Przejście Północno-Wschodnie

Drogi morskie w Arktyce: Przejście Północno-Zachodnie zaznaczone na czerwono, Przejście Północno-Wschodnie na pomarańczowo, Północna Droga Morska żółtą linią przerywaną

(c) Collin Knopp-Schwyn and Turkish Flame, CC BY 4.0

Zaznaczone na niebiesko Przejście Północno-Wschodnie i zaznaczona na czerwono alternatywna droga przez Kanał Sueski

Przejście Północno-Wschodnie^[1] (ang. Northeast Passage^[1]; ros. Северо-восточный проход, trb. Siewiero-wostocznyj prochod^[1]) – droga morska w Arktyce, z Oceanu Atlantyckiego na Ocean Spokojny, wzdłuż północnych brzegów Eurazji. Główny odcinek Przejścia Północno-Wschodniego tworzy Północna Droga Morska.

Jako pierwszy Przejście Północno-Wschodnie pokonał w latach 1878–1879 Adolf Erik Nordenskiöld (1832–1901) płynąc na parowcu Vega trasą z zachodu na wschód. Pierwszego przepłynięcia szlaku w kierunku zachodnim – z Władywostoku do Archangielska – dokonał Boris Wilkicki (1885–1961) na lodołamaczach Tajmyr i Wajgacz.

Geografia

Przejście Północno-Wschodnie to droga morska łącząca Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym biegnąca w Arktyce wzdłuż północnych brzegów Eurazji^[1] – od północnych wybrzeży Norwegii do wschodnich wybrzeży Syberii w Cieśninie Beringa^[2]. Od Narwiku do Prowidieniji Przejście Północno-Wschodnie ma około 7500 km długości^[1].

Główną część Przejścia Północno-Wschodniego tworzy Północna Droga Morska^[3]. Podczas gdy Przejście Północno-Wschodnie nazywane jest czasami Północną Drogą Morską i wiele źródeł używa zamiennie terminów „Przejście Północno-Wschodnie” i „Północna Droga Morska”^[a][b][c], Północna Droga Morska jest formalnie zdefiniowania w prawie rosyjskim jako droga prowadząca od cieśnin w archipelagu Nowa Ziemia łączących Morze Barentsa z Morzem Karskim do Przylądka Dieżniowa w Cieśninie Beringa^[7][8]. Północna Droga Morska liczy ok. 5600 km^[9]. Odcinek ten pozostaje skuty lodem przez większą część roku, jednak zarówno wcześniej Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich jak i obecnie Rosja utrzymuje jego żeglowność^[10].

Przejście Północno-Wschodnie wiedzie na wschód od Morza Norweskiego i Morza Barentsa przez cieśninę Karskie Wrota na Morze Karskie i dalej przez Morze Łaptiewów, Morze Wschodniosyberyjskie i Morze Czukockie, do Cieśniny Beringa^[10]. Całe przejście jest żeglowne od końca czerwca do końca listopada^[11].

Historia poszukiwań

Geneza

Odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (1451–1506) i zajęcie nowo odkrytych ziem przez Hiszpanię doprowadziło do konfliktu z Portugalią^[12]. Zgodnie z traktatem z Alcáçovas (1479) wszystkie nowo odkryte terytoria na południe od Wysp Kanaryjskich miały należeć do Portugalii^[12]. Konflikt rozwiązał papież Aleksander VI (1431–1503) wydając bullę Inter caetera i dzieląc świat między Hiszpanię i Portugalię^[12]. Linia podziału była następnie negocjowana i została ostatecznie określona w traktacie z Tordesillas (1494)^[13].

Znane szlaki morskie z Europy do Azji – wokół południowych krańców Afryki i Ameryki Południowej^[d] – zostały zmonopolizowane przez Portugalię i Hiszpanię, a szlaki lądowe długie i uciążliwe^[11].

Stąd narodziła się potrzeba znalezienia alternatywnej drogi morskiej z Europy do Azji^[14]. Ówczesne błędne przekonanie, że słona woda morska nie zamarza, a lód na morzach buduje spływająca z lądu woda słodka, legło u podstaw przeświadczenia o istnieniu przejścia na północy^[14].

Wyprawy

Poszukiwania alternatywnej drogi morskiej z Europy do Azji na północy były początkowo skoncentrowane na kierunku zachodnim – pierwsze próby podjęto pod koniec XV w.^[2] Zainteresowanie kierunkiem wschodnim przyszło w połowie XVI w.^[2] Poszukiwania organizowane były przede wszystkim przez Anglię i Holandię^[11].

