Przekład Biblii na język staro-cerkiewno-słowiański

Codex Zographensis

Przekład Biblii na język staro-cerkiewno-słowiański został dokonany w IX–X wieku. Prawdopodobnie nie zawierał wszystkich ksiąg biblijnych. Tekst rękopisów reprezentujących przekład jest niejednolity i reprezentuje kilka greckich tradycji tekstualnych.

Okoliczności powstania przekładu

Na początku lat 60. IX w. (w 861 lub 862 r.) wielkomorawski książę Rościsław wysłał do bizantyńskiego cesarza Michała III posłów z prośbą o zorganizowanie misji, która ugruntowałaby na Wielkich Morawach podstawy działalności lokalnego Kościoła. Cesarz spełnił prośbę księcia i w 863 roku wysłał do państwa wielkomorawskiego braci Konstantyna (Cyryla) i Metodego.

Przygotowując się do działalności wśród Słowian, Konstantyn opracował alfabet, pozwalający na zapisanie dźwięków występujących w mowie słowiańskiej. Przystąpił również do przygotowania ksiąg, które mógłby wykorzystać podczas misji. Powstał wówczas przekład pism liturgicznych oraz wybranych ksiąg Pisma Świętego. O tym etapie pracy nad przekładami informuje Żywot Konstantyna:

Gdy przybył (Konstantyn) na Morawę, z wielką czcią przyjął go Rościsław i zebrawszy uczniów oddał mu ich na naukę. Wkrótce też przełożywszy cały porządek kościelny, nauczył ich jutrzni, wigilii, nieszporów, krótkiego nabożeństwa wieczornego i obrzędów mszy św.[1]

Pasaż ten tłumaczy się najczęściej w taki sposób, że powstały wówczas przekłady tylko tych fragmentów Pisma Świętego, które niezbędne są do sprawowania liturgii oraz katechizacji, a zatem Ewangeliarz (partie ewangeliczne), Apostolarion (partie Dziejów i Listów apostolskich) oraz Psałterz[2].

Po śmierci Cyryla (869), Metody kontynuował pracę translatorską. Informuje o tym hagiograficzny Żywot Metodego:

Po tym zaś wszystkim, porzuciwszy wszelki zgiełk (życia) i troski swe Bogu ofiarując, posadził spośród uczniów swoich dwu kapłanów szybko piszących i przełożył najpierw w krótkim czasie całkowicie wszystkie księgi (Pisma św.) z wyjątkiem ksiąg Machabejskich z języka greckiego na słowiański w ciągu sześciu[a] miesięcy, począwszy od miesiąca marca do dwudziestego szóstego dnia miesiąca października[3].

Do czasów współczesnych zachowała się tylko część tekstów (w tym przekładów), powstałych w czasach Cyryla i Metodego, wszystkie znane są z późniejszych odpisów. Z tego też powodu istnieją niejasności wokół tego, czy rzeczywiście w tym najstarszym okresie powstał kompletny przekład wszystkich ksiąg biblijnych na język staro-cerkiewno-słowiański[4]. Na ogół przyjmuje się, iż przekład staro-cerkiewno-słowiański nie zawierał pełnej Biblii[5].

Za cara Symeona Wielkiego (893–927) przełożono szereg dalszych fragmentów Biblii.

Przekład Pisma Świętego na język staro-cerkiewno-słowiański jest najmłodszym przekładem biblijnym uwzględnianym w aparacie krytycznym Novum Testamentum Graece Nestle-Alanda[6]. Przekłady powstałe później nie są uwzględniane.

Dopiero w końcu XV wieku powstał przekład wszystkich ksiąg biblijnych na język cerkiewnosłowiański[5]. Dokonany został przez arcybiskupa nowogrodzkiego Gennadiusza – Biblia Gennadiusza. Wykorzystano przetłumaczone już na staro-cerkiewno-słowiański księgi Nowego i Starego Testamentu przełożone w oparciu o Septuagintę, a pozostałe przetłumaczono w oparciu o Wulgatę[7].

