Przypadek (film)

Przypadek – polski film psychologiczny z 1981 roku w reżyserii Krzysztofa Kieślowskiego. Akcja filmu toczy się na przełomie lat 70. i 80. XX wieku, a fabuła filmu przedstawia losy studenta Witka Długosza (Bogusław Linda). Decyduje się on wyjechać do Warszawy i w zależności od tego, czy udaje mu się zdążyć na pociąg, czy nie, ukazane zostają trzy zupełnie odmienne warianty jego życia.

Przypadek stanowił filmową realizację założeń zawartych w eseju Kieślowskiego Głęboko zamiast szeroko zamieszczonego w czasopiśmie „Dialog”, w którym autor postulował poszukiwania nowego języka filmowego, zdatnego do jednoczesnego opowiadania o wydarzeniach politycznych i o dylematach egzystencjalnych człowieka. W ramach bezpośredniej realizacji założeń eseju Kieślowski stworzył film, w którym żadna ścieżka wyboru dokonana przez Długosza – przystąpienie do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, udział w ruchu solidarnościowym bądź też nieopowiedzenie się po żadnej ze stron – nie jest poddana osądowi reżysera.

Mimo że Kieślowski zachowywał obojętność wobec przemian politycznych roku 1980, rozpowszechnianie filmu było zakazane przez sześć lat po jego powstaniu ze względu na przedstawienie w nim środowiska „Solidarności”. Wersja, która ukazała się w 1987 roku, została okrojona przez cenzurę i spotkała się ze skrajnie odmiennymi opiniami krytyków. Dopiero z upływem czasu Przypadek zyskał miano jednego z najważniejszych filmów w karierze Kieślowskiego.

Opis fabuły

Dworzec Łódź Fabryczna – miejsce, w którym decydują się losy głównego bohatera

Film opowiada losy urodzonego w Poznaniu Witka Długosza, którego matka wcześnie zmarła, ojciec był niegdyś uczestnikiem wydarzeń październikowych w 1956 roku, a ciotka – zagorzałą komunistką. Przypadek rozpoczyna się panicznym wrzaskiem Witka podczas lotu samolotem. Następują retrospekcje, w których bohater przypomina sobie zdawkowe uwagi ojca o zmarłej matce, pożegnanie przyjaciela emigrującego wraz z rodziną do Danii, bójkę z nauczycielem oraz pierwszą miłość do Czuszki, koleżanki z klasy. Przypomina sobie również wydarzenia prowadzące do lotu, kiedy na trzecim roku studiów stracił ojca i wkrótce po pogrzebie – pamiętając ojcowskie słowa: „nic nie musisz” – złożył w dziekanacie podanie o urlop i zdecydował się na wyjazd do Warszawy. Od tego momentu akcja filmu pokazuje trzy warianty dalszych losów Witka^[1].

Wariant I: Witek w pośpiechu przepycha się do kasy, wykupuje bilet, wybiega na peron i wskakuje do pędzącego pociągu. W pociągu zaczepia go Werner, stary komunista niegdyś skazany za odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne. Wyszedłszy z więzienia, Werner nie pracował już w aparacie bezpieczeństwa, lecz nadal pozostał wierny komunizmowi. Przed dłuższym wyjazdem za granicę Werner poleca Witka swemu przyjacielowi Adamowi, dzięki któremu Witek rozpoczyna pracę w organizacji młodzieżowej. Młodzieniec zostaje wysłany dla zażegnania sporu do zakładu dla narkomanów, gdzie ucisza bunt pensjonariuszy, dzięki czemu zostaje wytypowany do władz organizacji. Potem Witek spotyka Czuszkę, jak się okazuje – uczestniczącą w kolportażu nielegalnych wydawnictw w drugim obiegu. Wysłuchawszy zwierzeń Czuszki, chłopak opowiada o działalności Czuszki Adamowi, niechcący przyczyniając się do jej aresztowania. Spoliczkowawszy działacza, Witek próbuje zerwać związki z organizacją, jednak zwolniona z aresztu Czuszka nie chce z nim rozmawiać. Witek dołącza więc do grupy aktywistów młodzieżowych, z którą ma wyjechać do Francji. W ostatniej chwili wyjazd zostaje odwołany^[1].