Kompania Moskiewska

Pieczęć Kompanii Moskiewskiej (1555)

Pierwsza wyprawa angielska z 1553 roku została sfinansowana przez Kompanię Moskiewską (ang. Muscovy Company)^[e] kierowaną przez Sebastiana Cabota (1472–1557), który miał za sobą ekspedycje w poszukiwaniu Przejścia Północno-Zachodniego^[2]. Popłynęły trzy statki pod dowództwem Hugh Willoughby’ego (1516–1554), a głównym pilotem wyprawy został Richard Chancellor (zm. 1556)^[2]. Statki zostały rozdzielone podczas sztormu u północnych wybrzeży Norwegii^[2].

Willoughby popłynął na wschód, docierając do wód okalających Nową Ziemię^[f] – widział ląd, lecz trudne warunki lodowe uniemożliwiły mu dalszą podróż^[2]. W drodze powrotnej statek Willoughby’ego utknął w lodzie przy Półwyspie Kolskim, ani on, ani nikt z jego załogi nie przeżył zimy^[2].

Chancellor dotarł do portu w Archangielsku i na zaproszenie cara Rosji zainteresowanego handlem z Anglią Iwana IV Groźnego (1530–1584) udał się do Moskwy, skąd wrócił z porozumieniami handlowymi^[2]. Po jego powrocie, w 1555 roku doszło do utworzenia spółki akcyjnej Kompanii Moskiewskiej, która została objęta protektoratem królewskim i otrzymała wyłączność na handel z Rosją^[15].

W 1556 roku Stephen Borough (1525–1584) popłynął w kolejną wyprawę Kompanii Moskiewskiej, której celem było dotarcie do ujścia rzeki Ob, jednak został zatrzymany przez masy lodu przy wejściu na Morze Karskie^[11]. Raport Borough’a o niezwykle trudnych warunkach klimatycznych spowodował brak zainteresowania kierunkiem północno-wschodnim przez kolejne 25 lat^[2]. Sama Kompania skupiła się na handlu z Rosją^[11] – eksportowała angielskie tekstylia, a z Rosji sprowadzała futra^[15].

Kolejna wyprawa została zorganizowana dopiero w 1580 roku – wysłano dwa statki pod dowództwem Arthura Peta i Charles’a Jackmana szlakiem Borough’a w celu eksploracji dalszej drogi^[2]. Pet znalazł cieśninę oddzielającą odkrytą przez Borough’a wyspę Wajgacz od stałego lądu – Jugorski Szar, lecz z uwagi na niesprzyjające warunki musiał zawrócić^[2]. Statek Jackmana zaginął wraz z całą załogą^[2].

Po 1581 roku zainteresowanie angielskie przejściem zmalało – według Millsa (2003) przyczyną było pogorszenie się stosunków między Anglią a Rosją w latach 1582–1583, a nie niepowodzenie wyprawy Peta^[16].

Wyprawy holenderskie

Konkurujący z angielskimi kupcy holenderscy założyli w 1556 roku własną kompanię handlową, a ich głównym agentem został Olivier Brunel (1552–1585)^[2], który w tym samym roku popłynął na północny wschód w poszukiwaniu drogi do Chin^[17]. U ujścia rzeki Dwiny założył holenderską faktorię i wkrótce Holendrzy założyli własną osadę w miejscu współczesnego Archangielska^[17]. Brunel najprawdopodobniej jako pierwszy Europejczyk z zachodu dotarł w 1576 roku drogą lądową do rzeki Ob^[18][17]. W 1584 roku zorganizował ekspedycję w poszukiwaniu drogi do Chin, przeprawił się na Morze Karskie^[g], po czym zmuszony do odwrotu napotkał trudności i został uratowany przez Pomorców^[19]. Następnie widziano go na rzece Peczorze, a dalej słuch o nim zaginął^[19].

Wyprawę Brunela sfinansował w dużej mierze holenderski kupiec z Middelburga Balthazar de Moucheron (ok. 1552–1630), który planował zorganizowanie kolejnej ekspedycji szlakiem Brunela i przejście na Morze Karskie przez Jugorski Szar^[20]. Kupcy amsterdamscy także zainteresowani kierunkiem północno-wschodnim preferowali natomiast trasę zalecaną przez kartografa Petrusa Planciusa (1552–1622), który utrzymywał, że Jugorski Szar to zbyt płytka cieśnina i nieżeglowna z uwagi na występujący tam lód, sugerując drogę na północ od Nowej Ziemi, którą uznawał za wyspę^[20]. Wobec braku konsensusu co do jednej trasy zdecydowano, że wyprawa popłynie obydwoma drogami^[20].

