Przygody dobrego wojaka Szwejka

Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej

Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války

Józef Szwejk według Josefa Lady
Autor	Jaroslav Hašek
Typ utworu	powieść antywojenna
Data powstania	1921–1923
Wydanie oryginalne
Język	czeski
Pierwsze wydanie polskie
Data wydania polskiego	1931
Przekład	Paweł Hulka-Laskowski (1931) Józef Waczków (1991) Antoni Kroh (2009)
poprzednia Dobry wojak Szwejk w niewoli następna brak

Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej lub Losy dobrego żołnierza Szwejka czasu wojny światowej (cz. Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války) – antywojenna powieść czeskiego pisarza Jaroslava Haška, której bohaterem jest Józef Szwejk z Królewskich Vinohradów w Pradze, sprzedawca psów i pucybut porucznika Lukasza.

Historia książki

Szwejk pojawił się w humoreskach Haška już w 1911, które wydane zostały rok później jako Dobry wojak Szwejk i inne osobliwe historyjki (Dobrý voják Švejk a jiné podivné historky). Utwory te są antyaustriacką i antywojskową satyrą.

Podczas pobytu w Kijowie Hašek powrócił do stworzonego przez siebie bohatera i w 1917 został wydany Dobry wojak Szwejk w niewoli (Dobrý voják Švejk v zajetí). Krytyka Austro-Węgier jest tu ostrzejsza niż we wcześniejszych humoreskach, gdyż Hašek nie musiał obawiać się austriackiej cenzury; ponadto utwór spełniał rolę agitacyjno-polityczną jako ulotka skierowana do rodaków. Kijowska wersja przygód Szwejka jest już zarysem powieści napisanej po wojnie, znacznie się jednak jeszcze od niej różni.

W 1921 Hašek opublikował w Czechosłowacji pierwszy tom powieści Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej. Pomimo popularności wśród czytelników, krytyka czeska chłodno przyjęła książkę, która doceniona została dopiero w Niemczech. Autor nie dokończył książki, gdyż pisanie czwartego tomu przerwała śmierć w 1923.

Zaraz po śmierci Haška wydawca „Szwejka” zlecił kontynuację przygód praskiemu dziennikarzowi i satyrykowi, Karelowi Vańkowi. Vaněk powieść dokończył, jednak jego wkład w książkę nie zdobył szerszego uznania.

Książka a fakty

Powieść Haška jest w dużej mierze książką opartą na faktach i doświadczeniach autora i jego przyjaciół. Prawdziwe jest nie tylko tło historyczne i geograficzne oraz realia dotyczące ówczesnej Pragi. Zdecydowana większość niehistorycznych bohaterów książki (a może nawet wszyscy) miała swoje pierwowzory w rzeczywistości, nierzadko obdarzone tymi samymi nazwiskami. Można też założyć, że część anegdot występujących w powieści wydarzyła się naprawdę, a większość z nich była gdzieś opowiedziana Haszkowi. Zdarzało się, iż po publikacji książki jej bohaterowie kontaktowali się z autorem, by wyrazić swoje pretensje, uwagi bądź podziękowanie.

Pierwowzór Szwejka

Uważa się, że Dobry Wojak jest kompilacją charakteru i przygód zarówno autora (przygody) oraz jego towarzysza broni Františka Strašlipki (charakter, szczególnie skłonności do opowiadania anegdot). Natomiast nazwisko i wygląd Szwejka Hašek zapożyczył od swego piwnego kompana Švejka Józefa Juniora – szewca i pedicurzysty, syna Švejka Józefa, który był dozorcą domu mieszczącego m.in. słynną gospodę „U Kalicha”.

Hašek jako bohater książki

Wiele z przygód spotykających Szwejka w książce istotnie opiera się na doświadczeniach Haška (handel psami, ulubione gospody, pobyt w szpitalu dla psychicznie chorych). Jednak uznaje się, że autor najlepiej sportretował sam siebie poprzez postać jednorocznego ochotnika Marka. Dzieli on z Haškiem zarówno anarchizująco-cyniczne poglądy na świat, jak i część przygód (szczególnie bycie redaktorem Świata Zwierząt i wszystkie związane z tym przygody). Dodatkową wskazówką jest opisywanie dziejów batalionu właśnie przez Marka. Należy tu jednak dodać, że Hašek miał przyjaciela, Karela Marka, który technicznie rzecz biorąc stanowił bezpośrednie alter ego jednorocznego ochotnika.

Ilustracje Josefa Lady

Wizerunek głównego bohatera na długie dziesięciolecia ukształtowały ilustracje w wykonaniu Josefa Lady. Dla wielu stały się wręcz nieodłączną częścią dzieła.

Rysunki do pierwszego wydania zeszytowego z 1921 powstały po konsultacjach z Haškiem. Natomiast te najbardziej znane cykle ilustracji Lada rysował od nowa po śmierci pisarza w latach 1923–25. Stworzył wówczas zupełnie nowy wizerunek bohatera – prostodusznego, łysego, grubego piwosza.

Popularność na świecie

Opowieść o przygodach Szwejka zdobyła ogromną popularność na całym świecie – wydana została w 57 językach^[1][2].

Najbardziej znany polski przekład zatytułowany Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej jest autorstwa Pawła Hulki-Laskowskiego z 1929^[3]. Mariusz Szczygieł określił je mianem "przestępstwa dokonanego na tej epopei"^[4]. Czeskie słowo voják (czyli „żołnierz”^[5][6]) w tym klasycznym tłumaczeniu oddano poprzez nacechowane określenie „wojak”, brzmiące jak słowo czeskie, choć stylistycznie nieodpowiadające oryginałowi. Czeskie określenie nie zawiera bowiem żartobliwego zabarwienia^[5][6].

W 1991 ukazało się tłumaczenie Józefa Waczkowa pt. Dole i niedole dzielnego żołnierza Szwejka, mające – według tłumacza – przybliżyć ironię oryginału zamiast stworzonej przez Hulkę-Laskowskiego atmosfery dobroduszności. Jednak przekład ten nie spotkał się z uznaniem wśród wielbicieli powieści.

W 2009 ukazał się w wydawnictwie Znak trzeci przekład autorstwa Antoniego Kroha, zatytułowany Losy dobrego żołnierza Szwejka czasu wojny światowej^[4].

Przygody Szwejka stały się podstawą wielu utworów literackich, w większości pastiszy. W latach czterdziestych w Niemczech powstała sztuka Bertolta Brechta Szwejk podczas II wojny światowej, zaś londyńskie emigracyjne Wiadomości Polskie, Polityczne i Literackie publikowały satyryczne komentarze polityczne Wacława Solskiego „Opowieści o Szwejku”. Podobieństwem do Szwejka naznaczona jest powieść Władymira Wojnowicza Życie i niezwykłe przygody żołnierza Iwana Czonkina, a nawet Paragraf 22 Josepha Hellera. Natomiast w Czechach w 1992 Josef Marek wydał powojenną kontynuację przygód Dobrego Wojaka w realnym socjalizmie (Osudy dobrého Švejka po druhé světové válce).

Na całym świecie książka Haška, która zyskała status „kultowej”, stała się też podstawą powstania tzw. ruchu szwejkologicznego – żartobliwego towarzystwa propagującego popularyzację książki i „szwejkowego” sposobu na życie. Wybitnym polskim „szwejkologiem” jest dziennikarz Leszek Mazan^[7]. W Sanoku nadano nazwę „Zaułek Józefa Szwejka” uliczce, przy której w czasach Szwejka mieścił się dom publiczny^[8]. 6 maja 2006 burmistrz Czeskich Budziejowic, prezydent miasta Przemyśla oraz prezes przemyskiego Stowarzyszenia Przyjaciół Dobrego Wojaka Szwejka Jan Hołówka odsłonili uroczyście w Przemyślu tablicę z nazwą nowej ulicy „Zaułek Wojaka Szwejka”^[9].

Adaptacje

Na kanwie „Szwejka” powstało też wiele filmów. Pierwszy, autorstwa Karela Lamača, już w 1926.

Najbardziej znaną do dziś jest dwuczęściowa wersja^[10] Karela Steklego z Rudolfem Hrušínskim w roli tytułowej: Dobry wojak Szwejk (1957) i Melduję posłusznie, że znowu tu jestem! (1958).

Dwa lata wcześniej powstała animowana wersja „Przygód”^[11] w reżyserii Jiříego Trnki.

W Polsce powstały w latach 90. ekranizacje telewizyjne, w których w postać Szwejka wcielił się Jerzy Stuhr.

W latach siedemdziesiątych w Austrii nakręcono serial złożony z 13 godzinnych odcinków, a którym Szwejka grał Fritz Muliar.

Galeria

• 

  Ławeczka Szwejka w Sanoku (2006)

• 

  Pomnik Szwejka w Humenném na Słowacji (2006)

• 

  Figura Szwejka w Kawiarni Wiedeńskiej we Lwowie na Ukrainie (2004)

• 

  (c) Photo: Marcin Konsek / Wikimedia Commons, CC BY-SA 4.0

  Ławeczka Szwejka w Przemyślu (2008)

• 

  Ilustracja Josefa Lady wykorzystana na krzesłach piwiarni w Pradze (2006)

• 

  (c) Mareksilarski z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0

  Knajpa „szwejkologów” pod Bramą Węgierską w Sanoku (2005)

• 

  Knajpa „szwejkologów” w Bielsku-Białej (2005)

• 

  Zaułek Dobrego Wojaka Szwejka w Sanoku (2010)

• 

  Mural na ścianie restauracji „Szwejk” w Pradze (2012)

• 

  (c) Andrew Butko, CC BY-SA 3.0

  Pomnik Szwejka w Doniecku na Ukrainie (2008)

• 

  Józef Szwejk w mundurze armii Austro-Węgier (2006)

• 

  Ławeczka Szwejka w Szczytnej

• 

  Spektakl "Szwejk" w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, 1930 r.

• 

  Grzegorz Halama jako Szwejk w spektaklu pt. "Szwejk" w Teatrze Polskim w Bielsku-Białej

Zobacz też

• Szlak śladami dobrego wojaka Szwejka
• literatura czeska
• Kanon na koniec wieku „Rzeczpospolitej”
• Sól ziemi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej – przekład powieści na język polski autorstwa Pawła Hulki-Laskowskiego
• Tekst oryginału (cz.)
• Ebook na stronie Wolne Lektury
• Audiobook na stronie Polskiego Radia
• Wirtualne muzeum Jaroslava Haška i Józefa Szwejka (cz.)
• Wydania powieści w bibliotece Polona