525 Prusy Książęce) stała się jej lennem. W 1701 Fryderyk I uzyskał tytuł króla w Prusach.

W 1772 całość weszła w skład monarchii Hohenzollernów (prowincja Prusy Wschodnie i wschodnie powiaty prowincji Prusy Zachodnie). W 1923 Kłajpeda została przyłączona do Litwy, a w 1945 pozostałą część podzielono między Polskę a Rosję (wówczas republikę ZSRR).

Miasta

Do największych miast Prus (powyżej 20 tys. mieszkańców) należą:

Lp.	Miasto	Populacja	Powierzchnia	Jednostka administracyjna	Terytorium plemienne	Region historyczny	Region etnograficzny
1.	Kaliningrad	493 256	224,7 km²	obwód kaliningradzki	Sambia	Prusy Dolne	-
2.	Kłajpeda	172 272	110 km²	okręg kłajpedzki	-^[c]	Prusy Dolne	Litwa Pruska
3.	Olsztyn	170 622	88,33 km²	wojewódzwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Warmia	-
4.	Elbląg	117 952	79,82 km²	wojewódzwo warmińsko-mazurskie	Pogezania	Prusy Górne	Powiśle
5.	Ełk	61 903	21,05 km²	wojewódzwo warmińsko-mazurskie	Jaćwież	Prusy Dolne	Mazury
6.	Sowieck	38 963	44,4 km²	obwód kaliningradzki	Skalowia	Prusy Dolne	Litwa Pruska
7.	Kwidzyn	38 179	21,54 km²	województwo pomorskie	Pomezania	Prusy Górne	Powiśle
8.	Malbork	37 898	17,2 km²	województwo pomorskie	Pomezania	Prusy Górne	Powiśle
9.	Czerniachowsk	35 398	58 km²	obwód kaliningradzki	Nadrowia	Prusy Dolne	Litwa Pruska
10.	Bałtyjsk	33 658	49,1 km²	obwód kaliningradzki	Sambia	Prusy Dolne	-
11.	Ostróda	33 216	14,15 km²	wojewódzwo warmińsko-mazurskie	Ziemia Sasinów	Prusy Górne	Mazury
12.	Iława	33 128	21,88 km²	wojewódzwo warmińsko-mazurskie	Pomezania	Prusy Górne	Powiśle
13.	Giżycko	29 642	13,72 km²	wojewódzwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Prusy Dolne	Mazury
14.	Gusiew	28 484	16,25 km²	obwód kaliningradzki	Nadrowia	Prusy Dolne	Litwa Pruska
15.	Kętrzyn	27 629	10,35 km²	wojewódzwo warmińsko-mazurskie	Barcja	Prusy Dolne	Mazury
16.	Bartoszyce	23 810	11,79 km²	wojewódzwo warmińsko-mazurskie	Barcja	Prusy Dolne	-
17.	Szczytno	23 166	9,96 km²	wojewódzwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Prusy Górne	Mazury
18.	Swietłyj	21 441	24 km²	obwód kaliningradzki	Sambia	Prusy Dolne	-
19.	Działdowo	21 370	11,47 km²	wojewódzwo warmińsko-mazurskie	Ziemia Sasinów	Prusy Górne	Mazury
20.	Mrągowo	21 302	14,81 km²	wojewódzwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Prusy Dolne	Mazury

Zobacz też

Uwagi

↑ Tak np. w traktacie w Tylży, dla odróżnienia od państwa pruskiego. W niemieckiej historiografii nazwa Altpreußen ma kilka znaczeń, odnosi się min. do krainy historycznej, dawnych Prusów lub pierwszych państw pruskich.
↑ Niekiedy Jaćwież jest traktowana jako osobna kraina. W związku z tym nie zawsze jest zaliczana do Prus.
↑ Pierwotnie okolice Kłajpedy znajdowały się na pograniczu ziemi Kurów i Żmudzi. Jednak po przyłączeniu ich do Prus Dolnych (po 1328 r.) z czasem zaczęto je zaliczać do ziemi pruskiej.

Linki zewnętrzne

Mapa „Prussae accurate descripta a Casparo Henneberg”, 1643. vobam.se. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-23)].
Ostpreussische Landschaften. szmania.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2004-12-29)].
Ostpreussische Kreisstädte
Kolorowa mapa Prus Wschodnich
Mapa drogowa Prus Wschodnich z 1939
Zmiany granic Prus pomiędzy 1914 a 1945 rokiem. szmania.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-04-24)].
Mapa węzłów i linii kolejowych w latach 1945/46
Pierwotna oraz obecna granica pomiędzy ZSRR a Polską w latach 1945/1946

↑ Marian Biskup Rozkwit państwa krzyżackiego w Prusach, w: M. Biskup, G. Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, wyd. 2, Gdańsk 1988, s. 277 i nast.
↑ Marian Biskup Etniczno-demograficzne przemiany Prus Krzyżackich w rozwoju osadnictwa w średniowieczu, Kwartalnik Historyczny R.98 nr 2 (1991), s. 45-61
↑ Radosław Biskup, Krzysztof Kwiatkowski, Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu, Roczniki Historyczne, Toruń, Rocznik LXXXVII — 2021, s. 189-190
↑ ^a ^b ^c Prusy - Przewodnik - Dioblina, www.dioblina.eu [dostęp 2022-08-08] .
↑ DamianD. S DamianD., Rozwój terytorialny państwa pruskiego 1618-1701, Historia, historia wojskowości, historia Polski, nauczyciel historii, historia,, 27 listopada 2011 [dostęp 2022-08-08] (pol.).