Wariant II: Witek w pośpiechu przepycha się do kasy, wykupuje bilet, wybiega na peron, lecz przed skokiem do pędzącego pociągu powstrzymuje go sokista. Chłopak wdaje się w bójkę z funkcjonariuszem, za co kolegium go skazuje na miesiąc robót publicznych. Podczas wykonywania kary poznaje opozycjonistę Marka, który zaprasza go na wykład „latającego uniwersytetu” i zapoznaje go z księdzem Stefanem. Ten wciąga chłopaka do pracy konspiracyjnej: Witek pracuje w tajnej drukarni, decyduje się na przyjęcie chrztu. Podczas koncertu odbywającego się w jego domu spotyka Daniela, dawnego emigranta, który przedstawia mu swoją siostrę Werkę. Ksiądz Stefan namawia Witka na wyjazd do Francji, na Sobór Młodych. W biurze paszportowym Witek odmawia jednak przyjęcia paszportu, ponieważ wydanie dokumentu wiąże się z propozycją współpracy ze Służbą Bezpieczeństwa. Marek później posądza Witka, iż on zdekonspirował adres nielegalnej drukarni. Ksiądz Stefan nakazuje czekać na wyjaśnienie sprawy. Niespodziewanie Witek zastaje swą ciotkę przy radioodbiorniku, słuchającą z zagranicznej rozgłośni o strajkach w Polsce^[1].

Wariant III: Witek w pośpiechu przepycha się do kasy, wykupuje bilet, wbiega na peron, lecz nie udaje mu się wskoczyć do pędzącego pociągu. Wracając z dworca, spotyka Olgę, koleżankę z roku. Pod wpływem dziewczyny, która rozpala w nim namiętności, Witek wraca na studia. Żeni się z Olgą, która niebawem rodzi mu dziecko. Witek broni dyplomu, podejmuje pracę w pogotowiu, a po pewnym czasie otrzymuje propozycję pracy na uczelni. Poświęca się pracy naukowej, jednocześnie zachowując neutralność wobec dwóch przeciwstawnych obozów: z jednej strony odmawia wstąpienia do partii, z drugiej zaś – nie składa podpisu na liście protestacyjnym w sprawie zwolnienia studentów aresztowanych pod zarzutem działalności opozycyjnej. Dostaje od dziekana propozycję wyjazdu do Libii z cyklem wykładów w ramach zastępstwa. Chcąc uczestniczyć w urodzinach żony, decyduje się zmienić termin i wybrać inny lot – przez Paryż. Pożegnawszy się z Olgą, dowiaduje się, że jego żona oczekuje drugiego dziecka. Samolot do Paryża wznosi się w powietrze, jednak kilkanaście sekund później na pokładzie samolotu dochodzi do wybuchu^[1].

Obsada

• Bogusław Linda – Witek Długosz

Wersja pierwsza

• Tadeusz Łomnicki – Werner (pojawia się w wersji II)
• Zbigniew Zapasiewicz – Adam, działacz partyjny, przyjaciel Wernera
• Bogusława Pawelec – Czuszka, miłość Witka
• Jerzy Stuhr – działacz ZSMP
• Piotr Skarga – narkoman
• Sylwester Maciejewski – działacz ZSMP (pojawia się w wersji III)
• Krzysztof Zaleski – mężczyzna na lotnisku
• Jerzy Moes – oficer SB aresztujący Czuszkę

Wersja druga

• Jacek Borkowski – Marek, działacz opozycyjny
• Jacek Sas-Uhrynowski – Daniel, przyjaciel Witka z dzieciństwa
• Marzena Trybała – Werka, siostra Daniela
• Adam Ferency – ksiądz Stefan, działacz opozycyjny (pojawia się w wersji III)
• Stefania Iwińska – działaczka opozycyjna
• Irena Byrska – ciotka Witka (pojawia się w wersji III)

Wersja trzecia

• Monika Goździk – Olga Matwiszyn, żona Witka
• Zygmunt Hübner – dziekan (pojawia się w wersji I)
• Irena Burawska – córka umierającej staruszki
• Aleksander Mikołajczak – działacz ZSMP

• 

  Bogusław Linda (2018)

• 

  Tadeusz Łomnicki

• 

  Zbigniew Zapasiewicz (2008)

• 

  (c) Mceurytos at pl.wikipedia, CC BY-SA 2.5

  Jacek Borkowski

• 

  Monika Goździk (2015)

Produkcja

Krzysztof Kieślowski, reżyser filmu

Tło teoretyczne dla powstania Przypadku stanowił tekst Głęboko zamiast szeroko w czasopiśmie „Dialog”, w którym Kieślowski postulował poszukiwania nowego języka zdolnego do opowiadania o wydarzeniach politycznych, a jednocześnie będącego „gwałtownym głosem w sprawach miłości, nienawiści, zazdrości czy śmierci”^[2]. Zdaniem Kieślowskiego, jednego z głównych przedstawicieli kina moralnego niepokoju, poszukiwanie prawdy o świecie charakterystyczne dla tego nurtu już nie wystarczało widzom. Toteż reżyser poszukiwał „sytuacji bardziej dramatycznych, wniosków wybiegających poza codzienne doświadczenia, diagnoz bardziej uniwersalnych i mądrzejszych”^[2]. Inspirację dla nowej metody twórczej Kieślowski odnalazł w egzystencjalizmie z jego doświadczeniem absurdalności i niepewności życia^[3].

