Przetacznik (roślina)

Przetacznik
Ilustracja
Morfologia (przetacznik polny)
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

babkowate

Rodzaj

przetacznik

Nazwa systematyczna
Veronica L.
Sp. Pl. 9. 1753
Typ nomenklatoryczny

Veronica officinalis L.[3]

Zasięg
Mapa zasięgu
Przetacznik różyczkowaty
Przetacznik perski
Przetacznik ząbkowany
Przetacznik krzewinkowy
Przetacznik bluszczykowy

Przetacznik (Veronica L.) – rodzaj roślin, współcześnie umieszczany w obrębie babkowatych (Plantaginaceae). W większości XX-wiecznych ujęć taksonomicznych rodzaj ten zaliczany był do rodziny trędownikowatych (Scrophulariaceae) lub przetacznikowatych (Veronicaceae). W dominującym od lat 20. XX wieku[4], wąskim ujęciu taksonomicznym rodzaju należało tu ok. 180 gatunków roślin zielnych rosnących głównie w strefie klimatu umiarkowanego na półkuli północnej[5]. Na przełomie XX i XXI wieku badania filogenetyczne dowiodły, że 10 wyodrębnianych rodzajów, obejmujących głównie rośliny z półkuli południowej, w istocie jest tu zagnieżdżonych i zostały włączone do tego rodzaju[6][7][8][4]. W szerszym ujęciu rodzaj obejmuje około 450 gatunków grupowanych w 13 podrodzajach, w tym także drzewa i krzewy z półkuli południowej, wyodrębniane wcześniej w rodzaj hebe (Hebe)[9]. Do rodzaju należy szereg kosmopolitycznych chwastów, liczne gatunki uprawiane są jako ozdobne, część wykorzystywana jest w ziołolecznictwie[9].

Nazwa rodzaju pochodzi od znanej z Ewangelii św. Weroniki. W średniowieczu istniał pogląd, że w drobnych kwiatach przetaczników można dostrzec jej twarz[10].

Morfologia

Pokrój
Rośliny zielne (jednoroczne i byliny) na ogół niskie i płożące, w podrodzaju Pseudolysimachium wznoszące się do 1,2 m wysokości[5]. Do podrodzaju Pseudoveronica należą rośliny zdrewniałe mające zarówno postać drobnych, płożących krzewinek, jak i niewielkich drzew osiągających do 7 m wysokości. Pędy są nagie lub w różnym stopniu owłosione. U niektórych gatunków włoski wyrastają w charakterystycznych dwóch rzędach wzdłuż łodygi[11].
Liście
Zwykle naprzeciwległe i naprzemianległe, czasem górne skrętoległe. Blaszka zwykle ząbkowana, wcinana w różnym stopniu lub pierzasta[5], czasem liście całobrzegie (podrodzaj Pseudoveronica)[11], w tym zredukowane do łusek, tak że w efekcie przypominają igły nagonasiennych[9].
Kwiaty
Pojedyncze w kątach liści lub zebrane w luźne albo ciasne grona[5], nierozgałęzione lub rozgałęziające się, boczne lub szczytowe[11]. Kielich cztero- lub pięciodziałkowy, korona kwiatu lekko grzbiecista (dolny płatek zwykle mniejszy od innych), czterołatkowa, barwy białej, niebieskiej, różowej lub liliowej, u nasady zrośnięte w krótką rurkę. Pręciki dwa, wystające z rurki korony. Zalążnia górna, dwukomorowa, w każdej komorze z pojedynczym zalążkiem. Szyjka słupka pojedyncza, zwieńczona kulistawym znamieniem[5].
Owoce
Zwykle spłaszczone, zwykle dwunasienne torebki[5].

