Pruszków

Pruszków

miasto i gmina
(c) I, Hiuppo, CC BY 2.5 Deptak w Pruszkowie
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	pruszkowski
Aglomeracja	warszawska
Prawa miejskie	1916
Prezydent	Paweł Makuch
Powierzchnia	19,19[1] km²
Populacja (2021) • liczba ludności • gęstość	62 742[2] 3263,3 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 22
Kod pocztowy	05-800 do 05-804
Tablice rejestracyjne	WPR
Położenie na mapie powiatu pruszkowskiego Pruszków
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Pruszków
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Pruszków
52°09′56″N 20°48′20″E/52,165556 20,805556
TERC (TERYT)	1421021
SIMC	0921510
Hasło promocyjne: Pruszków - poznasz, polubisz
Urząd miejski ul. Kraszewskiego 14/16 05-803 Pruszków
Strona internetowa
BIP

Pruszków – miasto w Polsce położone w województwie mazowieckim, siedziba powiatu pruszkowskiego, nad rzeką Utratą. Pruszków jest częścią aglomeracji warszawskiej.

Według danych GUS z 31 grudnia 2020 r., Pruszków liczył 62 623 mieszkańców^[2] i był pod względem liczby ludności piątym (po Warszawie, Radomiu, Płocku oraz Siedlcach) miastem w województwie mazowieckim, a także 64. spośród najludniejszych miast w Polsce^[3].

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 19,19 km²^[4]. Miasto stanowi 7,77% powierzchni powiatu.

Wieś szlachecka Pruskowo położona była w 1580 roku w powiecie warszawskim ziemi warszawskiej województwa mazowieckiego^[5]. W II Rzeczypospolitej miasto Pruszków należało do województwa i powiatu warszawskiego^[6]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa warszawskiego.

Pruszków jest częścią aglomeracji warszawskiej. Z Warszawy do Pruszkowa prowadzą Aleje Jerozolimskie, których przedłużenie na terenie miasta stanowi aleja Wojska Polskiego.

Według danych z roku 2002^[7] Pruszków miał obszar 19,15 km², w tym:

• użytki rolne: 18%
• użytki leśne: 0%.

Sąsiednie gminy

• Brwinów
• Michałowice
• Ożarów Mazowiecki
• Piastów.

Historia

(c) I, Hiuppo, CC BY 2.5

Pałac Potulickich

(c) I, Hiuppo, CC BY 2.5

Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego w Pruszkowie, oficyna pałacu Potulickich

Muzeum Dulag 121

Pracownia Patomorfologii w Tworkach

Durchgangslager Pruszków: Tędy przeszła Warszawa

Wysiedleńcy z Warszawy na bocznicy kolejowej przy obozie przejściowym Dulag 121 w Pruszkowie

Jedna z pierwszych wzmianek o Pruszkowie pochodzi z początków XV wieku. W rękopisie Metryki mazowieckiej (zbiory AGAD) z czasów Janusza Starszego można przeczytać o rycerzu Święsku (Swansek), który pochodził „de Praskow” (październik 1414 roku). Korzystnie na rozwój Pruszkowa wpłynęło uruchomienie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w XIX wieku. W czasie powstania styczniowego w nocy z 1 na 2 listopada 1864 roku dwa szwadrony powstańcze rozpoczęły szturm na rosyjskie posterunki wojskowe położone na stacjach kolejowych w Pruszkowie i Grodzisku Maz. W 1889 powstała fabryka odlewów żelaznych. We wsi Tworki (obecnie dzielnica Pruszkowa) w 1891 roku wybudowano szpital dla psychicznie chorych.

W 1905, a następnie w latach 1908–1910 miały miejsce strajki i manifestacje robotnicze. W czasie I wojny światowej, 12–18 października 1914 roku została stoczona bitwa o Pruszków. Podczas walk wojskom rosyjskim udało się odepchnąć Niemców na zachód. Prawa miejskie osada otrzymała w 1916 roku. W 1918 powstała rada delegatów robotniczych, a następnie komórka Komunistycznej Partii Polski^[8].

W 1923 roku założono klub sportowy Znicz Pruszków, w 1927 roku uruchomiono Elektryczne Koleje Dojazdowe. Uruchomiono elektrownię miejską, rozbudowano kolejowe zakłady naprawcze, a odlewnię żeliwa przekształcono w fabrykę obrabiarek. W 1931 wielka fala strajków robotniczych^[8].

Podczas II wojny światowej liczne egzekucje, z rąk hitlerowców ok. 1500 Żydów (prawie cała ludność żydowska mieszkająca w Pruszkowie). Prawie 100 mieszkańców Pruszkowa zginęło jako żołnierze Wojska Polskiego na frontach II wojny światowej, a przeszło tyle samo pruszkowian zginęło jako żołnierze AK. 8 lutego 1944 r. osaczony w Pruszkowie zginął w walce z Niemcami Stanisław Łaciński „Tomek” – dowódca Okręgu AL Warszawa – Lewa Podmiejska^[9].

W sierpniu 1944 roku na terenie nieczynnych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego w Pruszkowie okupanci niemieccy zorganizowali obóz przejściowy dla polskiej ludności cywilnej, znany pod nazwą Durchgangslager 121 (Dulag 121). W obozie gromadzono mieszkańców Warszawy i okolicznych miejscowości, wypędzanych z domów w trakcie oraz po zakończeniu powstania warszawskiego. Przez obóz przeszło od 390 000 do 410 000 osób (w starszych źródłach można znaleźć liczbę 550 000). Wydarzenia te upamiętnia otwarte w 2010 roku Muzeum Dulag 121.

5 sierpnia powstała konspiracyjna rada narodowa. 17 stycznia 1945 roku Pruszków został wyzwolony spod okupacji niemieckiej i zajęty przez należące do koalicji antyhitlerowskiej oddziały Armii Czerwonej, do czasu odbudowy Warszawy mieścił się tu urząd wojewódzki i siedziby wielu ministerstw^[8].

26 marca 1945 roku – szesnastu przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego, zaproszonych na rozmowy do Pruszkowa, do willi przy obecnej al. Armii Krajowej, zostało aresztowanych przez NKWD i wywiezionych do Moskwy (zobacz: proces szesnastu).

Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 157 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Pruszkowie^[10].

Po wojnie Pruszków stał się jednym z większych ośrodków przemysłowych na Mazowszu, rozbudowano Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego (w latach 1970–1989 patronował im Hồ Chí Minh), Fabryka Obrabiarek Precyzyjnych „Ponar” im. 1-go maja, rozbudowano Zakłady Porcelitu Stołowego „Pruszków”, Zakłady Materiałów Izolacyjnych. W 1975 miasto odznaczono Orderem Sztandaru Pracy I klasy, uruchomiono wówczas pierwsze w okolicach Warszawy sztuczne lodowisko^[8].

W Pruszkowie od 1976 znajduje się Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego oraz dwór i park krajobrazowy z XIX wieku.

Najstarszą dzielnicą obecnego Pruszkowa jest Żbików (obejmujący północną część miasta), który był wzmiankowany już w 1236 roku.

Demografia

Dane z 31 grudnia 2006^[11]:

• Piramida wieku mieszkańców Pruszkowa w 2014 roku^[12].
  

Ludność w latach

Pruszków jest częścią aglomeracji warszawskiej liczącej w 2004 r. 2 678 900 mieszkańców.

Zabytki

Centrum miasta

Stacja kolejowa Pruszków

Pałacyk Sokoła

• kościół par. pw. św.Kazimierza, ul. Kraszewskiego 23, pocz. XX, nr rej.: 1091/1041 z 27.12.1973
• cmentarz par. rzym.-kat., ul. Cmentarna, 1914, nr rej.: 1338 z 5.09.1988
  • mauzoleum Bielawskich, nr rej.: j.w.
• Cmentarz żydowski w Pruszkowie, ul. Lipowa 50, pocz. XX, nr rej.: 1339 z 27.12.1988
  • dom pogrzebowy, nr rej.: j.w.
• dworzec kolejowy, ul. Sienkiewicza 2, 1924, nr rej.: A-778 z 7.01.2008
  • budynek gospodarczy, 1924, nr rej.: j.w.
  • wodociągowa wieża ciśnień, 1924–30, nr rej.: j.w.
• willa „Orleówka” z ogrodem, ul. Dąbrowskiego 3, 1930, nr rej.: 1272-A z 23.09.1985
• pałacyk „Sokoła”, ul. Kościuszki 41, 1867, nr rej.: A-664 z 4.01.2006
• zespół dworski Potulickich, ul. Prusa / Kościuszki, XIX, nr rej.: 1089/491/62 z 26.03.1962:
  • pałacyk
  • park
  • lodownia, ul. Prusa 9, nr rej.: 1287 z 16.02.1987
• pałac, ul. Armii Krajowej 77 / Prusa 25/27, 1900, nr rej.: 889 z 24.05.1976

Żbików

Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP na Żbikowie

Szklarnia w zespole ogrodniczym Hosera

• Zakłady Napraw Taboru Kolejowego, ul. 3 Maja 8, k. XIX–XX, nr rej.: 1-A z 29.03.1999:

• kościół par. pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, ul. 3 Maja 126, pocz. XX, nr rej.: 1092/1042 z 27.12.1973
• cmentarz par. rzym.-kat., ul. Domaniewska, 1 poł. XVIII – XX, nr rej.: 1472 z 20.02.1991
• zespół ogrodniczy Hosera, ul. Żbikowska 56, 1898-XX:

Tworki

Kościół pw. Przemienienia Pańskiego w Tworkach

• zespół urbanistyczno-architektoniczny szpitala, ul. Partyzantów 2/4, 1881-XX, nr rej.: 1281 z 2.01.1987:
  • 22 budynki
  • cerkiew, ob. kościół rzymskokatolicki
  • cmentarz z 1939 r.
  • ogrodzenie
• cmentarz przy szpitalu psychiatrycznym, ul. Partyzantów 9, nr rej.: 1342 z 27.09.1988
  • kaplica, nr rej.: j.w.

Osiedla Pruszkowa

Kościół MB Nieustającej Pomocy

Miasto podzielone jest na osiedla^[13]:

• Bąki – północno-wschodnia część miasta, graniczy z Piastowem
• Gąsin – północno-zachodnia część miasta, Elektrownia Pruszków
• Malichy – północno-wschodnia część miasta, graniczy z Piastowem
• Ostoja – południowo-wschodnia część miasta
• Osiedle Staszica (A i B) – zachodnia część miasta
• Tworki – centrum miasta, Zakład Psychiatryczny
• Osiedle Parkowe – centrum miasta, park i dwór Potulickich
• Osiedle Prusa – południowa część miasta
• Wyględówek – wschodnia część miasta
• Żbików – północna część miasta.
• Śródmieście – centralna część Pruszkowa, obejmująca m.in. park „Kościuszki”

Gospodarka

Budynek Dyrekcji ZNTK w Pruszkowie

C.H. Nowa Stacja

Elektrociepłownia Pruszków przy ulicy Ludwika Waryńskiego

• Zakłady przemysłowe założone pod koniec XIX wieku:
  • fabryka ołówków „Majewski St. i S-ka”
  • fabryka wyrobów fajansowych Jakuba Teichfelda, później Zakłady Porcelitu Stołowego „Pruszków”
  • cegielnia „Żbików” braci Hoser
  • fabryka ultramaryny „Sommer i Nower”
  • Warsztaty Naprawy Wagonów Towarowych, później ZNTK Pruszków

Z powyższych zakładów do dnia dzisiejszego funkcjonuje jedynie fabryka ołówków.

• Zakłady przemysłowe założone na początku XX wieku:
  • elektrociepłownia
  • wytwórnia obrabiarek, później Zakłady Przemysłowe „1-go Maja” w Pruszkowie
• Zakłady przemysłowe założone w drugiej połowie XX wieku:
  • zakłady zielarskie „Herbapol” Pruszków
  • fabryka telewizorów Daewoo Electronics Manufacturing Poland Sp. z o.o.
  • zakłady Siltec, rozwiązania teleinformatyczne i radiokomunikacyjne (od 1982)
  • zakłady norweskiej firmy Kongsberg Automotive, produkcja podzespołów dla motoryzacji (od 2000)^[14].

Transport

Transport drogowy

Na terenie miasta znajduje się węzeł Pruszków autostrady A2.

W mieście krzyżują się drogi wojewódzkie:

• droga wojewódzka nr 718 kierunek Ożarów Mazowiecki
• droga wojewódzka nr 719 kierunek Warszawa – Pruszków – Żyrardów
• droga wojewódzka nr 701

SKM na dworcu w Pruszkowie

Transport kolejowy

Przez miasto przebiega linia kolejowa nr 1 Warszawa – Katowice, obsługująca przejazdy dalekobieżne z Warszawy. Przejazdy lokalne obsługują linie nr 447 Warszawa Zachodnia - Grodzisk Mazowiecki oraz nr 47 Warszawa Śródmieście WKD - Grodzisk Mazowiecki Radońska.

Pociągi na linii 1 obecnie nie zatrzymują się w Pruszkowie; linia 447 jest wykorzystywana przez pociągi Kolei Mazowieckich w wielu kierunkach (Grodzisk Mazowiecki, Skierniewice, Warszawa oraz pojedynczo inne) oraz Szybkiej Kolei Miejskiej w Warszawie (linia S1 Pruszków - Otwock). Linia 47 jest wykorzystywana przez Warszawską Kolej Dojazdową, realizującą przewozy z Warszawy do Komorowa, Podkowy Leśnej, Milanówka i Grodziska Mazowieckiego.

Ponadto, przez Pruszków przebiega znaczna część linii kolejowej nr 512. Linia ta nie jest zelektryfikowana ani używana w regularnym ruchu; wykorzystywana jest nieregularnie do transportu pociągów oraz materiałów między sieciami PKP PLK i WKD.

Zbiorowa komunikacja drogowa

Komunikację z innymi miastami zapewniają również linie warszawskiego ZTM:

• N85 – Linia nocna, uruchomiona w 2008 roku, łączy Os.Staszica z Dworcem Centralnym w Warszawie.
• 817 - Linia podmiejska, uruchomiona na początku 2022 roku. Łączy Osiedle Staszica i Dworzec Zachodni

PKS Grodzisk Mazowiecki zarządza również kilkoma liniami rozpoczynającymi swój bieg w Pruszkowie lub przez niego przejeżdżającymi. Autobusami tego przewoźnika można dojechać m.in. do Janek, Grodziska Mazowieckiego, Piastowa, Nadarzyna itd. Firma ta realizuje również kursy na trasie do Ożarowa Mazowieckiego, które do 1995 roku obsługiwał ZTM (na ówczesnej linii 714)

Komunikacja miejska

1 stycznia 2013 roku na terenie Pruszkowa zaczęły kursować autobusy miejskie. 1 lipca 2020 roku nastąpiła reorganizacja komunikacji miejskiej w Pruszkowie. Wszystkie linie obsługiwane są przez jednego przewoźnika – PKS Grodzisk Mazowiecki. Pojawiły się nowe linie autobusowe, niektóre zmieniły trasę, pojawiły się także darmowe przejazdy dla posiadaczy Pruszkowskiej Karty Mieszkańca. Aktualnie kursuje 9 linii^[15]:

Linia 1 - Os. Staszica - PKP Pruszków

Linia 2 - Os. Staszica - Komorów

Linia 3 - Przejazdowa - Piastów Warszawska

Linia 4 - Os. Staszica - Gąsin - WKD Pruszków

Linia 5 - WKD Pruszków - Malichy

Linia 6 - Os. Staszica - Ożarów Mazowiecki

Linia 7 - Piastów Warszawska - WKD Pruszków - PKP Pruszków

Linia 8 - WKD Pruszków - Os. Staszica

Linia 9 - Szkoła Jarzynowa - Szkoła Jarzynowa

Transport lotniczy

W 2013 przy ul. Armii Krajowej, przy Szpitalu Powiatowym, oddano do użytku sanitarne lądowisko Pruszków-SPZOZ.

Około 8 km na południowy wschód od miasta działa śmigłowcowe lądowisko Gerda Sokołów.

Edukacja

Liceum Ogólnokształcące im. Tomasza Zana

Aktualnie w Pruszkowie działa:

Ponadto w mieście działa Wyższa Szkoła Kultury Fizycznej i Turystyki im. Haliny Konopackiej, Państwowa Szkoła Muzyczna I Stopnia im. Witolda Lutosławskiego oraz kilkanaście prywatnych szkół policealnych i językowych.

Służba zdrowia

W mieście działa 5 publicznych przychodni lekarskich, oddział nocnej i świątecznej pomocy lekarskiej oraz oddział pogotowia ratunkowego.

Szpitale

• Szpital kolejowy im. dr. med. Włodzimierza Roeflera
• Szpital Powiatowy (pot. Szpital na Wrzesinie)
• Mazowieckie Specjalistyczne Centrum Zdrowia im. prof. Jana Mazurkiewicza

Kultura

Domy kultury

• Miejski Ośrodek Kultury „Kamyk” im. A. Kamińskiego
• Młodzieżowy Dom Kultury
• Spółdzielczy Dom Kultury^[16]

Muzea

• Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy
• Muzeum Dulag 121

Kina

• Multikino w centrum handlowym Nowa Stacja
• kino w Centrum Dziedzictwa Kulturowego

Media

Prasa

• Gazeta WPR oraz portal wpr24.pl – informacyjny tygodnik oraz portal internetowy obejmujący zasięgiem powiaty pruszkowski i grodziski.
• Gazeta drukowana „Głos Pruszkowa” – miesięcznik

Telewizja

• Telewizja Kablowa Tel-Kab – nadająca serwis informacyjny Panorama Pruszkowska z wiadomościami Pruszkowa, Piastowa i Brwinowa.
• PR24TV - regionalna stacja internetowa o charakterze ogólnotematycznym działająca na terenie powiatu pruszkowskiego oraz Warszawy.^[17][18]

Radio

• POPradio – stacja radiowa nadawana ze studia w Pruszkowie.

Parki

Park Potulickich zimą

Władze Pruszkowa

Religia

Kościół św. Kazimierza

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:

Kościół rzymskokatolicki

• Parafia św. Kazimierza w Pruszkowie
• Parafia Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Pruszkowie
• Kościół Przemienienia Pańskiego w Pruszkowie
• Parafia św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny w Pruszkowie
• Parafia św. Edwarda w Pruszkowie

Kościół Starokatolicki Mariawitów

• wierni należą do parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Warszawie.

Kościół Zielonoświątkowy

• zbór

Świadkowie Jehowy

• (zbory: Pruszków–Centrum, Pruszków–Reguły, Pruszków–Żbików i grupa ukraińskojęzyczna, Sala Królestwa)^[19][20]

Sport

Stadion Znicza Pruszków w nocy

Wnętrze krytego toru kolarskiego BGŻ BNP Paribas Arena w Pruszkowie

W Pruszkowie są dwa kluby sportowe biorące udział w rozgrywkach na poziomie pierwszoligowym – Miejski Klub Sportowy „Znicz” (piłka nożna) i „Znicz Basket” (koszykówka mężczyzn) oraz występujący od sezonu 2009/2010 w ekstraklasie PTS „Lider” (koszykówka kobiet). Na terenie miasta działa również kilka mniejszych klubów sportowych. Poniższa lista przedstawia najważniejsze kluby sportowe:

• Amatorski parafialny KS „Solidarni” – lekkoatletyka
• Karate Klubu Pruszków^[21] – karate tradycyjne
• Klub Sportowy „Kanku” – sporty walki
• Miejski Klub Sportowy „Znicz” – koszykówka (I liga)^[22], piłka nożna (II liga)^[23], piłka ręczna dziewcząt
• Międzyszkolny Ośrodek Sportowy – koszykówka chłopców, akrobatyka, piłka siatkowa dziewcząt
• Młodzieżowy Klub Kolarski „Mazowsze Pruszków” – kolarstwo
• Polski Związek Kolarski^[24]
• Pruszkowski Klub Kajakarzy „Kuramura”
• Pruszkowski Klub Kick Boxingu i Boksu „Kowal-Boxing”
• Uczniowski Klub Sportowy „Kata” – judo
• Uczniowski Klub Sportowy „Lider” – koszykówka dziewcząt
• Uczniowski Klub Sportowy „New Power” – kulturystyka
• Uczniowski Klub Sportowy „Ósemka” – piłka siatkowa dziewcząt
• Pruszkowskie Towarzystwo Cyklistów (PTC Pruszków) – kolarstwo
• Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej „Zefir” – Tenis ziemny
• Uczniowski Klub Sportowy „Gladiatorzy Pruszków” – Hokej na rolkach

Obiekty sportowe

• Stadion klubu Znicz Pruszków
• Hala Sportowo-Widowiskowa MZOS Znicz
• Pływalnia Kapry
• BGŻ BNP Paribas Arena

Pruszków w kulturze

W Pruszkowie umiejscowiona została część akcji amerykańskiego filmu o superbohaterach z 2016: X-Men: Apocalypse. W filmie tym Magneto zamieszkiwał i pracował właśnie w Pruszkowie^[25].

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

* Esslingen am Neckar[26]

* Impruneta[27]

* Prószków[28]

Zobacz też

• Synagoga w Pruszkowie

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Pruszków, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 105 .
• Pruszków, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 519 .