Przetacznik bluszczykowy
| |||
Systematyka[1][2] | |||
Domena | eukarionty | ||
Królestwo | rośliny | ||
Podkrólestwo | rośliny zielone | ||
Nadgromada | rośliny telomowe | ||
Gromada | rośliny naczyniowe | ||
Podgromada | rośliny nasienne | ||
Nadklasa | okrytonasienne | ||
Klasa | Magnoliopsida | ||
Nadrząd | astropodobne | ||
Rząd | jasnotowce | ||
Rodzina | babkowate | ||
Rodzaj | przetacznik | ||
Gatunek | przetacznik bluszczykowy | ||
Nazwa systematyczna | |||
Veronica hederifolia L. Sp. Pl. 13 1753[3][4] | |||
Synonimy | |||
---|---|---|---|
|
Przetacznik bluszczykowy (Veronica hederifolia L.) – gatunek rośliny należący do rodziny babkowatych (Plantaginaceae), przy czym dawniej wyróżniany był jako gatunek zbiorowy V. hederifolia aggr. (współcześnie odpowiadający podsekcji Cochlidiosperma w ramach rodzaju przetacznik Veronica), natomiast współcześnie jest zwykle jednym z pięciu drobnych gatunków w jego obrębie. Występuje w Europie, na Kaukazie, w Azji Mniejszej, zachodniej Azji, na Bliskim Wschodzie oraz w północno-zachodniej Afryce. Roślina została także zawleczona do Ameryki Północnej i Azji Wschodniej, gdzie ma status gatunku inwazyjnego. W Polsce gatunek jest rozpowszechniony (w szerokim ujęciu reprezentowany jest przez takson typowy oraz dwa drobne gatunki – przetacznik blady V. sublobata i trójklapowy V. triloba). Występuje zwykle jako chwast w uprawach.
Gatunek jest utrwalonym mieszańcem przetacznika bladego i przetacznika trójklapowego[5].
Systematyka
Takson należy do podrodzaju Cochlidiosperma (Rchb.) M. M. Mart. Ort. & Albach obejmującego 12 gatunków[5]. Ze względu na specyficzną budowę owoców i nasion podrodzaj ten w latach 80. XX wieku proponowano wyodrębnić jako osobny rodzaj Cochlidiosperma (Rchb.) Rchb. (stąd synonim Cochlidiosperma hederifolia), ale nie zostało to przyjęte, a późniejsze analizy molekularne potwierdziły zagnieżdżenie tej grupy wewnątrz rodzaju Veronica[6].
W obrębie podrodzaju V. hederifolia jest jednym z pięciu gatunków tworzących podsekcję subsect. Cochlidiosperma (Rchb.) Albach[5], które przez znaczną część XX wieku i czasem też jeszcze w XXI wieku klasyfikowane bywają jako gatunek zbiorowy przetacznik bluszczykowy V. hederifolia aggr. Podział gatunku zbiorowego zaproponował jako pierwszy Manfred Fischer w latach 70. XX w.[7][8] Gatunek V. hederifolia w wąskim ujęciu (sensu stricto) odpowiada podgatunkowi nominatywnemu V. hederifolia subsp. hederifolia w ujęciu szerokim[9].