Systematyka

Rodzaj Veronica obejmuje ok. 450 gatunków spośród ok. 500 należących do plemienia Veroniceae z rodziny babkowatych (Plantaginaceae)[8]. Do lat 20. XX wieku dominowało szerokie ujęcie rodzaju, ale wówczas ukazały się prace taksonomiczne wyodrębniające specyficzne pod względem morfologicznym rośliny z Australazji do rodzaju Hebe. Zróżnicowanie roślin z tej grupy na półkuli południowej doprowadziło z czasem do opisania w ciągu XX i na początku XXI wieku kolejnych rodzajów: Chionohebe, Derwentia, Detzneria, Hebejeebie, Heliohebe, Leonohebe i Parahebe[4]. Budowana w oparciu głównie o kryteria morfologiczne taksonomia tej grupy roślin uległa drastycznym zmianom w wyniku uwzględnienia w opisaniu ich powiązań filogenetycznych danych nie tylko morfologicznych, ale także z badań DNA, kariologicznych, fitochemicznych biogeograficznych[6]. Okazało się, że gatunki z półkuli południowej zagnieżdżone są w obrębie szeroko ujmowanego rodzaju Veronica i ich wyodrębnianie czyni z niego takson parafiletyczny. Odkryto np., że popularny chwast przetacznik perski (V. persica) jest bliżej spokrewniony z roślinami z rodzaju hebe (Hebe) niż z podobnym do niego przetacznikiem leśnym (V. officinalis) – gatunkiem typowym rodzaju[4]. Dla uczynienia z rodzaju Veronica taksonu monofiletycznego włączono doń poza ww. także wyodrębniane dawniej rodzaje Synthyris i Pseudolysimachion[7][8][9].

Klasyfikacja rodzaju

  • Veronica podrodzaj Veronica L.
    • sekcja Glandulosae nom. prov.
    • sekcja Scutellatae G. Don
    • sekcja Montanae (Boriss.) Assejeva
    • sekcja Veronica
Obejmuje 45 gatunków występujących w strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej oraz na obszarach górskich Afryki i środkowo-południowej Azji. Należą tu m.in.: przetacznik alpejski V. alpina, przetacznik górski V. montana, przetacznik leśny V. officinalis, przetacznik pokrzywolistny V. urticifolia, przetacznik błotny V. scutellata, przetacznik różyczkowaty V. aphylla, przetacznik stokrotkowy V. bellidioides[6][8].
  • Veronica podrodzaj Beccabunga (Hill) M. M. Mart. Ort., Albach & M. A. Fisch.
    • sekcja Beccabunga (Hill) Dumort. (13 gatunków)
    • sekcja Acinifolia (Rompp) Albach (8 gatunków)
    • sekcja Serpyllifolia G. Don (11 gatunków)
Obejmuje m.in. takie gatunki jak: przetacznik bobowniczek V. beccabunga, przetacznik bobownik V. anagallis-aquatica, przetacznik wodny V. catenata, przetacznik goryczkowy V. gentianoides, przetacznik macierzankowy V. serpyllifolia, przetacznik obcy V. peregrina[8].
  • Veronica podrodzaj Pseudolysimachium (W. D. J. Koch) Buchenau
Obejmuje 26 gatunków występujących w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Wyróżniają się szczytowym kwiatostanem. m.in.: przetacznik kłosowy V. spicata i przetacznik długolistny V. longifolia[8][12].
  • Veronica podrodzaj Synthyris (Benth.) M. M. Mart. Ort., Albach & M. A. Fisch.
Obejmuje 19 gatunków dawniej zaliczanych do występującego w zachodniej części Ameryki Północnej rodzaju Synthyris[8][9].
  • Veronica podrodzaj Cochlidiosperma (Rchb.) M. M. Mart. Ort. & Albach
Obejmuje 12 gatunków m.in.: przetacznik bluszczykowy V. hederifolia, przetacznik trójklapowy V. triloba, przetacznik blady V. sublobata[8].
  • Veronica podrodzaj Pellidosperma (E. B. J. Lehm.) M. M. Mart. Ort., Albach & M. A. Fisch.
Obejmuje 7 jednorocznych gatunków m.in.: przetacznik wczesny V. praecox i przetacznik trójlistkowy Veronica triphyllos[8].
  • Veronica podrodzaj Stenocarpon (Boriss.) M. M. Mart. Ort., Albach & M. A. Fisch.
Obejmuje 31 gatunków, w większości występujących na obszarach górskich Ameryki Środkowej, 8 gatunków rośnie w Europie i dwa w Azji. Należą tu m.in. przetacznik krzewinkowy V. fruticans i przetacznik cząbrowaty V. saturejoides[8].
  • Veronica podrodzaj Pocilla (Dumort.) M. M. Mart. Ort., Albach & M. A. Fisch.
Obejmuje 27 gatunków, w większości jednorocznych. Należą tu m.in.: przetacznik ćmy V. opaca, przetacznik lśniący V. polita, przetacznik perski V. persica, przetacznik nitkowaty V. filiformis, przetacznik rolny V. agrestis[8].
  • Veronica podrodzaj Pentasepalae M. M. Mart. Ort., Albach & M. A. Fischer
Liczy 20 gatunków ze strefy klimatu umiarkowanego Eurazji i jeden gatunek rosnący w północnej Afryce. Należy tu m.in. przetacznik rozesłany V. prostrata, przetacznik pagórkowy V. teucrium, przetacznik pierzastosieczny V. jacquini i przetacznik ząbkowany V. austriaca[13].
  • Veronica podrodzaj Chamaedrys (W. D. J. Koch) M. M. Mart. Ort., Albach & M. A. Fisch.
Podrodzaj obejmujący 11 gatunków, m.in.: przetacznik ożankowy V. chamaedrys, przetacznik polny V. arvensis, przetacznik wiosenny V. verna, przetacznik Dillena V. dillenii, przetacznik pannoński V. vindobonensis[8].
  • Veronica podrodzaj Pseudoveronica J. B. Armstr.
    • sekcja Labiatoides syn. Derwentia (obejmuje dawny rodzaj Derwentia oraz australijskich przedstawicieli rodzaju Veronica)
    • sekcja Detzneria (dawny rodzaj Detzneria),
    • sekcja Hebe (dawne rodzaje: Chionohebe, Hebe, Heliohebe, Leonohebe, Parahebe)[8]
  • Veronica podrodzaj Triangulicapsula
Podrodzaj z dwoma rocznymi gatunkami z Turcji i Hiszpanii[8].
Powiązania filogenetyczne między podrodzajami w obrębie rodzaju Veronica[8]




Veronica



Beccabunga




Pseudolysimachium



Synthyris




Cochlidiosperma



Pellidosperma




Stenocarpon



Chamaedrys




Pocilla



Pentasepalae





Triangulicapsula



Pseudoveronica







Synonimy[3]

Cardia Dulac, Uranostachys (Dumortier) Fourreau

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzaj z plemienia Veroniceae, rodziny babkowatych (Plantaginaceae) Juss., która jest jednym z kladów w obrębie rzędu jasnotowców (Lamiales) Bromhead z grupy astrowych spośród roślin okrytonasiennych[2][14].

Pozycja rodzaju w systemie Reveala (1993-1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa jasnotowe (Lamiidae Takht. ex Reveal), nadrząd Lamianae Takht., rząd jasnotowce (Lamiales Bromhead), rodzina przetacznikowate (Veronicaceae Durande), podrodzina Veronioideae Kostel., plemię Veroniceae Duby, podplemię Veronicinae Dumort., rodzaj przetacznik (Veronica L.)[15].

Gatunki flory Polski[16]
  • przetacznik alpejski (Veronica alpina L.)
  • przetacznik blady (Veronica sublobata M. A. Fisch.)
  • przetacznik bluszczykowy (Veronica hederifolia L., syn. V. hederaeofolia L. s. s.)
  • przetacznik błotny (przetacznik bagienny) (Veronica scutellata L.)
  • przetacznik bobowniczek (Veronica beccabunga L.)
  • przetacznik bobownik (Veronica anagallis-aquatica L., syn. V. anagallis L.)
  • przetacznik ćmy (Veronica opaca Fr.) – antropofit zadomowiony
  • przetacznik Dillena (Veronica dillenii Crantz)
  • przetacznik długolistny (Veronica longifolia L.)
  • przetacznik goryczkowy (Veronica gentianoides Vahl) – antropofit zadomowiony
  • przetacznik górski (Veronica montana L.)
  • przetacznik kłosowy (Veronica spicata L., syn. Pseudolysimachium spicatum (L.) Opiz)
  • przetacznik krzewinkowy (Veronica fruticans Jacq.)
  • przetacznik leśny (Veronica officinalis L.)
  • przetacznik lśniący (Veronica polita Fr.) – antropofit zadomowiony
  • przetacznik macierzankowy (Veronica serpyllifolia L.)
  • przetacznik mułowy (Veronica anagalloides Guss.)
  • przetacznik nitkowaty (Veronica filiformis Sm.) – antropofit zadomowiony
  • przetacznik obcy (Veronica peregrina L., syn. V. peregrina L. subsp. peregrina) – antropofit zadomowiony
  • przetacznik ożankowy (Veronica chamaedrys L.)
  • przetacznik pagórkowy (Veronica teucrium L.)
  • przetacznik pannoński (Veronica vindobonensis M. A. Fisch.)
  • przetacznik perski (Veronica persica Poir.) – antropofit zadomowiony
  • przetacznik pierzastosieczny (Veronica jacquini Baumg.)
  • przetacznik pokrzywolistny (Veronica urticifolia Jacq., synonimy: V. latifolia L. em Scop., V. urticaefolia Jacq.)
  • przetacznik polny (Veronica arvensis L.) – antropofit zadomowiony
  • przetacznik rolny (Veronica agrestis L.)
  • przetacznik rozesłany (Veronica prostrata L.)
  • przetacznik różyczkowaty (Veronica aphylla L.)
  • przetacznik stokrotkowy (Veronica bellidioides L. – gatunek w Polsce wymarły
  • przetacznik trójklapowy (Veronica triloba Opiz)
  • przetacznik trójlistkowy (Veronica triphyllos L.) – antropofit zadomowiony
  • przetacznik wczesny (Veronica praecox All.)
  • przetacznik wiosenny (Veronica verna L.)
  • przetacznik wodny (Veronica catenata Pennel, syn. V. comosa R. Richt.)
  • przetacznik ząbkowany (Veronica austriaca L., syn. V. dentata Schmidt)
  • przetacznik zwodny (p. wiechowaty) (Veronica paniculata L., syn. V. spuria L)
Niektóre inne (uprawiane)[10][17]
  • Veronica allionii Vill. – przetacznik Alliona
  • Veronica armena Boiss. et A.Huet. – przetacznik armeński
  • Veronica bachofenii Heuff. – przetacznik Bachofena
  • Veronica caespitosa Boiss. – przetacznik darniowy
  • Veronica caucasica M.Bieb. – przetacznik kaukaski
  • Veronica charadze Kem.-Nath. – przetacznik Charadza
  • Veronica cinerea Boiss. et Bal. – przetacznik szary
  • Veronica dahurica Stev. – przetacznik dahurski
  • Veronica forrestii Diels – przetacznik Forresta
  • Veronica fruticulosa L. – przetacznik rozkrzewiony
  • Veronica hookeriana Walp. – przetacznik Hookera
  • Veronica lyallii Hook.f. – przetacznik Lyalla
  • Veronica multifida L. – przetacznik wielodzielny
  • Veronica orientalis Mill. – przetacznik wschodni
  • Veronica ornata Monjuschko. – przetacznik ozdobny
  • Veronica pectinata L. – przetacznik grzebieniasty
  • Veronica petraea Stev. – przetacznik skalny
  • Veronica repens Clarion ex DC. – przetacznik płożący, p. rozłogowy
  • Veronica rhodopaea (Velen.) Degen – przetacznik rodopski
  • Veronica saturejoides Vis. – przetacznik cząbrowaty
  • Veronica schmidtiana Regel – przetacznik Schmidta
  • Veronica surculosa Boiss. et Bal. – przetacznik odroślowy
  • Veronica taurica Stev. – przetacznik krymski
  • Veronica telephiifolia Vahl – przetacznik wronilcolistny
  • Veronica umbrosa M.Bieb. – przetacznik cieniolubny

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-06] (ang.).
  3. ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-25].
  4. ↑ a b c d Phil Garnock-Jones, Dirk Albach, Barbara G. Briggs. Botanical Names in Southern Hemisphere Veronica (Plantaginaceae): Sect. Detzneria, Sect. Hebe, and Sect. Labiatoides. „Taxon”. 56, 2, s. 571-582, 2007. 
  5. ↑ a b c d e f Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 268. ISBN 0-333-74890-5.
  6. ↑ a b c Luz M. Munoz-Centeno, Luis Delgado-Sánchez, María Santos-Vicente, M. Montserrat Martínez-Ortega. Taxonomy of Veronica L. subsect. Veronica (Plantaginaceae) in the western Mediterranean. „Botanical Journal of the Linnean Society”. 155, 1, s. 65–81, 2007. 
  7. ↑ a b Dirk C. Albach, M. Montserrat Martínez-Ortega, Manfred A. Fischer and Mark W. Chase. A New Classification of the Tribe Veroniceae: Problems and a Possible Solution. „Taxon”. 53, 2, s. 429-452, 2004. 
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o D. C. Albach, M. M. Martinez-Ortega, L. Delgado, H. Weiss-Schneeweiss, F. Ozgokce, M. A. Fischer. Chromosome Numbers in Veroniceae (Plantaginaceae): Review and Several New Counts. „Annals of the Missouri Botanical Garden”. 95, s. 543-566, 2008. DOI: 10.3417/2006094. 
  9. ↑ a b c d e David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 963. ISBN 978-1-107-11502-6.
  10. ↑ a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  11. ↑ a b c Lawrie Metcalf: Hebes. A Guide to Species, Hybrids and Allied Genera. Portland: Timber Press, 2006, s. 20-27. ISBN 978-0-88192-773-3.
  12. ↑ P. A. Kosachev, D. Albach, A. L. Ebel. Check-list of Veronica subg. Pseudolysimachium (Plantaginaceae) of Siberia. „Turczaninowia”. 18, 3, s. 84–95, 2015. DOI: 10.14258/turczaninowia.18.3.4. 
  13. ↑ Noemí López-González, Eike Mayland-Quellhorst, Daniel Pinto-Carrasco, M. Montserrat Martínez-Ortega. Characterization of 12 polymorphic SSR markers in Veronica subsect. Pentasepalae (Plantaginaceae) and cross-amplification in 10 other subgenera. „Appl Plant Sci.”. 3, 10, 2015. DOI: 10.3732/apps.1500059. 
  14. ↑ Family: Plantaginaceae. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-04-13]. (ang.).
  15. ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Veronica. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-04-25]. (ang.).
  16. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  17. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 193-194. ISBN 978-83-925110-5-2.

Media użyte na tej stronie

Veronica persica 060403Fw.jpg
Autor: Strobilomyces, Licencja: CC BY-SA 3.0
Veronica persica (Large Field Speedwell) in a park near Paris.
Veronica hederifolia blossom (aka).jpg
Autor:

André Karwath aka Aka

, Licencja: CC BY-SA 2.5
This image shows a Veronica hederifolia blossom.
Veronica-distribution-maps.svg

Distribution map of the genus Veronica around the world.

  • Map of world based on BlankMap-World6.svg
Veronica fruticans3.JPG
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to Thommybe (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC-BY-SA-3.0

Veronica fruticans

  • Zermatt, Riffelberg (Kanton Wallis, Switzerland), 2500 m
  • Author: Barbara Studer – own photograph
  • Date: 2.08.06
Veronica austriaca.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Veronica aphylla a2.jpg
(c) I, Selso, CC-BY-SA-3.0
Veronica aphylla (pl. przetacznik różyczkowaty), habitat: Tatra Mountains, Rusinowa Polana
Veronica arvensis Sturm45.jpg

Veronica arvensis L.

Original Description
Feld-Ehrenpreis, Veronica arvensis