Rycina przedstawiająca spotkanie uczestników wyprawy Berentsa z niedźwiedziem polarnym, Gerrit de Veer, (1596)

Śmierć Willema Barentsa, Christiaan Julius Lodewijk Portman (1836)

Mapa wypraw aryktycznych Barentsa (1598)

W 1594 roku na wyprawę ruszyły trzy statki pod dowództwem Willema Barentsa (1550–1597), Cornelisa Naya i Branta Ysbrantszoona^[20]. W ekspedycji uczestniczył również Jan Huygen van Linschoten (1563–1611)^[2]. Barents dotarł do Nowej Ziemi, jednak jej opłynięcie od północy uniemożliwiały masy lodu, co zmusiło go do odwrotu na południe ku wyspie Wajgacz^[21]. Nay i Ysbrantszoon dopłynęli do Jugorskiego Szaru w sierpniu, gdzie napotkali Nieńców, którzy poinformowali ich od rozległym morzu na wschodzie, na które można się przedostać jedynie w ciągu sześciu tygodni kiedy cieśnina jest wolna od lodu^[21]. Nay i Ysbrantszoon przepłynęli na Morze Karskie, lecz zawrócili, by zmieścić się w oknie czasowym określonym przez Nieńców^[21]. Wyprawa powróciła do Holandii we wrześniu, przywożąc informacje o tym, że przeprawa dalej na wschód jest możliwa oraz wieści o wyspie z kryształami podobnymi do diamentów^[21].

W 1595 roku ruszyła kolejna wyprawa – dowodził nią Nay, a Barents był głównym pilotem^[21]. Wystawiono siedem statków, na pokładzie których podróżowali także kupcy z towarem^[21]. W ekspedycji uczestniczył ponownie Jan Huygen van Linschoten^[2]. Wypłynięto jednak zbyt późno i po dotarciu do Jugorskiego Szaru, okazało się, że cieśninę zaczynał już blokować lód^[21]. Pod naciskiem Barentsa wyprawa była kontynuowana – pokonano cieśninę i statki wpłynęły na Morze Karskie, lądując na wyspie z rzekomymi diamentami, które okazały się być potłuczonym szkłem^[22]. Barents namawiał Naya, by zimować w Arktyce i kontynuować podróż w kolejnym roku^[22]. Wśród załogi doszło do buntu, pięciu prowodyrów zostało powieszonych, a po niedanej próbie dalszej podróży Nay podjął decyzję o powrocie do Holandii^[22].

Wyprawa Naya przyniosła potężne straty fundatorom i zainteresowanie kierunkiem północno-wschodnim zmalało^[22]. Jednak wizja państwowej nagrody ustanowionej za odkrycie Przejścia Północno-Wschodniego, zachęciła kupców amsterdamskich do sfinansowania jeszcze jednej ekspedycji^[22]. Wysłano dwa statki pod dowództwem Jacoba van Heemskercka (1567–1607) i Jana Rijpa (1570-1613), a pilotem ponownie został Barents^[22]. Wyprawa miała podążać trasą Planciusa, który wierzył w istnienie otwartego morza polarnego bez lodu bliżej bieguna północnego^[22].

Ekspedycja wyruszyła w maju 1596 roku, osiągając w czerwcu 74°N i odkrywając wyspę, na której ubito niedźwiedzia polarnego – stąd jej nazwa Wyspa Niedźwiedzia^[22]. Następnie kontynuowano podróż na północ wzdłuż zachodniej krawędzi archipelagu Svalbard, a wobec napotkanych mas lodu, skierowano się na zachód i odkryto Spitsbergen^[22]. Po kolejnej bezowocnej próbie dotarcia do morza polarnego statki wróciły na południe – Rijp podjął próbę przeprawy na wschód od Wyspy Niedźwiedziej, a van Heemskerck z Barentsem na wschód od Nowej Ziemi^[22].

W lipcu van Heemskerck z Barentsem wylądowali na zachodnim wybrzeżu Nowej Ziemi, a następnie podążali na północ i w sierpniu opłynęli jej północny przylądek wydostając się na Morze Karskie^[22]. Tam - na szerokości 76°12’N - zostali uwięzieni w lodzie i zmuszeni do spędzenia zimy w Arktyce^[22]. 17-osobowa załoga założyła obóz na Nowej Ziemi i zbudowała schronienie z drewna wyrzuconego na brzeg^[23]. Zapasy żywności uzupełniano mięsem upolowanych lisów i niedźwiedzi polarnych^[22]. Trzech uczestników wyprawy zaczęło cierpieć z powodu nadmiaru witaminy A wskutek regularnego spożywania wątroby niedźwiedziej^[22]. Wszyscy byli osłabieni przez szkorbut^[23]. W czerwcu kolejnego roku lód zaczął ustępować i polarnicy podjęli próbę przeprawy na kontynent dwoma szalupami^[22]. Wkrótce zmarł Barents oraz jeden z żeglarzy^[22]. Pozostali przez ponad 40 dni tułali się po wodach Morza Karskiego, aż pod koniec lipca napotkali Pomorców, którzy ich nakarmili i pokierowali do wyspę Kildin, skąd udali się do ujścia Koły, gdzie z misją handlową przebywał Rijp^[22]. Pozostali przy życiu uczestnicy wyprawy dotarli do domu w listopadzie^[22].

Wyprawy Henry’ego Hudsona

Angielski żeglarz Henry Hudson (1565–1611) pływał zarówno na zlecenie kupców angielskich jak i kupców holenderskich^[23].

W 1607 roku Hudson pożeglował na zlecenie angielskiej Kompanii Moskiewskiej na poszukiwania przejścia przy biegunie północnym do Japonii i Chin^[24]. Przekonany o istnieniu nieskutego lodem morza polarnego udał się na północ; po napotkaniu mas lodu skierował się na wschód, docierając na Spitsbergen^[24]. W kolejnym roku także finansowany przez Kompanie Moskiewska popłynął trasą między Svalbardem a Nową Ziemią – jednak po napotkaniu mas lodu zawrócił do Anglii^[24].

W 1609 roku poszukiwania Przejścia Północno-Wschodniego zleciła mu Holenderska Kompania Wschodnioindyjska^[23]. W Amsterdamie dowiedział się o dwóch możliwych trasach Przejścia Północno-Zachodniego, co wzbudziło jego zainteresowanie^[24]. Jednak w przypadku niepowodzenia wyprawy w kierunku północno-wschodnim zobowiązał się do powrotu najpierw do Holandii^[24]. Hudson wyruszył na statku „Halve Maen” w kwietniu 1609 roku, docierając w pobliże Nowej Ziemi^[23]. Niesprzyjające warunki i ryzyko buntu załogi spowodowały, że zawrócił^[23]. Zamiast udać się do Amsterdamu, zaproponował załodze wyprawę w poszukiwaniu Przejścia Północno-Zachodniego^[24]. Ekspedycja ruszyła przez Atlantyk na zachód, docierając do Nowej Fundlandii, wybrzeży Labradoru i dalej do zatoki nazwanej później na cześć Hudsona^[24].

Niepowodzenie angielskich i holenderskich wypraw Hudsona zdawały się potwierdzać brak żeglowności Morza Karskiego – komercyjne zainteresowania zaczęły skupiać się na rybołówstwie i wielorybnictwie w regionie Spitsbergenu^[23].

Wyprawy rosyjskie

Pod koniec XVI wieku Rosjanie wykorzystywali morski szlak handlowy do ośrodka handlu futrami w Mangazei nad rzeką Taz w zachodniej Syberii, który biegł od ujścia Dwiny, wzdłuż północnego wybrzeża, przez Jugorski Szar i dalej do Jamału^[11]. Na początku XVII w. zaprzestano jednak jego użytkowania wskutek zakazów carskich^[11]. Car Michał I Romanow (1596–1645) zakazał najpierw żeglugi statkom zagranicznym poza region Morze Białego (1616), a później wszelkiej żeglugi na wschód od rzeki Peczory^[16].

Cieśnina Beringa – zdjęcie satelitarne

W pierwszej połowie XVII w. Kozacy opanowali tereny Syberii, pozyskując futra od ludów tubylczych^[11]. Statki handlowe zaczęły pływać na odcinku między Kołymą a Leną^[11]. W 1648 roku poszukujący futer Siemion Dieżniow (1605–1673) przepłynął od ujścia Kołymy do dorzecza rzeki Anadyr na wschód od Gór Kołymskich^[11]. Trzy z jego siedmiu statków dotarły do wejścia do Cieśniny Beringa – do przylądka nazwanego później na cześć Dieżniowa^[11]. Statek Dieżniawa dopłynął aż do Przylądka Olutorskiego^[11]. Dieżniow uznawany jest za pierwszego Europejczyka, który przepłynął Cieśninę Beringa^[25]. Jego raport z podróży pozostawał w archiwach w Jakucku i został znaleziony przez niemieckiego historyka Gerharda Friedricha Müllera (1705–1783) dopiero w 1736 roku – po wyprawie Beringa^[25].

Trasa I. wyprawy Beringa na Kamczatkę (XIX w.)

W latach 20. XVIII w. car Piotr I Wielki (1672–1725) zlecił zbadanie wschodnich regionów imperium^[26][11]. W 1724 roku zadanie to powierzono duńskiemu oficerowi w służbie rosyjskiej marynarki Vitusowi Beringowi (1681–1741), który miał zbadać czy Azję i Amerykę Północną łączy ląd^[27]. Było to istotne zarówno dla poszukiwań Przejścia Północno-Wschodniego jak i zamiarów kolonizacji Ameryki Północnej przez Rosję^[27]. W lutym 1725 roku Bering wyruszył drogą lądową na wschód, podążając za wysłanymi wcześniej wozami z zaopatrzeniem i sprzętem pod nadzorem Aleksieja Czirikowa (1703–1748)^[26]. W marcu dotarł do Tobolska, a we wrześniu do Ilimska, gdzie przezimowano^[26]. W czerwcu 1726 roku dojechał do Jakucka, skąd po uzupełnieniu zapasów wyruszył do Ochocka^[26]. Tam zbudowano statek i w sierpniu 1727 roku Bering przeprawił się przez Morze Ochockie na Kamczatke, gdzie przezimował w osadzie Bolszerieck^[26].

Na Kamczatce zbudowano kolejny statek, którym Bering popłynął dalej na północ^[26]. Na szerokości 64°18’N spotkał Czukczów, którzy poinformowali go, że nie ma przesmyku na wschód, a jedynie ciąg wysp^[28]. Wkrótce potem odkryto Wyspę Świętego Wawrzyńca^[28]. Wbrew radom Czirikowa, by kontynuować podróż do Kołymy i w ten sposób udowodnić brak połączenia lądowego z Ameryką Północną, Bering usatysfakcjonowany osiągnięciem 65°30’N i wobec braku bezpiecznych miejsc do przezimowania, zdecydował o powrocie na Kamczatkę^[28]. Utrzymująca się gęsta mgła uniemożliwiła mu dostrzeżenie lądu Ameryki Północnej, nawet z nowo odkrytych Wysp Diomedesa^[28]. Niemniej jednak Bering wywnioskował, że kontynenty nie są ze sobą połączone^[27]. Wyprawa przezimowała w Ust´-Kamczatsku^[28]. W 1729 roku Bering zmapował wschodnie i zachodnie wybrzeże Kamczatki oraz przestudiował relacje tubylców na temat lądu na wschodzie^[29]. Popłynął nawet 200 km na wschód, docierając prawie do Wysp Komandorskich, jednak mgła i niesprzyjające wiatry uniemożliwiły mu dalszą podróż^[29]. Bering powrócił na Kamczatkę, skąd udał się do Ochocka i z powrotem przez Syberię do Petersburga, dokąd dotarł w 1730 roku^[29].

W 1730 roku Bering przedstawił plan drugiej wyprawy na Kamczatkę, z sugestiami ekspedycji na południe do Japonii i do Ameryki Północnej w celu nawiązania kontaktów handlowych oraz zmapowania regionu arktycznego między Obem a Leną^[29]. Plan uzyskał aprobatę senatu i został rozbudowany przez admiralicje – ekspedycja miała mapować całe rosyjskie wybrzeże arktyczne od Archangielska do Kamczatki^[29]. Wyprawa znana jako Wielka Ekspedycja Północna (1733–1743) była największym tego typu przedsięwzięciem w Arktyce do XX w. – uczestniczyło w niej okresowo nawet 1000 osób^[29]. Jej uczestnicy zmapowali ogromne obszary arktycznego wybrzeża Syberii i zachęcali kupców syberyjskich do rozwinięcia handlu futrami na wyspach w pobliżu Alaski ^[30]. Wybrzeże arktyczne zostało podzielone na pięć sekcji, które zostały przedzielone poszczególnym grupom do zmapowania^[29]. Za odcinek od Archangielska do Obu odpowiadali Stiepan Murawiew i Stiepan Małygin, za obszar od Obu do Jeniseju Dmitrij Owczin, od Jeniseju do Tajmyr – Fiodor Minin (1709–1742), od Tajmyru do Leny – Wasilij Proncziszczew (1702–1736) i Chariton Łaptiew (1700–1763), od Leny do Anadyru – Dmitrij Łaptiew (1701–1771)^[29]. Sam Bering odpowiadał za północną część Kamaczatki^[29]. Zanim tam jednak dotarł, to przez trzy lata nadzorował organizację wyprawy z Jakucka^[31]. W czerwcu 1741 roku Bering opuścił Kamczatkę na statku „Św. Piotr”, a towarzyszący mu ponownie Aleksiej Czirikow na pokładzie statku „Św. Paweł”^[27]. Statki zostały rozdzielone podczas sztormu – Czirikow odkrył kilka z wysp Aleutów, a Bering dotarł do Zatoki Alaska^[27]. Cierpiący na szkorbut Bering nie był w stanie dowodzić statkiem, który rozbił się w listopadzie 1741 roku u wybrzeży Wyspy Beringa^[31]. Sam Bering zmarł na wyspie miesiąc później^[31]. W tym samym roku Siemion Czeluskin (1700–1764), badający w ramach ekspedycji Tajmyr, dotarł do najdalej wysuniętego na północ punktu Eurazji – przylądka później nazwanego na jego cześć^[11]. Uczestnicy Wielkiej Ekspedycji Północnej zmapowali ogromne obszary regionów północnych, sporządzając 62 mapy wybrzeża arktycznego i Kamczatki^[11]. Masy lodu uniemożliwiały eksplorację droga morska – odcinek od Zatoki Czauńskiej do Cieśniny Beringa pozostawał niezbadany^[11].

(c) AlexiusHoratius z angielskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0

Trasa trzeciej wyprawy Jamesa Cooka – kolorem czerwonym oznaczono szlak przebyty przed śmiercią Cooka, a niebieskim po jego śmierci

Dopiero w 1778 roku James Cook (1728–1779), poszukujący przejścia od strony zachodniej^[32], przepłynął przez Cieśninę Beringa, docierając do Półwyspu Czukockiego^[11] i sporządził dokładne mapy wybrzeża Alaski od Góry Świętego Eliasza do Cieśniny Beringa i dalej^[32], docierając do Półwyspu Czukockiego^[11]. Cook był pierwszym Europejczykiem, który widział obydwa brzegi cieśniny, potwierdzając brak połączenia lądowego między Eurazją a Ameryką Północną^[10].

Osiągnięcie to sprowokowało odpowiedź rosyjską – caryca Katarzyna II Wielka (1729–1796) zleciła zbadanie Półwyspu Czukockiego członkowi wyprawy Cooka nawigatorowi Josephowi Billingsowi (1758–1806)^[11]. Luki na mapie Półwyspu Czukockiego uzupełnił ostatecznie Ferdinand von Wrangel (1797–1870), badający w latach 1821–1823 wybrzeże półwyspu na wschód aż do Zatoki Koluczyńskiej^[11].

Przepłynięcie Przejścia Północno-Wschodniego

W 1872 roku nieudaną próbę przepłynięcia Przejścia Północno-Wschodniego z zachodu na wschód podjęła austro-węgierska ekspedycja pod dowództwem Karla Weyprechta (1838–1881) i Juliusa Payera (1841–1915)^[11]. Plan zakładała przezimowanie na przylądku Czeluskin lub na Wyspach Nowosyberyjskich^[11]. Statek wyprawy „Tegetthoff” zdryfował na północ na Morzu Barentsa – odkryto wówczas Ziemie Franciszka Józefa^[11].

Trasa wyprawy Nordenskiölda (1878–1879)

W latach 1878–1879 Adolf Erik Nordenskiöld (1832–1901) jako pierwszy w historii przepłynął Przejście Północno-Wschodnie, płynąc na parowcu „Vega” trasą z zachodu na wschód^[33]. Wyprawę poprzedziły dwie ekspedycje – w 1875 i w 1876 roku – kiedy Nordenskiöld zbadał Morze Karskie do ujścia Jeniseju^[33]. Na podstawie obserwacji wówczas poczynionych Nordenskiöld spodziewał się, że cieplejsze wody rzeczne Obu i Jeniseju pod koniec lata wpłyną na otwarcie wód morskich dla żeglugi przy linii brzegowej^[34]. Doszedł do wniosku, że odpowiednio planując przeprawę, przepłynięcie przez Przejście Północno-Wschodnie będzie możliwe^[34]. Do pomysłu przekonał przemysłowców Oscara Dicksona (1823–1897) i Aleksandra Sibiriakowa (1849–1933) oraz króla Szwecji i Norwegii Oskara II (1829–1907)^[34].