Wojciech Kilar skomponował muzykę do filmu

Scenariusz do Przypadku Kieślowski opublikował w 1981 roku w czasopiśmie „Dialog”^[4]. Departament III Ministerstwa Spraw Wewnętrznych miał spore uwagi do planowanego projektu filmu. Wytykano projektowi „niskie walory artystyczne” oraz „apologetykę KOR-u i środowisk niepodległościowych z nim związanych, jednoznacznie antypaństwową i antysocjalistyczną demagogię oraz antypartyjny charakter”^[5]. Mimo że cenzura odmówiła skierowania scenariusza do produkcji, proces tworzenia filmu przypadł na gorączkowe wydarzenia sezonu solidarnościowego, pod którego wpływem cenzura okresowo zawiesiła swoją działalność^[6]. W trakcie okresu zdjęciowego Kieślowski wprowadził do filmu liczne zmiany na korzyść późniejszego dzieła^[7]. Reżyser starał się nie faworyzować żadnej ze ścieżek wyboru, którego dokonuje Witek. Jak sam przyznawał, jego bohater „zachowuje się przyzwoicie w każdej sytuacji. Nawet jak idzie do partii, to zachowuje się przyzwoicie; i w pewnym momencie, kiedy widzi, że został wmieszany w sytuację, w której właściwie powinien zachować się po świńsku, buntuje się i zachowuje przyzwoitość”^[8]. Również odtwarzający rolę Witka Bogusław Linda zapewniał, iż on i reżyser bardzo się starali, żeby wszystkie trzy wersje losów głównego bohatera „były jak najbliższe prawdy”^[9].

Zdjęcia do filmu zostały nakręcone wiosną i latem 1981 roku. Scena z pierwszego wariantu losów Witka, w której wskakiwał on do pociągu, wymagała odpowiedniego zważenia toreb noszonych przez Lindę, aby nie przewrócił się w momencie wrzucenia tychże toreb do ostatniego wagonu^[6]. Samym pociągiem kierował Dariusz Struszczak, a scenę realizowały dwie ekipy wózkarzy, którzy próbowali zgrać ruch pociągu z biegnącym Lindą^[10]. Choć produkcja zakończyła się pomyślnie, film – i tak reakcyjny z punktu widzenia władz – nie został dopuszczony do rozpowszechniania z powodu stanu wojennego^[4]. Trafił na polskie ekrany dopiero po sześciu latach – 10 stycznia 1987 roku^[4], jednakże w znacząco skróconej wersji. Nie udało się zrekonstruować sceny pobicia Witka przez milicję w drugim segmencie filmu, podobnie jak utworu Jacka Kaczmarskiego na zgromadzeniu członków „Solidarności”, w którego miejsce wciąż figuruje komunistyczna przyśpiewka^[11].

Odbiór

Poza granicami Polski

Interpretacja kina Kieślowskiego sprawiała kłopot zarówno recenzentom polskim, jak i zagranicznym. Gdy Przypadek został zaprezentowany na 40. MFF w Cannes, gdzie otrzymał wyróżnienie Un Certain Regard, zdaniem reżysera był już zbyt przestarzały, żeby został zrozumiany za granicą^[12]. Przykładowo, Slavoj Žižek stwierdził po latach, że w porównaniu z filmem Biegnij Lola, biegnij Toma Tykwera dzieło Kieślowskiego jest „niezręczne i sztuczne”^[13]. Paul Coates zarzucał z kolei Žižkowi, że ten nie doprecyzował, na czym miałaby polegać niezręczność polskiego reżysera^[14]. Zarówno Žižek, jak i Coates zaproponowali następującą interpretację Przypadku: sekwencja inicjalna jest prawdziwa, pierwszy i drugi wariant losów Witka stanowią futurospekcję, natomiast jedynym prawdziwym i definitywnym zakończeniem filmu jest trzecia część filmu, kulminująca w eksplozji samolotu^[15][16]. Costica Bradatan interpretowała film jako przypowieść o charakterze etycznym. Zdaniem Bradatan Witek w każdym wariancie swojego losu pragnie żyć etycznie, niezależnie od ścieżki, którą obiera^[17].