Gatunki z podsekcji Cochlidiosperma wraz z synonimami odpowiadającymi szerokiemu ujęciu V. hederifolia (taksony wewnątrzgatunkowe opisywane były zarówno w randze podgatunków, jak i odmian)[5][4]:
- V. hederifolia L. (≡ V. hederifolia subsp. hederifolia) – przetacznik bluszczykowy
- V. sibthorpioides Deb. (≡ V. hederifolia subsp. sibthorpioides (Debeaux ex Degen & Herv.) Walters)
- V. stewartii Pennell (≡ V. hederifolia subsp. stewartii (Pennell) Elenevsky)
- V. sublobata M. A. Fisch. (≡ V. hederifolia subsp. lucorum (Klett & Richt.) Hartl) – przetacznik blady
- V. triloba Opiz (≡ V. hederifolia subsp. triloba (Opiz) Čelak) – przetacznik trójklapowy
Rozmieszczenie geograficzne
V. hederifolia sensu stricto ma najszerszy zasięg spośród wszystkich pięciu drobnych gatunków wyróżnianych w ramach V. hederifolia aggr. Występuje na rozległym obszarze Europy (z wyjątkiem północnej części Półwyspu Skandynawskiego oraz północnej i środkowej części europejskiej Rosji), rośnie w Afryce północno-zachodniej (od Wysp Kanaryjskich i Maroka po Libię) oraz w zachodniej i środkowej Azji (od Turcji i Cypru po Izrael, Jordanię, Irak, Iran i dalej w Azji Środkowej: Kazachstan, Kirgistan, Turkmenistan i Uzbekistan)[10]. Jako gatunek zawleczony w wielu krajach rozprzestrzenia się inwazyjnie, np. w Finlandii, Japonii i wschodnich Chinach[11]. Występuje w Ameryce Północnej, głównie we wschodniej i północno-zachodniej części Stanów Zjednoczonych[12][13], w południowo-wschodniej i południowo-zachodniej Kanadzie[13], w Nowej Zelandii i Australii[14].
Z drobnych gatunków wchodzących w skład V. hederifolia aggr. do szerzej rozpowszechnionych należą: przetacznik trójklapowy V. triloba i blady V. sublobata. Przetacznik trójklapowy rośnie w całej Europie południowej i sięga na północ do Francji, południowych Niemiec, Polski i Ukrainy, poza Europą gatunek ten rośnie w Turcji, Libanie i Syrii[15]. Przetacznik blady występuje w centrum Europy – od Francji i Wielkiej Brytanii na zachodzie po kraje bałtyckie, Białoruś i Ukrainę na wschodzie. Granica północna biegnie przez Danię i Finlandię, a południowa przez Włochy, Albanię i Bułgarię[16]. Pozostałe dwa gatunki mają stosunkowo niewielkie zasięgi – V. sibthorpioides występuje w południowo-wschodniej Hiszpanii i północno-zachodniej Afryce – od Maroka na zachodzie do Tunezji na wschodzie[17], a V. stewartii w zachodnich Himalajach, Afganistanie i Pakistanie[18].
W Polsce rozpowszechniony (z wyjątkiem północno-wschodniej części kraju) jest przetacznik bluszczykowy V. hederifolia sensu stricto i przetacznik blady V. sublobata. Z pojedynczych stanowisk w południowej części kraju znany jest też przetacznik trójklapowy[19][20].
Morfologia
Charakterystyka dotyczy V. hederifolia sensu stricto. Istotnie odmienne cechy budowy innych drobnych gatunków z grupy V. hederifolia aggr. wymieniono w końcu sekcji.
- Pokrój
- Roślina zielna o łodydze pokładającej się lub podnoszącej (za młodu wzniesionej[21]), osiągającej od kilku do 40, czasem 50 cm długości[13]. W dolnej części łodyga jest rozłożyście rozgałęziona, rzadko pojedyncza, na przekroju jest obła. Pokryta jest zwykle luźno prostymi, nie gruczołowatymi włoskami[21].
- Liście
- Skrętoległe (tylko pierwsze wyrastają naprzeciwlegle w kilku parach). Osadzone są na krótkich (3–6 mm[19]), rozszerzających się na końcach ogonkach[21]. Blaszki są w ogólnym zarysie okrągławe, u nasady ucięte, z trzema lub częściej pięcioma klapami, z których środkowa jest największa[13] (przy tym jest zwykle szersza niż dłuższa[19]), a boczne klapy są coraz mniejsze ku nasadzie liścia[21]. Długość blaszki wynosi do 15, rzadziej 20 mm, a szerokość do 16, rzadziej 25 mm. Blaszka zwykle jest nieco mięsista i ciemnozielona[19], na powierzchni jest z rzadka pokryta prostymi włoskami[13].
- Kwiaty
- Wyrastające pojedynczo w pachwinach liści, często wzdłuż niemal całej łodygi[21]. Kwiaty rozwijają się na szypułkach, które są w czasie kwinienia zwykle co najwyżej 2 razy dłuższe od działek kielicha, a po przekwitnieniu wydłużają się stając się do 4 razy dłuższymi od kielicha[19][22] – osiągają zwykle 9–15, czasem do 20 mm długości[13]. Szypułka jest naga z wyjątkiem doosiowej strony, na której znajduje się pasmo włosków (nie tak krótkich jak u V. triloba i nie tak długich jak u V. sublobata)[19][13]. Działki kielicha cztery, zaostrzone, długości 5–6 mm, nagie na powierzchni, ale orzęsione na krawędziach, z włoskami 0,9–1,2 mm długości[13][9]. Korona czteropłatkowa, barwy jasnoniebieskiej z białawym środkiem, o średnicy 5–9 mm[19][13]. Na płatkach znajdują się ciemniejsze żyłki, których zwykle jest w sumie 20–22[22]. Pręciki niebieskie, długości 0,7 do 1,2 mm. Słupek od 0,7 do 1,1 mm długości[13].
- Owoce
- Nagie, jajowate torebki na przekroju koliste, osiągające 3–4 mm szerokości i 4–6 mm wysokości. Zawierają pojedyncze nasiona w komorach (w sumie jest ich od 1 do 4). Nasiona są jasnożółte, elipsoidalne do kulistawych, urnowate, do ok. 3 mm długości, słabo pomarszczone, poza tym gładkie[13]. Wewnątrz urnowatego zagłębienia nasienia znajduje się elajosom[23].
Nasiono z elajosomem
- Gatunki podobne (drobne gatunki w ramach V. hederifolia aggr.)
- Dwa gatunki o stosunkowo niewielkich zasięgach – V. sibthorpioides z Hiszpanii i Afryki północno-zachodniej oraz azjatycki V. stewartii wyróżniają się krótkimi szypułkami (nie dłuższymi od kielicha, osiągającymi do 5 mm) i drobnymi koronami, o płatkach krótszych od działek, jasnoniebieskich lub białawych[24][25].
- Przetacznik blady V. sublobata ma jasne, cienkie liście, czasem z 7 klapami; szypułkę od 3,5 do 7 razy dłuższą od kielicha i poza pasmem krótkich włosków na powierzchni doosiowej pokrytą także dookoła luźnymi, dłuższymi włoskami; korona jest zwykle jaśniejsza – jasnoniebieska, liliowa do białawej[19], na płatkach znajdują się ciemniejsze żyłki, których jest zwykle nie więcej niż 16–19[22].
- Przetacznik trójklapowy V. triloba ma ciemnozielone, grube i często tylko trójklapowe liście; szypułki kwiatowe są maksymalnie 2,5 raza dłuższe od kielicha, nagie poza pasmem krótkich włosków na powierzchni doosiowej; działki kielicha poza rzęskami na krawędzi mają powierzchnię mniej lub bardziej owłosioną; płatki korony są ciemnoniebieskie lub fioletowe[19] z 20–22 ciemniejszymi żyłkami[22].
- Przetacznik blady V. sublobata ma jasne, cienkie liście, czasem z 7 klapami; szypułkę od 3,5 do 7 razy dłuższą od kielicha i poza pasmem krótkich włosków na powierzchni doosiowej pokrytą także dookoła luźnymi, dłuższymi włoskami; korona jest zwykle jaśniejsza – jasnoniebieska, liliowa do białawej[19], na płatkach znajdują się ciemniejsze żyłki, których jest zwykle nie więcej niż 16–19[22].
Biologia
- Rozwój
Roślina jednoroczna. Szczyt kwitnienia przypada od kwietnia do maja, ale czasem też zaczyna się w marcu i kończy w czerwcu[13][21]. Kwiaty zapylane są przez owady, ale też są samopylne[26]. Nasiona dojrzewają i wypadają z torebek w czerwcu[27]. Rozprzestrzeniane są przez mrówki (myrmekochoria) z powodu wykształcania elajosomów (ciałek mrówczych), chętnie przez te owady zjadanych[23]. W rozprzestrzenianiu gatunku rolę odgrywa też człowiek[26]. Kiełkowanie indukowane jest przez schłodzenie nasion (spadek temperatur do 4–10°) i następuje głównie we wrześniu i październiku. Później jego intensywność spada i ponownie liczne nasiona kiełkują wiosną i późnym latem oraz jesienią kolejnego roku[27]. Spadek temperatur poniżej 4° jak i wyższe temperatury wprowadzają nasiona w stan spoczynku[28]. Ze względu na różne okresy kiełkowania roślina rozwijać się może zarówno jako ozima, jak i jara[23]. W glebie nasiona zachowują zdolność do kiełkowania przez długi czas[29]. Hipokotyl siewki jest gładki. Liścienie na ogonkach długości od 0,5 do 1,5 cm z wielokomórkowymi włoskami. Blaszka liścieni podługowato owalna z zaokrąglonymi lub uciętymi końcem i nasadą, długości od 1 do 1,3 cm. Pierwsze liście właściwe są naprzeciwległe, wraz z nimi wcześnie rozwijają się pąki boczne w kątach liścieni. Pierwsze liście osadzone są na ogonkach 3–7 mm długości, o blaszce jajowatej, długości 8–10 mm, karbowanej, na szczycie zaokrąglonej[30].
- Cechy chemiczne
Gatunek w szerokim ujęciu V. hederifolia aggr. wyróżnia się specyficzną kompozycją irydoidów – rośliny te zawierają: aukubinę, katalpol i jego estry[6], amfikozyd, werminozyd oraz jonon – glukozyd megastigmanu[31].
- Genetyka
Gatunek jest heksaploidem (liczba chromosomów 2n = 6x = 54) powstałym w wyniku skrzyżowania tetraploida (2x = 4x = 36) – przetacznika bladego V. sublobata – z diploidem (2n = 2x = 18) – przetacznikiem trójklapowym V. triloba (wcześniej zresztą przetacznik blady wyewoluował w wyniku poliploidyzacji przetacznika trójklapowego)[5].
Ekologia
- Siedlisko
Gatunek w wąskim ujęciu V. hederifolia sensu stricto tak jak jest najszerzej rozprzestrzeniony spośród spokrewnionych drobnych gatunków, tak i cechuje się najszerszym spośród nich spektrum ekologicznym, przy czym preferuje miejsca nasłonecznione na glebach przepuszczalnych, w efekcie najczęściej spotykany jest na polach uprawnych, murawach i łąkach[19], na siedliskach ruderalnych i w ogrodach[32]. Poza tym spotykany jest w lasach grądowych, zwykle na ich obrzeżach lub przy drogach[22]. Jest rośliną światłożądną[26]. Współwystępujące w Europie inne drobne, spokrewnione gatunki zajmują bardziej skrajne siedliska – przetacznik trójklapowy preferuje murawy kserotermiczne i obrzeża pól na glebach wapiennych, a przetacznik blady lasy, zarośla, cieniste siedliska ruderalne, ogrody i parki[19][33] – na siedliskach otwartych, na polach rośnie stosunkowo rzadko[32]. W Europie Środkowej wszystkie te taksony rosną na siedliskach niżowych, a w górach nie przekraczają 500–600 m n.p.m.[19]
Na obszarach inwazji przetacznik bluszczykowy zasiedla rozmaite siedliska – lasy, tereny zieleni publicznej, przydroża[11] i inne siedliska ruderalne, winnice, cieniste tereny skaliste i wydmy[13], w uprawach jest problematycznym chwastem zarówno w strefach klimatów umiarkowanych, jak i podzwrotnikowych[11].
- Fitosocjologia i interakcje międzygatunkowe
W Europie Środkowej gatunek jest charakterystyczny dla związku zespołów Aphenion arvensis, a w jego obrębie wyróżnia zespoły chwastów upraw zbóż na glebach żyznych – Vicietum tetraspermae i Aphano-Matricarietum[34]. Wymieniany jest także jako częsty w antropogenicznych zbiorowiskach okrajkowych dla wilgotnych i żyznych lasów liściastych ze związku Alliarion[35], przy czym w siedliskach takich częściej rośnie przetacznik blady V. sublobata[19][32].
W pędach przetacznika bluszczykowego żeruje niszczyk zjadliwy Ditylenchus dipsaci, na liściach mszyce Brachycaudus helichrysi, galasy na korzeniach tworzy guzak północny Meloidogyne hapla. Atakują je również owady minujące: Liriomyza strigata i Phytomyza crassiseta[36].
Rośliny porażane są przez takie grzyby jak: Schroeteria decaisneana, Discogloeum veronicae, Golovinomyces orontii, Podosphaera fuliginea (wszystko workowce), Puccinia isiacae (podstawczak) oraz grzybopodobne lęgniowce Peronospora arvensis, Peronospora sordida i Sorosphaerula veronicae (plazmodioforowe)[36].
Z chorób wirusowych zarejestrowano w Bułgarii u tego gatunku infekcję wirusem ospowatości śliwy (plum pox virus oznaczany jako PPV, wywołujący ospowatość śliwy) objawiającą się pierścieniowatymi lub cętkowanymi jasnozielonymi lub żółtawymi plamami na liściach[37].
Nazewnictwo
Naukowa nazwa rodzajowa Veronica używana jest od XVI wieku i ma niejasne pochodzenie. Powstać miała w wyniku zniekształcenia niezidentyfikowanej rośliny opisanej przez Pliniusza Starszego jako vettonica, ewentualnie nadana została na cześć świętej Weroniki. Nazwa gatunkowa hederifolia utworzona została od nazwy bluszczu i łacińskiego słowa folium znaczącego „liść”, co tłumaczyć można jako „bluszczowaty liść”[38].
Nazwą ludową używaną w odniesieniu do tej rośliny była „manna”. W piśmiennictwie gatunek znany jest tylko pod jedną nazwą – przetacznika (dawniej też przetarznika) bluszczykowego[39][40][41]. Rzadko nazwa gatunkowa jest modyfikowana do postaci „bluszczykowaty”[9] lub „bluszczykolistny”[42].
Znaczenie użytkowe
Chwast
Gatunek w uprawach zbóż, ale też i innych, uznawany jest za chwast[23]. Zaliczany bywa do najbardziej szkodliwych w młodych zasiewach ze względu na wczesny wzrost i szerokie rozkładanie się pędów na ziemi[43]. W innych jednak opiniach szkód wielkich nie czyni jako roślina krótkotrwała[44] i mało konkurencyjna[29]. Stosowanie herbicydów w uprawach polowych może prowadzić do zaniku wielu chwastów, ale zwiększania udziału gatunków na nie odpornych i właśnie przetacznik bluszczowaty bywa, że pojawia się masowo w takich sytuacjach[45].
Roślina jadalna
Jako niepewny ocenia się przekaz Oskara Kolberga o tym, że w województwie lubelskim spożywano nasiona jak kaszę mannę. Wiejskie kobiety miały zbierać te rośliny w czerwcu i lipcu przed wschodem słońca i na przetakach je tłuc dla pozyskania nasion[46]. Rzecz jest jednak o tyle prawdopodobna, że z innych źródeł wiadomo, iż roślina zwana była „manną”[39], a nasiona zbierane były przetakami i uznawane za biblijną mannę w wielu miejscach Polski południowej. Działo się tak sporadycznie po burzy, gdy gwałtowny opad w miejscach obfitego owocowania przetacznika, powodował, że miejscami gromadziło się wiele nasion (ludność wiejska uważała, że to manna, która spadała wraz z burzą z nieba)[47].
Współczesne źródła określają gatunek jako niejadalny[48].
Roślina lecznicza
Przetacznik bluszczykowy nie jest zwykle wymieniany wśród nielicznych leczniczych przedstawicieli swego rodzaju, ale zawiera jednak substancje biologicznie czynne. Ekstrakty wodne z tego gatunku (skuteczniejsze niż metanolowe) wykazują działanie przeciwzapalne polegające na neutralizowaniu wolnych rodników, co tłumaczone jest dużą zawartością flawonoidów i fenyloetanoidów. Ekstrakty z tego gatunku, zwłaszcza chloroformowe, wykazują działanie cytotoksyczne na komórki raka płaskonabłonkowego[31].
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-06] (ang.).
- ↑ The Plant List. [dostęp 2014-08-26].
- ↑ a b c Veronica hederifolia L.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-03-28].
- ↑ a b c d e D. C. Albach, M. M. Martinez-Ortega, L. Delgado, H. Weiss-Schneeweiss, F. Ozgokce, M. A. Fischer. Chromosome Numbers in Veroniceae (Plantaginaceae): Review and Several New Counts. „Annals of the Missouri Botanical Garden”. 95, s. 543-566, 2008. DOI: 10.3417/2006094.
- ↑ a b R.M. Taskova , D.C. Albach , R.J. Grayer , Phylogeny of Veronica ‐ a Combination of Molecular and Chemical Evidence, „Plant Biology”, 6 (6), 2004, s. 673–682, DOI: 10.1055/s-2004-830330 [dostęp 2021-03-27] (ang.).
- ↑ Fischer M.. Veronica hederifolia agg. in Mitteleuropa. „Flor.Rundbr.”. 8, s. 95-98, 1974.
- ↑ Fischer M.A. 1975. The Veronica hederifolia group: Taxonomy, Ecology and Phylogeny. W: Walters S.M. (red.): European Floristic and Taxonomic studies. Conference Reports of the Botanical Society of the British Isles 15: 48–60
- ↑ a b c Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 419. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ Taxon: Veronica hederifolia L.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2021-03-29].
- ↑ a b c Hairong Wu, Sheng Qiang, Gary Peng. Genetic diversity in Veronica hederifolia (Plantaginaceae), an invasive weed in China, assessed using AFLP markers. „Ann. Bot. Fennici”. 47, s. 190–198, 2010.
- ↑ Ivyleaf speedwell. W: Invasive Plant Atlas of the Unites States [on-line]. The University of Georgia – Center for Invasive Species and Ecosystem Health, National Park Service. [dostęp 2021-03-27].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Dirk C. Albach: Veronica hederifolia Linnaeus. W: Flora of North America [on-line]. Flora of North America Association. [dostęp 2021-03-27].
- ↑ Veronica hederifolia. W: Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. [dostęp 2021-03-29].
- ↑ Taxon: Veronica triloba (Opiz) Opiz. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2021-03-29].
- ↑ Taxon: Veronica sublobata M. A. Fisch.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2021-03-29].
- ↑ Veronica sibthorpioides Debeaux ex Degen & Herv.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-03-29].
- ↑ Veronica stewartii Pennell. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-03-29].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Cieślak E., Mirek Z.. Representatives of the Veronica hederifolia group [Scrophulariaceae] in Poland. „Fragmenta Floristica et Geobotanica”. 41, 2, s. 935-952, 1996.
- ↑ Marcin Nobis, Agnieszka Nobis, Klichowska Ewelina. A new locality of Veronica triloba (Scrophulariaceae) in Poland. „Časopis Slezského Zemského Muzea. Série A, Vědy Přírodní”. 62, 3, s. 277-279, 2013.
- ↑ a b c d e f Tadeusz Tacik, Helena Trzcińska-Tacikowa: Veronica L. Przetacznik. W: Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościennych. T. X. Bogumił Pawłowski (red.). Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1963, s. 317.
- ↑ a b c d e Slavomil Hejný (red.), Květena České Republiky / 6., Praha: Academia, 2000, s. 380, ISBN 80-200-0306-1 .
- ↑ a b c d Jakub Mowszowicz: Krajowe chwasty polne i ogrodowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1955, s. 352.
- ↑ Santiago Castroviejo , Real Jardín Botánico (red.), Flora ibérica : plantas vasculares de la Península Ibérica e Islas Baleares, Madrid: Real Jardín Botánico, C.S.I.C, 1986, s. 423-424, ISBN 978-84-00-06221-7 .
- ↑ M.K. Kaul: Weed Flora of Kashmir Valley. Scientific Publishers, 2019, s. 216. ISBN 978-93-88449-61-8.
- ↑ a b c Barbara Sudnik-Wójcikowska , Rośliny synantropijne, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2011, s. 211, ISBN 978-83-7073-514-2 .
- ↑ a b H.A. Roberts , Patricia M. Lockett , Seed dormancy and periodicity of seedling emergence in Veronica hederifolia L., „Weed Research”, 18 (1), 1978, s. 41–48, DOI: 10.1111/j.1365-3180.1978.tb01573.x [dostęp 2021-03-29] (ang.).
- ↑ H.A. Roberts , June E. Neilson , Role of temperature in the seasonal dormancy of seeds of Veronica hederifolia L., „New Phytologist”, 90 (4), 1982, s. 745–749, DOI: 10.1111/j.1469-8137.1982.tb03283.x [dostęp 2021-03-29] (ang.).
- ↑ a b Niemann, P.; Zwerger, P.. Long-term dynamics of weed infestation with Veronica hederifolia after a short-term seed input. „Journal für Kulturpflanzen”. 63, 8, s. 255-258, 2011.
- ↑ Frits Mari Muller , Seedlings of the north-western European lowland : a flora of seedlings, The Hague: W. Junk B.V, 1978, s. 183, ISBN 90-6193-588-1 .
- ↑ a b Ewa Witkowska-Banaszczak, Martyna Durkiewicz, Wiesława Bylka. Rodzaj Veronica L. – działanie, zastosowanie, stan badań. „Postępy Fitoterapii”. 18, 1, s. 71-77, 2017.
- ↑ a b c F. Wolfgang Bomble. Veronica hederifolia (Gewöhnlicher Efeu-Ehrenpreis) und Veronica sublobata (Hain-Efeu-Ehrenpreis) in Nordrhein-Westfalen. „Jahrb. Bochumer Bot. Ver.”. 6, s. 257-264, 2015.
- ↑ Veronica sublobata M. A. Fischer. W: Flora of North America [on-line]. Flora of North America Association. [dostęp 2021-03-28].
- ↑ Władysław Matuszkiewicz , Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, wyd. nowe (3 zm. i uzup.), 4 dodr, Warszawa: Wydawn. Naukowe PWN, 2007, s. 99–100, ISBN 978-83-01-14439-5 .
- ↑ Władysław Matuszkiewicz , Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, wyd. nowe (3 zm. i uzup.), 4 dodr, Warszawa: Wydawn. Naukowe PWN, 2007, s. 200, ISBN 978-83-01-14439-5 .
- ↑ a b W.N. Ellis, Amsterdam: Veronica hederifolia. W: Plant Parasites of Europe [on-line]. [dostęp 2021-03-30].
- ↑ Veronica spp. (Veronica hederifolia; V. persica). W: Encyclopedia of Plant Viruses and Viroids [on-line]. Springer. [dostęp 2021-03-29].
- ↑ Marian Rejewski , Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich: przewodnik botaniczny, wyd. 1, Warszawa: KiW, 1996, s. 81, 163, ISBN 83-05-12868-7 .
- ↑ a b Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: 1894, s. 390.
- ↑ Krzysztof Kluk: Dykcyonarz Roslinny. Tom III. Warszawa: 1811, s. 160.
- ↑ Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Lwów, Warszawa: Książnica-Atlas, 1924, s. 405.
- ↑ Bogdan Zemanek , Zbigniew Muzyk , Atlas roślin : trędownikowate, Nowy Sącz: Wydawnictwo "Koliber", 2008, s. 92, ISBN 83-925150-2-1 .
- ↑ Marian Nowiński: Chwasty łąk i pastwisk. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970, s. 236.
- ↑ Włodzimierz Tymrakiewicz: Atlas chwastów. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1959, s. 254.
- ↑ Juan Antonio Lezáun San Martín, Noelia Telletxea Senosiain, Carmen Goñi Górriz: Verónica (Veronica hederifolia). W: Navarra agraria, 228 [on-line]. 2018. s. 45-46. [dostęp 2021-03-29].
- ↑ Monika Kujawska , Łukasz Łuczaj , Joanna Sosnowska<Piotr Klepacki , Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych : słownik Adama Fischera, Wrocław 2016, s. 275, ISBN 978-83-64465-29-1 .
- ↑ J.S.: O nasionach spadłych w kraju naszym w czasie burzy. W: Biblioteka Warszawska, T. I. Warszawa: 1853, s. 395-397.
- ↑ Bahare Salehi i inni, Veronica Plants—Drifting from Farm to Traditional Healing, Food Application, and Phytopharmacology, „Molecules”, 24 (13), 2019, s. 2454, DOI: 10.3390/molecules24132454, PMID: 31277407, PMCID: PMC6651156 [dostęp 2021-03-31] (ang.).
Media użyte na tej stronie
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Autor: Krzysztof Ziarnek, Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Veronica hederifolia in Żelisławiec, NW Poland
Autor: Stefan.lefnaer, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bract: upper side and lower side
Taxonym: Veronica hederifolia (s. str.) ss Fischer et al. EfÖLS 2008 ISBN 978-3-85474-187-9
Location: field near Alte Schanzen, Floridsdorf, Vienna - ca. 225 m a.s.l.
Autor: Stefan.lefnaer, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pedicel with hair line (above)
Taxonym: Veronica hederifolia s. str. ss Fischer et al. EfÖLS 2008 ISBN 978-3-85474-187-9
Location: near Niederhollabrunn, district Korneuburg, Lower Austria - ca. 350 m a.s.l.
Autor: Stefan.lefnaer, Licencja: CC BY-SA 4.0
Inflorescence
Taxonym: Veronica hederifolia ss Fischer et al. EfÖLS 2008 ISBN 978-3-85474-187-9
Location: near Niederhollabrunn, district Korneuburg, Lower Austria - ca. 350 m a.s.l.
Autor: Stefan.lefnaer, Licencja: CC BY-SA 4.0
Part of infructescence with fruit and bract
Taxonym: Veronica hederifolia s. str. ss Fischer et al. EfÖLS 2008 ISBN 978-3-85474-187-9
Location: Sinawastingasse, Vienna-Floridsdorf - ca. 160 m a.s.l.
Autor: Stefan.lefnaer, Licencja: CC BY-SA 4.0
A: Flower, three-cornered-heart-shaped, ciliated sepals, their surface is hairless
B: Pedicel with a single row of hairs, flower opened, ovary and stylus
C: Light blue corolla
D: Corolla with well-defined white center
Taxonym: Veronica hederifolia (s. str.) ss Fischer et al. EfÖLS 2008 ISBN 978-3-85474-187-9
Location: field near Alte Schanzen, Floridsdorf, Vienna - ca. 225 m a.s.l.
Autor: Stefan.lefnaer, Licencja: CC BY-SA 4.0
Seed
Taxonym: Veronica hederifolia s. str. ss Fischer et al. EfÖLS 2008 ISBN 978-3-85474-187-9
Location: near Niederhollabrunn, district Korneuburg, Lower Austria - ca. 350 m a.s.l. (leg.: 2016-05-15)
Autor: Stefan.lefnaer, Licencja: CC BY-SA 4.0
Seeds
Taxonym: Veronica hederifolia s. str. ss Fischer et al. EfÖLS 2008 ISBN 978-3-85474-187-9
Location: near Niederhollabrunn, district Korneuburg, Lower Austria - ca. 350 m a.s.l. (leg.: 2016-05-15)
Autor: Stefan.lefnaer, Licencja: CC BY-SA 4.0
Habitus
Taxonym: Veronica hederifolia s. str. ss Fischer et al. EfÖLS 2008 ISBN 978-3-85474-187-9
Location: near Niederhollabrunn, district Korneuburg, Lower Austria - ca. 350 m a.s.l.
Autor: Krzysztof Ziarnek, Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Veronica sublobata (left) and V. hederifolia (right) in Żelisławiec, NW Poland