[4] Tak np. w traktacie w Tylży, dla odróżnienia od państwa pruskiego. W niemieckiej historiografii nazwa Altpreußen ma kilka znaczeń, odnosi się min. do krainy historycznej, dawnych Prusów lub pierwszych państw pruskich.

[6] Niekiedy Jaćwież jest traktowana jako osobna kraina. W związku z tym nie zawsze jest zaliczana do Prus.

[8] Pierwotnie okolice Kłajpedy znajdowały się na pograniczu ziemi Kurów i Żmudzi. Jednak po przyłączeniu ich do Prus Dolnych (po 1328 r.) z czasem zaczęto je zaliczać do ziemi pruskiej.

[przyw-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f miasto-przywódca rejonu lub okręgu

[wazne-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t miasto odegrało poważną rolę w Hanzie

[1] Marian Biskup Rozkwit państwa krzyżackiego w Prusach, w: M. Biskup, G. Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, wyd. 2, Gdańsk 1988, s. 277 i nast.

[2] Marian Biskup Etniczno-demograficzne przemiany Prus Krzyżackich w rozwoju osadnictwa w średniowieczu, Kwartalnik Historyczny R.98 nr 2 (1991), s. 45-61

[3] Radosław Biskup, Krzysztof Kwiatkowski, Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu, Roczniki Historyczne, Toruń, Rocznik LXXXVII — 2021, s. 189-190

[:0-5] Prusy - Przewodnik - Dioblina, www.dioblina.eu [dostęp 2022-08-08] .

[7] DamianD. S DamianD., Rozwój terytorialny państwa pruskiego 1618-1701, Historia, historia wojskowości, historia Polski, nauczyciel historii, historia,, 27 listopada 2011 [dostęp 2022-08-08] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[a]

[4]

[b]

[5]

[c]

[A]

[B]

Region nadreński (Ren – Moza)	Dinant Duisburg Düsseldorf Emmerich Grieth KOLONIA^[A] Neuss Nijmegen Roermond Tiel Venlo Wessel Zaltbommel
Region IJssel i Zuiderzee	Arnhem DEVENTER^[B] Doesborg Elburg Harderwijk Hasselt Hattem KAMPEN^[B] Ommen Stavoren Zutphen Zwolle
Wybrzeże Morza Północnego	Groningen BREMA^[B] Stade Buxtehude HAMBURG^[B]
Między Renem i Wezerą (Westfalia)	Ahlen Allendorf Altena Arnsberg Attendorn Beckum Belecke Bielefeld Blankenstein (Hattingen) Bocholt Bochum Bödefeld Borgentreich Borken Brakel Breckerfeld Brilon Coesfeld Dorsten DORTMUND^[A] Drolshagen Dülmen Essen Eversberg Freienohl Fürstenau Geseke Grevenstein Hachen Hagen Haltern Hamm Hattingen Herford Hirschberg Hörde Hüsten Iburg Iserlohn Kallenhardt Kamen Langscheid Lemgo Lüdenscheid Lünen Melle Menden Minden MÜNSTER^[B] Neheim Neuenrade Neustadt Nieheim Oldenzaal Olpe OSNABRÜCK^[B] Paderborn Peckelsheim Plettenberg Quakenbrück Ratingen Recklinghausen Rheine Rüthen Schwerte SOEST^[B] Solingen Sundern Telgte Unna Vörden Vreden Warburg Warendorf Warstein Wattenscheid Werl Werne Westhofen Wetter Wiedenbrück
Między Wezerą i Łabą (Dolna Saksonia)	Alfeld Aschersleben Bockenem BRUNSZWIK^[A] Einbeck Gardelegen GOSLAR^[B] Gronau Halberstadt Hameln Hanower Helmstedt HILDESHEIM^[B] LÜNEBURG^[B] MAGDEBURG^[B] Osterburg Quedlinburg Salzwedel Seehausen Stendal Tangermünde Ulzen Werben
Niemcy środkowe (na południe do Harzu między górną Wezerą i Soławą)	Duderstadt Erfurt Getynga Halle Merseburg Mühlhausen Naumburg Nordhausen Northeim Osterode Uslar
Brandenburgia	Berlin Brandenburg Frankfurt nad Odrą Havelberg Cölln Kyritz Perleberg Pritzwalk
Południowe wybrzeże Bałtyku w granicach cesarstwa	Kilonia LUBEKA^[A] WISMAR^[B] ROSTOCK^[B] STRALSUND^[B] Greifswald Demmin Gützkow Szczecin Białogard Darłowo Goleniów Gryfice Kamień Kołobrzeg Koszalin Sławno Słupsk Stargard Trzebiatów Wolin
Prusy, Polska	Braniewo Chełmno GDAŃSK^[A] Elbląg KRÓLEWIEC^[B] TORUŃ^[B] Wrocław Kraków
Inflanty	DORPAT^[B] Goldingen Kokenhusen Lemsal Parnawa REWEL^[B] Roop RYGA^[B] Valmiera Viljandi Wenden Windawa
Szwecja	Kalmar Nyköping SZTOKHOLM^[B] VISBY^[A]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne