Prusy Zachodnie

Prusy Zachodnie
Provinz Westpreußen
1773–1824
1878–1922
Flaga
Godło Prus Zachodnich
FlagaGodło
Hymn: Westpreußenlied
(Hymn Prus Zachodnich)
Położenie Prus Zachodnich
Stolica

Gdańsk

Powierzchnia
 • całkowita


25,534 km²

Liczba ludności
 • całkowita 
 • gęstość zaludnienia


1,433,681 (1890)
56.1 osób/km²

Data powstania

1773

Data likwidacji

1922

Prusy Zachodnie (niem. Provinz Westpreußen) – prowincja państwa pruskiego, powstała na początku 1773, po I rozbiorze Polski i włączeniu Prus Królewskich (Pomorza Gdańskiego bez Gdańska, ziemi chełmińskiej bez Torunia, Powiśla, Warmii), wschodnich Kujaw do Prus. Dodatkowo obejmowała okręg nadnotecki (Bydgoszcz). Stolicą prowincji został Kwidzyn, a od 1793 Gdańsk. W 1905 powierzchnia prowincji wynosiła 25 534,9 km² i zamieszkiwało ją 1 641 936 mieszkańców.

Zmiany terytorialne

Z początku Prusy Zachodnie dzieliły się na dwa departamenty: gdański i kwidzyński, w 1818 przemianowane na rejencje o tych samych nazwach. Po pokoju w Tylży w 1807 obszar prowincji zmniejszył się o tereny wokół Bydgoszczy, Ziemię Chełmińską z Toruniem, które przeszły do Księstwa Warszawskiego, oraz o terytorium Gdańska ogłoszonego wolnym miastem. W 1814 Gdańsk, a w 1815 ziemia chełmińska z Toruniem wróciły do Prus Zachodnich. Odtąd Westpreußen obejmowały ten sam teren (aż do 1918). W latach 1824–1829 funkcjonowała unia personalna między Prusami Zachodnimi i Prusami Wschodnimi, a w 1829 formalnie zjednoczono obie prowincje w jedną prowincję o nazwie Prusy. W 1878 unia została rozwiązana i wrócono do sytuacji z 1823.

W wyniku traktatu wersalskiego od Prus odpadła większa część Pomorza Gdańskiego z ziemią chełmińską, Kociewiem i częścią Kaszub. Przy Niemczech pozostały zachodnie skrawki Westpreußen (powiaty: Wałcz, Złotów i Człuchów), które wraz z pozostałymi przy Niemczech fragmentami prowincji poznańskiej złożyły się na prowincję o nazwie Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie. Wschodnia część prowincji z powiatami Kwidzyn, Sztum, Malbork, Susz i Elbląg została dołączona do Prus Wschodnich i funkcjonowała w ich ramach jako rejencja zachodniopruska. Gdańsk z okolicami został w 1920 ogłoszony wolnym miastem.

W 1938 prowincja Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie została rozwiązana i rozdzielono ją między sąsiednie: Brandenburgię, Śląsk i Pomorze. Powiaty wałecki, złotowski i człuchowski wcielono do prowincji pomorskiej.

W wyniku okupacji niemieckiej 1939–1945 powstał Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, nieco większy od prowincji zachodniopruskiej w latach 1815–1918 (doszły powiaty bydgoski, lipnowski, rypiński, wyrzyski oraz miasto Bydgoszcz; poza granicami pozostały powiaty człuchowski, złotowski i wałecki). Obejmował on dużą część przedwojennego województwa pomorskiego (bez powiatów inowrocławskiego, nieszawskiego, szubińskiego i włocławskiego), rejencję zachodniopruską (której przywrócono nazwę: rejencja kwidzyńska) i Wolne Miasto Gdańsk. Na jego czele stał Albert Forster jako gauleiter NSDAP i zarazem Namiestnik Rzeszy. Po 1945 nazwa Prusy Zachodnie wyszła w Polsce z obiegu, choć nadal używana jest w Niemczech na określenie Pomorza Gdańskiego, zamiennie z nazwą Pommerellen[1] (termin Pommern zarezerwowany jest w Niemczech tylko dla dawnej prowincji pomorskiej).

Prowincja posiadała swój hymn, zwany Westpreussenlied, którego twórcami byli P. Felske i H. Hartmann.

Demografia, warunki naturalne i gospodarka

Prusy Zachodnie miały charakter krainy rolniczej – pola uprawne zajmowały 54%, a łąki i pastwiska 18% powierzchni prowincji – i o stosunkowo wyższym zalesieniu (21% powierzchni) niż sąsiadujące prowincje Prus[2]. Również odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie był wyższy niż średnia dla Prus, a wskaźnik urbanizacji niższy[3][4][5].

Około połowy mieszkańców prowincji wyznawało wiarę katolicką, co wynikało przede wszystkim ze zbliżonego odsetka ludności polskiej, przy czym z biegiem lat odsetek katolików rósł i przed końcem XIX wieku przekroczył 50%.[3][4][5].

Prusy Zachodnie
RokLiczba ludnościLiczba ludności mieszkająca w miejscowościach pow. 2 tys. mieszkańcówOdsetek osób wyznania ewangelickiegoOdsetek osób wyznania rzymskokatolickiegoOdsetek osób wyznania żydowskiegoOdsetek osób zatrudnionych w przemyśle i budownictwieOdsetek osób zatrudnionych w handlu i usługachOdsetek osób zatrudnionych w rolnictwie i hodowli zwierzątPrzyrost naturalny
1875[3]1 342 75026,6%48%49%2%,18%7%65%15‰
1895[4]1 494 360brak danych48%50%1,5%25%9%66%21‰
1910[5]1 703 47440%46%52%0,8%26%[a]10%[a]64%[a]17‰[b]

Udział ludności mówiącej językiem polskim lub pokrewnym zmieniał się w czasie, spadając z 51,9% w 1819 roku do 35,5 w 1910[6]. Był również zróżnicowany regionalnie, od 0,27 w powiecie elbląskim do 79,44 w lubawskim (w 1905).

Podział administracyjny

Podział administracyjny na rejencje i powiaty
Gmach Sejmu Prus Zachodnich w Gdańsku

Stolicą Prus Zachodnich było miasto Danzig (dziś: Gdańsk). Tworzyły je dwie rejencje: rejencja gdańska (Regierungsbezirk Danzig) oraz rejencja kwidzyńska (Regierungsbezirk Marienwerder)

Rejencja gdańska

1. Powiaty miejskie:

2. Powiaty ziemskie:

Rejencja kwidzyńska

1. Powiaty miejskie:

2. Powiaty ziemskie:

Nadprezydenci Prus Zachodnich (1816–1919)

Lata urzędowaniaNadprezydentLata życia
1816 – 1829 Theodor Heinrich von Schön1773 – 1856
1878 – 1879Heinrich Karl Julius von Achenbach1829 – 1899
1879 – 1888Karl Adolf August Ernst von Ernsthausen1827 – 1894
1888 – 1891Adolf Hilmar von Leipziger1825 – 1891
1891 – 1902Gustav Heinrich Konrad von Gossler1838 – 1902
1902 – 1905Clemens Gottlieb Ernst von Delbrück1856 – 1921
1905 – 1919Ernst Ludwig von Jagow1853 – 1930
1919 – 1920Bernhard Schnackenburg1867 – 1924

Od 3 grudnia 1829, do 1 kwietnia 1878 Prusy Zachodnie były połączone z Prusami Wschodnimi.

Wykaz miast 1773–1824 i 1878–1922 (stan ludności na 1 grudnia 1905)

HerbMiastoNazwa niem. 1905Ludność 1905Rejencja 1905Powiat 1905Obecna lokacja
POL Gdańsk COA.svgGdańskDanzig160 090gdańskaGdańsk-Miasto (Danzig-Stadt)Polska
POL Elbląg COA.svgElblągElbing55 627gdańskaElbląg-Miasto (Elbing-Stadt)Polska
POL Toruń COA.svgToruńThorn43 658kwidzyńskaToruń-Miasto (Thorn-Stadt)Polska
POL Grudziądz COA.svgGrudziądzGraudenz35 953kwidzyńskaGrudziądz-Miasto (Graudenz-Stadt)Polska
POL Tczew COA.svgTczewDirschau14 184gdańskatczewski (Dirschau)Polska
POL Malbork COA.svgMalborkMarienburg13 095gdańskamalborski (Marienburg)Polska
POL Kwidzyn COA.svgKwidzynMarienwerder11 828kwidzyńskakwidzyński (Marienwerder)Polska
POL Sopot COA.svgSopot (miasto od 1901)Zoppot11 800gdańskawejherowski (Neustadt)Polska
POL Chełmno COA.svgChełmnoKulm11 665kwidzyńskachełmiński (Kulm)Polska
POL Chojnice COA.svgChojniceKonitz11 014kwidzyńskachojnicki (Konitz)Polska
POL Starogard Gdański COA.svgStarogard GdańskiPreußisch Stargard10 485gdańskastarogardzki (Preußisch Stargard)Polska
POL Chełmża COA.svgChełmżaKulmsee10 007kwidzyńskatoruński (Thorn-Land)Polska
POL Iława COA.svgIławaDeutsch Eylau9531kwidzyńskasuski (Rosenberg)Polska
POL Wejherowo COA.svgWejherowoNeustadt8389gdańskawejherowski (Neustadt)Polska
POL Świecie COA.svgŚwiecieSchwetz7747kwidzyńskaświecki (Schwetz)Polska
POL Oliwa (Gdańsk) COA.jpgOliwa (miasto 1914–1918)Oliwa7612gdańskaGdańskie Wyżyny (Danziger Höhe)Polska
POL Wąbrzeźno COA.svgWąbrzeźnoBriesen7526kwidzyńskawąbrzeski (Briesen)Polska
POL Wałcz COA.svgWałczDeutsch Krone7516kwidzyńskawałecki (Deutsch Krone)Polska
POL Brodnica COA.svgBrodnicaStrasburg7217kwidzyńskabrodnicki (Strasburg)Polska
POL Kościerzyna COA.svgKościerzynaBerent6207gdańskakościerski (Berent)Polska
POL Jastrowie COA.svgJastrowieJastrow5396kwidzyńskawałecki (Deutsch Krone)Polska
POL Nowe COA.svgNoweNeuenburg5142kwidzyńskaświecki (Schwetz)Polska
POL Lubawa COA.svgLubawaLöbau5048kwidzyńskalubawski (Löbau)Polska
POL Prabuty COA.svgPrabutyRiesenburg4826kwidzyńskasuski (Rosenberg)Polska
POL Złotów COA.svgZłotówFlatow4164kwidzyńskazłotowski (Flatow)Polska
POL Gniew COA.svgGniewMewe4033kwidzyńskakwidzyński (Marienwerder)Polska
POL Sępólno Krajeńskie COA.svgSępólno KrajeńskieZempelburg3810kwidzyńskazłotowski (Flatow)Polska
POL Lidzbark Welski COA.svgLidzbarkLautenburg3806kwidzyńskabrodnicki (Strasburg)Polska
POL Nowe Miasto Lubawskie COA.svgNowe Miasto LubawskieNeumark3801kwidzyńskalubawski (Löbau)Polska
POL Debrzno COA.svgDebrznoPreußisch Friedland3730kwidzyńskaczłuchowski (Schlochau)Polska
POL Człuchów COA.svgCzłuchówSchlochau3531kwidzyńskaczłuchowski (Schlochau)Polska
POL Krajenka COA.svgKrajenkaKrojanke3465kwidzyńskazłotowski (Flatow)Polska
POL Tuchola COA.svgTucholaTuchel3448kwidzyńskatucholski (Tuchel)Polska
POL Tolkmicko COA.svgTolkmickoTolkemit3386gdańskaelbląski (Elbing-Land)Polska
POL Skarszewy COA.svgSkarszewySchöneck3379gdańskakościerski (Berent)Polska
POL Susz COA.svgSuszRosenberg3259kwidzyńskasuski (Rosenberg)Polska
POL Dzierzgoń COA.svgDzierzgońChristburg3005kwidzyńskasztumski (Stuhm)Polska
POL Czarne COA.svgCzarneHammerstein2992kwidzyńskaczłuchowski (Schlochau)Polska
POL Nowy Dwór Gdański COA.svgNowy Dwór Gdański (miasto od 1880)Tiegenhof2872gdańskamalborski (Marienburg)Polska
POL Więcbork COA.svgWięcborkVandsburg2836kwidzyńskazłotowski (Flatow)Polska
POL Łasin COA.svgŁasinLessen2720kwidzyńskagrudziądzki (Graudenz-Land)Polska
POL Nowy Staw COA.svgNowy StawNeuteich2648gdańskamalborski (Marienburg)Polska
POL Sztum COA.svgSztumStuhm2557kwidzyńskasztumski (Stuhm)Polska
POL Biały Bór COA.svgBiały BórBaldenburg2511kwidzyńskaczłuchowski (Schlochau)Polska
POL Kisielice COA.svgKisieliceFreystadt2425kwidzyńskasuski (Rosenberg)Polska
POL Kowalewo Pomorskie COA.svgKowalewo Pomorskie (miasto 18??–1920)Schönsee2352kwidzyńskawąbrzeski (Briesen)Polska
POL Puck COA.svgPuckPutzig2160gdańskapucki (Putzig)Polska
POL Człopa COA.svgCzłopaSchloppe2130kwidzyńskawałecki (Deutsch Krone)Polska
POL Tuczno COA.svgTucznoTütz2120kwidzyńskawałecki (Deutsch Krone)Polska
POL Mirosławiec COA.svgMirosławiecMärkisch Friedland2117kwidzyńskawałecki (Deutsch Krone)Polska
POL Radzyń Chełmiński COA.svgRadzyń ChełmińskiRehden2074kwidzyńskagrudziądzki (Graudenz-Land)Polska
POL gmina Biskupiec (powiat nowomiejski) COA.svgBiskupiecBischofswerder2060kwidzyńskasuski (Rosenberg)Polska
POL Górzno COA.svgGórznoGorzno1601kwidzyńskabrodnicki (Strasburg)Polska
POL Kamień Krajeński COA.svgKamień KrajeńskiKamin1520kwidzyńskazłotowski (Flatow)Polska
POL Golub COA.pngGolubGollub1379kwidzyńskawąbrzeski (Briesen)Polska
POL gmina Gardeja COA.svgGardejaGarnsee984kwidzyńskakwidzyński (Marienwerder)Polska
POL gmina Kurzętnik COA.svgKurzętnik (miasto do 1905)Kauernik825kwidzyńskalubawski (Löbau)Polska
PL Ledyczek herb.JPGLędyczekLandeck809kwidzyńskaczłuchowski (Schlochau)Polska
POL Hel COA.svgHel (miasto do 1872)Hela604gdańskapucki (Putzig)Polska

Miasta

Gdańsk, 1890–1900

Populacja największych miast prowincji na przełomie XIX i XX wieku:

miastopop. 1890pop. 1900pop. 1910rejencjaźródło2014
1.Gdańsk120,338140,563170,337gdańska[7]Polska
2.Elbląg41,57652,51858,636gdańska[8]Polska
3.Toruń27,01829,63546,227kwidzyńska[9]Polska
4.Grudziądz20,38532,72740,325kwidzyńska[10]Polska

Uwagi

  1. a b c Dane z roku 1907
  2. Dane z roku 1912

Przypisy

  1. Alpen-Adria-Universität Klagenfurt – Enzyklopädie des europäischen Ostens: Pommern (Landschaft). eeo.aau.at. [dostęp 2021-07-03]. (niem.).
  2. Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1900. Berlin: von Puttkammer &Muhlbrecht, 1900, s. 21.
  3. a b c Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1880. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1880, s. 1,6,13,15,16.
  4. a b c Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1900. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1900, s. 1,4,8-9,11.
  5. a b c Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1914. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1914, s. 1,5,9,18–19,20.
  6. Leszek Belzyt: Sprachliche Minderheiten im preußischen Staat 1815–1914. Marburg: 1998, s. 17.
  7. Informationsseite - DENIC eG, www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-25] (niem.).
  8. Informationsseite - DENIC eG, www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-16] (niem.).
  9. Informationsseite - DENIC eG, www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2013-07-01] (niem.).
  10. Informationsseite - DENIC eG, www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-30] (niem.).

Linki zewnętrzne

Bibliografia

  • Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0.

Media użyte na tej stronie

POL Wąbrzeźno COA.svg
Herb Wąbrzeźna
POL gmina Biskupiec (powiat nowomiejski) COA.svg
Herb gminy Biskupiec (powiat nowomiejski)
Rzeczpospolita Rozbiory 4a.png
Autor: Original author was Halibutt, translation by Alokasta, Licencja: CC BY-SA 3.0
Mapa rozbiorów Polski
PL Ledyczek herb.JPG
Autor: Macdriver (Bartek Wawraszko), Licencja: CC-BY-SA-3.0
Herb Lędyczka
POL Lidzbark Welski COA.svg
Herb Lidzbarka Welskiego
POL Wejherowo COA.svg

ISO 639 Icon en.svgISO 639 Icon en.svg Coat of arms of City of Wejherowo (upon Appendix no. 2 of Statute of city of Wejherowo from April 6, 2004)

ISO 639 Icon pl.svgISO 639 Icon pl.svg Herb miasta Wejherowo (na podstawie Załącznika nr 2 do Statutu Miasta Wejherowo z dnia 6 kwietnia 2004)
Volkstag of the Free City of Danzig.JPG
Volkstag - budynek parlamentu Wolnego Miasta Gdańska. Rozebrany po II wojnie światowej. Obecnie na jego miejscu znajduje się parking oraz jedna jezdnia ulicy 3-go Maja.
POL Elbląg COA.svg
  • Real name: Artur Jan Fijałkowski
  • pl.wiki: WarX
  • commons: WarX
  • mail: [1]
  • jabber: WarX@jabber.org
  • irc: [2]
POL Kwidzyn COA.svg
Herb Kwidzyna
POL Nowy Staw COA.svg
Herb miasta i gminy Nowy Staw
POL Starogard Gdański COA.svg
Herb Starogardu Gdańskiego
POL gmina Kurzętnik COA.svg
Herb gminy Kurzętnik
POL Golub COA.png
Herb Golubia
Danzig Partie am Krahnthor (1890-1900).jpg
Danzig. Partie am Krahnthor. / ca. 1890-1900
Coat of Arms of West Prussia.svg
Autor: Glasshouse, Licencja: CC BY-SA 3.0
Coat of Arms of the Prussian Province of West Prussia (Westpreussen)
Prusy Zachodnie.svg
Autor: Poznaniak, Licencja: CC BY-SA 2.5
Podział administracyjny Prus Zachodnich na rejencje i powiaty
POL Oliwa (Gdańsk) COA.jpg
Herb Oliwy (Gdańsk).
POL Tolkmicko COA.svg
Herb miasta Tolkmicko zgodny ze wzorem przyjętym Uchwałą Rady Miasta [1].
Rzeczpospolitapodrozb.png
Autor: Killroyus, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zasięg Rzeczypospolitej przed rozbiorami i państwa polskie istniejące po nich.
German Empire - Prussia - West Prussia (1878).svg
Autor: Shadowxfox, Licencja: CC BY-SA 3.0
Locator map of West Prussia (Prussia) in the German Empire
POL Chojnice COA.svg
Autor: unknown, Licencja:
POL Hel COA.svg
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to WarX (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC BY-SA 2.5

Author

  • real name: Artur Jan Fijałkowski
  • pl.wiki: WarX
  • commons: WarX
  • mail: [1]
  • jabber: WarX@jabber.org
  • irc: [2]