Rękopisy

Ewangeliarz Ostromira

Rękopisy nie zostały datowane przez autorów lecz ich wiek jest szacowany w oparciu o studia paleograficzne, ikonograficzne i inne cechy. Nie dotrwały do dzisiaj oryginały przekładów, przygotowanych w okresie cyrylometodejskim, zachowały się natomiast ich odpisy, sporządzane w późniejszych czasach przez kopistów z różnych terenów słowiańskich. Odpisy te cechują się szeregiem różnic ortograficznych, gramatycznych i leksykalnych. Te regionalne wersje języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, zwane odmiankami[8], mają pochodzenie: czeskie, chorwackie, serbskie, bułgarskie, ruskie[7], macedońskie, panońsko-morawskie i panońsko-słoweńskie[8].

Bruce M. Metzger wylicza 22 rękopisy wykorzystane na potrzeby Slovnika jazyka staroslovênského (1959)[9]:

A) Rękopisy z tekstem czterech Ewangelii

  • Kodeks Zografski (Zogr), zawiera tekst czterech Ewangelii pisanych głagolicą na 288 kartach; powstał w końcu X wieku.
  • Kodeks mariański (Mar), pisany głagolicą, na 174 kartach; powstał w końcu X lub na początku XI wieku.
  • Dečani tetraevangelium (Deč), powstał w XIII wieku.
  • Kodeks Assemaniego (As), pisany głagolicą na 158 kartach, lekcjonarz; powstał w XI wieku.
  • Ewangeliarz Ostromira (Ostr), lekcjonarz, pisany cyrylicą, powstał w latach 1056–1057.
  • Księga Sawy (Sav), pisana cyrylicą, z XI wieku.
  • Fragmenty ochrydzkie (Achr), lekcjonarz pisany głagolicą.
  • Fragmenty Undolskiego (Und), lekcjonarz pisany cyrylicą, datowany na XI wiek, zachowały się dwie karty.
  • Fragmenta Kuprijanivii (Kupr), lekcjonarz pisany cyrylicą, datowany na XI wiek, język zawiera rosyjskim elementem, zachowały się dwie karty.
  • Nikolsko jevandjelje (Nik), zawiera tekst czterech Ewangelii, datowany na XV wiek.

B) Rękopisy z tekstem innych partii Nowego Testamentu

  • Apostoł krystynopolski (Christ), powstał w XII wieku.
  • Apostolos z kolekcji Hil'ferda (Hilf), XIV wiek.
  • Apostolos (Moska), powstał w 1220.
  • Apostolos (Moskb), XV wiek.
  • Apostoł Grškovicia (Grš), 4 karty, koniec XII lub początek XIII wieku.
  • Apostoł ochrydzki (Ochr), XII wiek, odmianka.
  • Apostoł ślepczański (Slepč)
  • Praxapostolos Macedonicus (Mak)
  • Praxapostolos Šišatovacensis (Šiš)
  • Mihanovićiana Fragmenta (Mih), 2 karty pisane głagolicą, koniec XII lub początek XIII wieku.
  • I Foliorum Kijevensium (Kijb)
  • Kodeks Hvala, 1404, zawiera tekst Apokalipsy (wykorzystany przez Kodeks Mateusza Dziesiątego).
Ewangeliarz Archangielski

Ponadto Metzger do ważnych rękopisów zalicza:[10]

  • Ewangeliarz archangielski, który jest świadkiem odmianki ruskiej i powstał w 1092 roku.
  • Ewangeliarz Mirosława, koniec XII wieku.
  • Apostoł eniński, XI wiek.
  • Kodeks supraski, początek XI wieku.

Trzy rękopisy przekazują tekst bilingwiczny grecko-słowiański (minuskuł 525, 2136, 2137)[11]. W roku 2000 odkryto Kodeks Nowogrodzki. Jedynym znanym odpisem pierwotnego, jeszcze soluńskiego przekładu Cyryla i Metodego jest odkryty w klasztorze św. Katarzyny na półwyspie Synaj Psałterz synajski[12].

Krytyka tekstu

Franz Karl Alter jako pierwszy wykorzystał do swego wydania rękopisy staro-cerkiewno-słowiańskie. Natomiast pierwszym krytykiem tekstu, który korzystał z rękopisów staro-cerkiewno-słowiańskich był Johann Jakob Griesbach[13].

Grünenthal odkrył, że Kodeks Mariański reprezentuje bizantyńską tradycję tekstualną i jest bliski dla greckich rękopisów E F G H K M S U V[b], podczas gdy Kodeks zografski reprezentuje zachodnią tradycję tekstualną[14]. Andrej Snoj odkrył niektóre aleksandryjskie warianty w cerkiewno-słowiańskich rękopisach[15].

Vajs w 1927 roku w tekście czterech Ewangelii naliczył 2500 wariantów w rękopisach staro-cerkiewno-słowiańskich[16]. Według Vajsa tekst Ewangelii Mateusza jest w 51,25% zależny od bizantyńskiej, a w 48,8% od zachodniej tradycji tekstualnej, Ewangelia Marka zawiera 57,3% bizantyńskich i 42,7% zachodnich lekcji, Ewangelia Łukasza – 52,4% bizantyńskich i 47,6% zachodnich lekcji, Ewangelia Jana – 44,6% bizantyńskich i 55,5% zachodnich lekcji[17].

Vajs w zrekonstruowanym przez siebie tekście Łk 8 wyodrębnił 63 warianty tekstowe, które porównał z rękopisami greckimi, łacińskimi i syryjskimi. Jeden lub więcej starołacińskich rękopisów zgodne są z tekstem staro-cerkiewno-słowiańskim w 23 miejscach, Peszitta w 18 miejscach, Kodeks Synajski, Kodeks Monachijski i minuskuł 1 w 16 miejscach, Kodeks Bezy i minuskuł 33 w 13 miejscach, 69, 157, 213 i 1192 w 12 miejscach, 1071 i syrokuretoński (syrcur) w 11 miejscach, Kodeks Watykański i 124 w 10 miejscach, Kodeks Efrema, 13 i syroharkleński (syrh) w 9 miejscach, Kodeks Regius, Kodeks Waszyngtoński, 22, 118, 1012 i 1241 w 8 miejscach. 15 wariantów Textus receptus znajduje oparcie tylko i wyłącznie w słowiańskich rękopisach[18].

Oznacza to, że przekład staro-cerkiewno-słowiański jest rezultatem kilku różnych greckich rodzin tekstualnych. Za podstawę posłużyła wczesna forma tekstu bizantyjskiego, ta sama, którą wykorzystano w syryjskiej Peszitcie. Obecność zachodnich wariantów była przedmiotem debat ze strony krytyków tekstu. Prawdopodobnie jest to rezultat obecnej na Morawach recenzji Wulgaty[19].

Znaczenie

Przekład słowiański służył jako podstawa dla pierwszych przekładów na język czeski (1475) i bułgarski (1840) i oddziałał na przekłady w innych słowiańskich językach[20].

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Okres od marca do października obejmuje osiem miesięcy, w oryginalnym tekście żywota znalazł się błąd, którego tłumacz, T. Lehr-Spławiński nie poprawił.
  2. ↑ Tzw. Rodzina E.

Przypisy

  1. ↑ Lehr-Spławiński 2000 ↓, s. 69.
  2. ↑ Moszyński 1984 ↓, s. 89.
  3. ↑ Lehr-Spławiński 2000 ↓, s. 119.
  4. ↑ Moszyński 1984 ↓, s. 109.
  5. ↑ a b Metzger 1977 ↓, s. 403.
  6. ↑ NA28, s. 77*-78*.
  7. ↑ a b Metzger 1977 ↓, s. 404.
  8. ↑ a b Moszyński 1984 ↓, s. 298.
  9. ↑ Metzger 1977 ↓, s. 405-409.
  10. ↑ Metzger 1977 ↓, s. 410-412.
  11. ↑ Metzger 1991 ↓, s. 56.
  12. ↑ Moszyński 2008 ↓, s. 363-377.
  13. ↑ Metzger 1977 ↓, s. 414.
  14. ↑ Metzger 1977 ↓, s. 415-416.
  15. ↑ Metzger 1977 ↓, s. 416.
  16. ↑ Metzger 1977 ↓, s. 417.
  17. ↑ Metzger 1977 ↓, s. 419.
  18. ↑ Metzger 1977 ↓, s. 429.
  19. ↑ Metzger 1977 ↓, s. 430.
  20. ↑ Metzger i Ehrman 2005 ↓, s. 122.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Ostromirovo pp-58.jpg
Autor: Cherus, Licencja: CC BY-SA 3.0
Ostromir's Gospel (mid 11th century) from the National Library of Russia. It was created by deacon Gregory for his patron, Posadnik Ostromir of Novgorod, in 1056 or 1057.
Archangel Gospel 01.jpg
Archangel Gospel
ZographensisColour.jpg
The first page of the Gospel of Mark from Codex Zographensis