„Vega” na obrazie Jacoba Hägga

Na potrzeby ekspedycji przygotowano statek parowy „Vega” dowodzony przez Louisa Palandera (1842–1920), któremu towarzyszyły trzy statki handlowe Sibiriakowa „Lena”, „Fraser” i „Express”^[34]. Z Nordenskiöldem na pokładzie „Vega” wraz z „Leną” wyruszyły z Tromsø 17 lipca 1878 roku i po dwóch tygodniach spotkały się ze statkami „Fraser” i „Express” w ciśnienie Jugorski Szar^[34]. W sierpniu dotarły do portu Dikson skąd „Fraser” i „Express” wpłynęły do rzeki Jenisej, a „Vega” wraz z „Leną” popłynęły dalej wzdłuż wybrzeży Tajmyru^[34]. Zoczono wówczas grupę wysp – nazwaną później Archipelagiem Nordenskiölda^[34]. Statki opłynęły przylądek Czeluskin i „Lena” wpłynęła na wody Leny, by dostarczyć towar do Jakucka^[34]. Na początku września „Vega” dopłynęła do Półwyspu Czukockiego^[34]. Dalszą żeglugę uniemożliwiła gęsta mgła, coraz krótszy dzień i coraz większe masy lodu – Nordenskiöld zmuszony był przezimować w Zatoce Koluczyńskiej^[34]. Podróż kontynuowano w lipcu 1879 roku i w ciągu dwóch dni dopłynięto do Cieśniny Beringa^[34]. „Vega” wróciła do Szwecji przez Kanał Sueski w 1880 roku^[34].

Trasa Ekspedycji hydrograficznej Północnego Oceanu Lodowatego (1913)

W latach 1914–1915 miało miejsce pierwsze przepłynięcie szlaku w kierunku zachodnim (punktem początkowym był Władywostok, zaś końcowym Archangielsk) – dokonał tego Boris Wilkicki (1885–1961) na lodołamaczach Tajmyr i Wajgacz^[1]. Przeprawa odbyła się w ramach Ekspedycji hydrograficznej Północnego Oceanu Lodowatego (ros. Гидрографическая экспедиция Северного Ледовитого океана)^[11][h]. Przez trzy lata Tajmyr i Wajgacz badały wybrzeże Syberii, a w 1913 roku dotarły do Tajmyru, gdzie na północy odkryto archipelag Ziemi Północnej^[35] wraz z Małym Tajmyrem^[36]. Odkryto również Wyspę Bennetta i Wyspy Generała Wilkickiego^[35]. W 1914 roku lodołamacze rozpoczęły rejs na zachód do Archangielska i po przezimowaniu na zachodnim wybrzeżu Tajmyru dotarły na miejsce latem 1915 roku^[11].

Pierwszego przepłynięcia szlaku w ciągu jednego sezonu nawigacyjnego z zachodu na wschód dokonał Otto Szmidt (1891–1956) w 1932 roku^[37][i].

Wykorzystanie Przejścia Północno-Wschodniego

W latach 20. XX w. Związek Radziecki zaczął rozwijać Północną Drogę Morską jako szlak transportowy pomiędzy portami północy i w latach 30. zaczęły pływać tędy w miesiącach letnich statki towarowe^[10]. Podczas II wojny światowej szlak był wykorzystywany przez aliantów do transportu zaopatrzenia z zachodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych do portów w północnej Syberii^[10].

Po wojnie ruch Północną Drogą Morską zwiększył się dzięki użyciu lodołamaczy i wydłużeniu sezonu letniego^[10]. Transport był również silnie dotowany przez państwo, a brak subsydiów po upadku Związku Radzieckiego doprowadził do jego załamania^[7].

Od 1991 roku przejście jest otwarte dla żeglugi międzynarodowej^[11]. W 1995 roku miala miejsce „pokazowa” przeprawa statkiem komercyjnym z Jokohamy do Kirkenes w związku z zainicjowanym przez Rosję międzynarodowym programem na rzecz badań nad możliwościami zwiększonego wykorzystania szlaku^[9]. Zainteresowanie przejściem zwiększyło się w 2007 roku, po raportach o coraz mniejszej pokrywie lodowej^[9].

Pierwsze zagraniczne statki handlowe pokonały całe przejście w 2009 roku^[10]. W 2010 roku całe przejście przepłynęły pierwszy statek pasażerski i pierwszy tankowiec^[10]. W latach 2010–2019 na trasie Północnej Drogi Morskiej przeprowadzono 89 tranzytów międzynarodowych, z czego 68 rejsów odbyło się z lub do portu zagranicznego^[9]. Trasa wykorzystywana jest chętnie do kosztownego transportu skroplonego gazu – jest znacznie tańsza niż transport przez Kanał Sueski^[9].

W 2020 roku przejście pokonał samodzielnie, drogą ze wschodu na zachód, pierwszy statek żaglowy – STS Siedow^[38].

Zobacz też

• Przejście Północno-Zachodnie
• Północna Droga Morska

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Arctic, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2021-10-14]  (ang.).
• Buixadé Farré, Albert and Scott R. Stephenson , Linling Chen , Michael Czub , Ying Dai , Denis Demchev , Yaroslav Efimov , Piotr Graczyk , Henrik Grythe , Kathrin Keil , Niku Kivekäs , Naresh Kumar , Nengye Liu , Igor Matelenok , Mari Myksvoll , Derek O'Leary , Julia Olsen , Sachin Pavithran.A.P. , Edward Petersen , Andreas Raspotnik , Ivan Ryzhov , Jan Solski , Lingling Suo , Caroline Troein , Vilena Valeeva , Jaap van Rijckevorsel & Jonathan Wighting. Commercial Arctic shipping through the Northeast Passage: routes, resources, governance, technology, and infrastructure. „Polar Geography”. 37 (4), s. 298–324. Taylor & Francis. DOI: 10.1080/1088937X.2014.965769. ISSN 1939-0513. [dostęp 2021-10-14]. (ang.). 
• Henry Hudson, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2021-10-14]  (ang.).
• Chylińska, Bożenna: The Mystique of the Northwest Passage: Martin Frobisher’s Voyages to the Arctic Wasteland, 1576–1578. Cambridge Scholars Publishing, 2019. ISBN 978-1-5275-2499-6. [dostęp 2021-10-14]. (ang.).
• Collingridge, Vanessa: Captain Cook. Random House, 2011. ISBN 978-1-4481-1716-1. [dostęp 2021-10-14]. (ang.).
• Czerny, Andrzej: Teoria nazw geograficznych. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 2011, seria: Prace Geograficzne. ISBN 978-83-61590-16-3. [dostęp 2021-10-14]. (ang.).
• Gunnarsson, Björn and Arild Moe. Ten Years of International Shipping on the Northern Sea Route: Trends and Challenges. „Arctic Review on Law and Politics”. 12, s. 4–30, 2021. DOI: 10.23865/arctic.v12.2614. (ang.). 
• Kubiak, Krzysztof. W poszukiwaniu Ziemi Sannikowa. „Przegląd Geograficzny”. 86 (3), s. 405–415, 2014. DOI: 10.7163/PrzG.2014.3.7. (pol.). 
• Mills, William James: Exploring Polar Frontiers. ABC-CLIO, 2003, s. 105–106. ISBN 978-1-57607-422-0. [dostęp 2021-10-14]. (ang.).
• Ostreng, Willy and Karl Magnus Eger, Brit Fløistad, Arnfinn Jørgensen-Dahl, Lars Lothe, Morten Mejlænder-Larsen, Tor Wergeland: Shipping in Arctic Waters: A comparison of the Northeast, Northwest and Trans Polar Passages. Springer Science & Business Media, 2013. ISBN 978-3-642-16790-4. [dostęp 2021-10-14]. (ang.).
• Northeast Passage, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2021-10-11]  (ang.).
• Północno-Wschodnie, Przejście, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-10-14] .
• KrzysztofK. Romański KrzysztofK., Sedov pokonał przejście północne. Gór lodowych nie stwierdzono, [w:] ŻAGLOWCE.info [online], 16 października 2020 [dostęp 2021-10-17]  (pol.).
• Russian Geographical Society: One of the First Explorers of the Arctic. [w:] News [on-line]. rgo.ru, 2018-04-03. [dostęp 2021-10-11]. (ang.).
• Adolf Erik, Baron Nordenskiöld, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2021-10-13]  (ang.).
• Great Northern Expedition, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2021-10-13]  (ang.).
• Olivier Brunel, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2021-10-13]  (ang.).
• Semyon Ivanov Dezhnyov, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2021-10-13]  (ang.).
• Vitus Bering, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2021-10-13]  (ang.).
• Waldman, Carl, Cunningham, Jon: Encyclopedia of Exploration Volume II Places, Technologies, and Cultural Trends. Facts On File, 2004. ISBN 0-8160-4678-6. (ang.).
• Williams, Glyndwr: Cook, James. W: Dictionary of Canadian Biography. T. 1. University of Toronto/Université Laval, 2003. (ang.).