Prusy Górne

Krainy historyczne dawnych Prus

Prusy Górne (niem. Oberland) – kraina historyczna w północno-wschodniej Polsce, jedna z krain historycznego regionu Prusy, położona na zachód od Warmii, na południowy wschód od ziemi malborskiej, na wschód od Pomorza Gdańskiego oraz na północny-wschód od ziemi chełmińskiej.

Nazwa

Nazwa Prusy Górne (Oberland) odnosi się do „górnego” położenia względem biegu Wisły oraz rzek wpadających do Zalewu Wiślanego, w odróżnieniu do położonych „niżej” Prus Dolnych (Niederland). Nawiązuje również do pagórkowatego ukształtowania terenu Prus Górnych leżących w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, w kontraście do nizinnych Prus Dolnych leżących niemal w całości na terenie Niziny Pruskiej. Na podobnej zasadzie funkcjonowały nazwy: Górny Śląsk, Górna Saksonia, Górne Łużyce, Górna Frankonia, Górna Bawaria, Litwa Górna itp.

W starszej polskiej literaturze region określano również jako Kraj Górny lub Pogórze (tłumaczenia z niemieckiego). Zwykle jednak przed 1945 rokiem pozostawiano niemiecką nazwę Oberland (i przymiotnik oberlandzki) lub czasem uściślając Oberland Wschodniopruski^[1][2][3], aby odróżnić od innych krain o tej nazwie.

Prawidłowa historyczna nazwa Prusy Górne (i za tym przymiotnik górnopruski) opiera się na autorytecie najważniejszych polskich historyków (Marian Biskup, Gerard Labuda)^[4] oraz używaniu przez regionalistów warmińsko-mazurskich^[5][6].

Obszar

Prusy Górne (Oberland) na mapie Prus Wschodnich sprzed 1945 roku

Pomezania i Pogezania to krainy historyczne Prus właściwych położone pomiędzy dolną Wisłą (granica Prus z Pomorzem) a rzeką Pasłęką (granica z Warmią).

Historyk Marian Biskup napisał:

Ukształtowanie terenowe Prus powodowało, że już w XV wieku dzielono je na tak zwane Prusy Górne (Oberland), sięgające od linii dolnej Wisły do Pasłęki, i Prusy Dolne (Niederland) obejmujące nizinne obszary na Wschód od Pregoły (...). Granice z roku 1466 spowodowały, że Prusy Górne zostały odcięte klinem biskupiej Warmii od Prus Dolnych^[7].

Jak podaje Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu:

Tzw. Prusy właściwe najpóźniej od XIV w. zaczęto dzielić na trzy zasadnicze części, przy czym podstawą tego była do pewnego stopnia sytuacja polityczna: Warmię (niem. Ermland), Oberland (Kraj Wyższy, w znaczeniu „wyżej położony”, któremu odpowiada polski toponim Prusy Górne) oraz Niederland (Kraj Niższy, „niżej położony”, Prusy Dolne).^[8]

Podział

Podział historyczny

Na mocy II pokoju toruńskiego (1466) Pomezania i Pogezania podzielone zostały na nowo. Północno-zachodnia część obydwu krain historycznych z Malborkiem, Sztumem, Dzierzgoniem, Elblągiem, Młynarami i Tolkmickiem weszła jako ziemia malborska w skład Prus Królewskich, stanowiąc wraz z Warmią obszar Prus historycznych (właściwych) należący do Polski, w późniejszych latach częściowo zasiedlony przez ludność polską z Pomorza.

Natomiast ta część obydwu krain historycznych oraz pozostałych wchodzących w skład diecezji pomezańskiej, która po 1466 roku pozostała przy Prusach Zakonnych, a później Książęcych, zaczęła być określana jako Prusy Górne, obejmujące:

• Pomezanię Książęcą z Kwidzynem, Iławą, Prabutami, Suszem, Zalewem, Miłomłynem i Biskupcem
• Część ziemi Sasinów i część Galindii, stanowiące południową część diecezji pomezańskiej nienależącą do ścisłej Pomezanii, w tym miasta: Szczytno, Wielbark, Nidzica, Działdowo, Dąbrówno, Olsztynek i Ostróda
• Hockerlandię, czyli terytorium Pogezanii pomniejszone o Elbląg, Tolkmicko i Młynary, obejmujące natomiast Pasłęk, Godkowo, Miłakowo, Morąg, Łuktę i Małdyty.

Podział etnograficzny

Dawne Prusy Górne zamieszkiwali potomkowie zarówno osadników niemieckich, jak i polskich.

Hasło "Oberland" w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom VII, str. 322 (Warszawa, 1886)

Prusy Górne można zatem podzielić pod względem etnograficznym na następujące obszary:^[2]

• pierwszy określano jako "niemieckie Prusy Górne", przy czym
  • jego wschodnia część określana jako Hockerlandia (Pasłęk, Godkowo, Miłakowo, Morąg, Łukta, Małdyty) była niemal wyłącznie niemieckojęzyczna, z enklawami holenderskojęzycznymi,
  • natomiast zachodni fragment (Iława, Zalewo, Susz, Prabuty, Miłomłyn, Biskupiec i Kwidzyn) zaliczano do Powiśla (ścisłego), które historycznie zamieszkiwane było także przez istotny odsetek ludności polskojęzycznej pochodzącej z Pomorza Nadwiślańskiego, czyli Powiślan,
• drugi obszar "polskie Prusy Górne" zamieszkiwany był przez Mazurów używających dialektu mazurskiego, stąd obszar ten to zachodnia część Mazur. Obejmuje on miasta: Szczytno, Wielbark, Nidzica, Działdowo, Dąbrówno, Olsztynek i Ostróda.

Płynną granicę między tymi obszarami wyznacza dawny zasięg dialektu mazurskiego. Wraz z upływem lat wpływ języka polskiego był coraz mniejszy.

Warmiacy i Mazurzy posługiwali się odpowiednio gwarą mazurską i warmińską, które językoznawcy uważają za pochodną dialektu mazowieckiego języka polskiego. Z tych powodów południowe powiaty Prus Górnych zalicza się również do etnograficznego regionu Mazury. Natomiast Powiślanie, pochodzący głównie z Pomorza Nadwiślańskiego, posługiwali się pochodnymi gwary kociewskiej i chełmińskiej.

Niemiecka ludność Prus Górnych używała dialektu wysokopruskiego (niem.: Hochpreußisch), jednego z dialektów języka wysokoniemieckiego, co wyróżniało ją od mieszkańców pozostałych rejonów Prus, którzy w większości posługiwali się dialektem dolnopruskim (niem.: Niederpreußisch). Obecność dialektu wysokopruskiego wskazywała, że niemiecka ludność Prus Górnych wywodziła się w dużej mierze od osadników ze Śląska, którzy przybywali do tego regionu Prus od XIII wieku. Gwara tego dialektu używana w Prusach Górnych (zwana Oberländisch, gwara oberlandzka lub górnopruska) jest spokrewniona ze śląską odmianą języka niemieckiego.

Ludność niemiecka Prus Górnych w zdecydowanej większość należała do wyznania ewangelickiego, natomiast wśród ludności polskojęzycznej ewangelikami byli głównie Mazurzy, a katolikami Powiślanie. Z kolei na sąsiedniej Warmii wyznanie katolickie dominowało zarówno wśród polskojęzycznych Warmiaków jak i ludności niemieckojęzycznej, a w Prusach Dolnych wszystkie narodowości były niemal wyłącznie wyznania ewangelickiego.

Po roku 1945 tereny Prus Górnych zostały zasiedlone przez osadników pochodzących z różnych rejonów Polski, przede wszystkim z Mazowsza i dawnych Kresów.

Podział administracyjny

Po sekularyzacji Zakonu w roku 1525 Prusy Książęce podzielono administracyjnie na trzy okręgi: górnopruski, królewiecki i natangijski. Od XVI wieku Prusy Górne stanowiły okręg Prus Książęcych. Okręg górnopruski (oberlandzki) objął dawne komturie górnopruskie oraz byłe dominium biskupów pomezańskich w okolicach Kwidzyna, ze starostwami w: Pasłęku, Miłakowie, Morągu, Przezmarku, Kwidzynie, Prabutach, Szymbarku, Iławie, Miłomłynie, Ostródzie, Olsztynku, Dąbrównie, Działdowie, Nidzicy i Szczytnie. Od północy graniczyły z Warmią, od wschodu z okręgiem Natangia (różnym terytorialnie z krainą Prusów o tej samej nazwie). W takim obszarze Prusy Górne nie pokrywały się z wcześniejszymi granicami plemion pruskich ani granicami komturstw krzyżackich^[9].

Okręg ten przetrwał aż do roku 1818, gdy nastąpił nowy podział administracyjny na powiaty (Landkreis), których część znalazło się w prowincji Prusy Zachodnie. Morąg i Pasłęk (powiat morąski) stanowiły zachodnią część Prus Wschodnich, graniczącą z Prusami Zachodnimi i Warmią (od północy).

Obecnie znajdują się w większości w obrębie województwa warmińsko-mazurskiego oraz częściowo pomorskiego.

Historia

Okręg administracyjny Prusy Górne na mapie Królestwa Prus z roku 1758 – oznaczony kolorem różowym

Nowa Mapa Królestwa Prus Johna Carry’ego z 1799. Okręg górnopruski (Oberland) zaznaczony kolorem zielono-niebieskim.

Prusy Górne były pierwszym regionem Prus zdobytym w latach 1230 do 1249 przez Zakon Krzyżacki wspierany przez wojska cesarza Fryderyka II oraz książąt polskich, zwłaszcza mazowieckich i pomorskich. Wcześniej zamieszkiwały go plemiona pruskie Pogezanowie i Pomezanowie (dokładny ich zasięg znany jest w przybliżeniu), a na południu częściowo ludność słowiańska^[10]. Przyłączenie Prus Górnych do państwa krzyżackiego przypieczętował układ w Dzierzgoniu w 1249 roku, po którym rozpoczęło się na tych ziemiach osadnictwo z Niemiec, Śląska i Mazowsza.

Zajęte ziemie pruskie na mocy postanowień papieskich podzielono między Zakon a świecką władzę kościelną. I tak Prusy Górne oraz Prusy Dolne podlegały bezpośrednio władzom Zakonu, a położona pomiędzy nimi Warmia stała się wydzieloną w obrębie państwa zakonnego domeną biskupów warmińskich^[11]. Komturie górnopruskie (elbląska, dzierzgońska i ostródzka) podlegały bezpośrednio wielkiemu mistrzowi w Malborku, a komturie dolnopruskie nadzorował wielki marszałek, który rezydował w Królewcu. Do Prus Górnych zaliczano także obszar Wielkiej Puszczy w okolicach Szczytna, który podlegał komturii elbląskiej.

Po wojnie trzynastoletniej w roku 1466 i wydzieleniu ziemi malborskiej oraz przyłączeniu jej wraz z Warmią oraz odbitym Pomorzem Gdańskim i ziemią chełmińską, michałowską oraz lubawską do Polski, ostatecznie ukształtowane zostały granice Prus Górnych jako terytorium pozostającego częścią Prus Zakonnych i będącego niemal w całości otoczonym przez ziemie Prus Królewskich należących do Polski. Prusy Górne jako część Prus Zakonnych i Książęcych były lennem Korony Królestwa Polskiego od 1466 aż do roku 1657. W roku 1701 powstało Królestwo Prus, które w XIX wieku weszło w skład zjednoczonych Niemiec. W roku 1772 Prusy Górne (bez Kwidzyna) znalazły się w prowincji Prusy Wschodnie.

W 1898 roku w Pasłęku powstało Górnopruskie Towarzystwo Historyczne (Oberländischer Geschichtsverein), którego honorowym przewodniczącym został książę Alexander zu Dohna ze Słobit^[12].

W roku 1920 na części obszaru Prus Górnych odbył się plebiscyt i wówczas strona polska podkreślała etniczną odrębność tego obszaru Prus (plebiscyt zakończył się zwycięstwem strony niemieckiej).

Od roku 1945 Prusy Górne w całości wchodzą w skład Polski. W latach 1945–1950 Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych ponownie nazwała niektóre miejscowości i obiekty fizjograficzne (rzeki, jeziora) na terenie Prus, aby przywrócić – lecz często nadać nową – polską, nazwę. Istniejące wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowano na nowe, wcześniej nie używane, np.

• Pruski Holąd – Pasłęk
• Zełwałd – Zalewo

Zobacz też

• Prusy Dolne
• Powiśle
• Pomezania
• Pogezania
• Mazury
• Ziemia Sasinów
• Galindia
• Puszcza Pruska

Przypisy

Bibliografia

• Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986.
• J. Sikorski, S. Szostakowski, Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Od pradziejów do 1870 roku, PWN 1981.
• Morąg – z dziejów miasta i powiatu, Pojezierze, Olsztyn 1973.
• Max Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, tłum. M. Szymańska-Jasińska. Wyd. Wspólnota Kulturowa Borussia, Olsztyn 1995.