W Polsce

Również w Polsce film zebrał mieszane recenzje. Jerzy Peltz oraz Piotr Cegielski uznali, że film Kieślowskiego się zestarzał i oferuje „uproszczony” pogląd na temat wydarzeń lat 1980–1981^[18]. Anonimowy krytyk z „Dziennika Polskiego” odczytywał w Przypadku próbę podsumowania dorobku kina moralnego niepokoju, ale pozbawioną aluzji i metafor charakterystycznych dla tego nurtu^[18]. Marian Szczurek twierdził, że propagowana przez Kieślowskiego „filozofia przypadku” jest prymitywna i niewarta większego zainteresowania; Stanisław Wyszomirski wyraził przeciwny pogląd, traktując Przypadek jako trafną alegorię ludzkiego losu^[19].

Śmierć głównego bohatera była interpretowana bardzo różnie. Większość recenzentów stwierdziła, że śmierć spotyka Witka dopiero w trzecim wariancie jego losów; w takim układzie, jak twierdził Czesław Dondziłło, film miał kompromitować postawę „człowieka środka”^[19]. Z tą opinią nie zgadzał się Artur Wiśniewski, który zaznaczał, że sam reżyser preferował właśnie trzecie zakończenie losów bohatera^[20]. Tadeusz Sobolewski zasugerował wręcz, że Witek Długosz niezależnie od dokonanego wyboru, mimo najszczerszych chęci i etycznego postępowania, jest oskarżony o zdradę i nie unika swojego śmiertelnego przeznaczenia^[21][22]. Mimo że tacy krytycy jak Małgorzata Dipont, Maciej Pawlicki oraz Marian Szczurek twierdzili, że przypowieść Kieślowskiego jest pozbawiona subtelności i bierna wobec wydarzeń historycznych^[23], a Marcin Sułkowski określał postawy Witka mianem „klinicznego przypadku prymusa”^[23], Maria Malatyńska broniła filmu wobec tak krańcowych ocen. Kieślowski miał zdaniem Malatyńskiej wyrazić swój dystans wobec gorączki solidarnościowej, podczas której ludzi dzielono „zdecydowanie na dobrych i złych”^[23].

Niektórzy przedstawiciele środowiska solidarnościowego, jak na przykład Krzysztof Kłopotowski, krytykowali reżysera za rzekome sprzyjanie władzy, nazywając go „socjalistą”^[24]. Dla innych, jak Dondziłło, z kolei aparat partyjno-młodzieżowy ulegał kompromitacji na korzyść środowisk Solidarności^[23]. Tadeusz Szyma z „Tygodnika Powszechnego” sugerował natomiast, iż Przypadek został zrealizowany z zamiarem odcięcia się od wszelkich skrajnych stanowisk i zapewnienia neutralności wywodu^[23]. Marek Haltof po latach wnioskował, że Przypadek może być odczytywany zarówno jako film polityczny, jak i egzystencjalny^[25].

Nagrody i festiwale

W 1987 roku na 12. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni Przypadek został uhonorowany dwiema statuetkami, z których pierwszą otrzymał Krzysztof Kieślowski za scenariusz, a drugą – Bogusław Linda za najlepszą główną rolę męską^[1]. Amerykański reżyser Martin Scorsese uznał Przypadek za jedno z arcydzieł polskiej kinematografii i w 2014 roku wytypował go do prezentacji w Stanach Zjednoczonych oraz Kanadzie w ramach festiwalu polskich filmów Martin Scorsese Presents: Masterpieces of Polish Cinema^[26][27].

Współczesny odbiór

Współcześnie Przypadek jest jednym z lepiej ocenianych filmów Kieślowskiego. Michael Atkinson z pisma „Sight & Sound” pisał, iż jeśli widz pokona barierę ciężkiej symboliki stosowanej przez reżysera, film wynagrodzi to spirytualizmem na miarę dzieł Williama Blake’a^[11]. Recenzja autorstwa Darragha O’Donoghue dla pisma „Senses of Cinema” kończy się wnioskiem, iż Przypadek daje widzowi szansę ujrzeć, jak Kieślowski przeszedł przemianę z rzemieślnika w autora filmowego [auteur] i zachował jednocześnie dostateczne ugruntowanie w rzeczywistości^[28]. Cezary Polak z pisma „Dziennik Gazeta Prawna” opisał film jako „legendę, jedną z najważniejszych pozycji w dorobku Kieślowskiego”^[29]. W 2016 roku, kiedy Przypadek został zrekonstruowany przez dystrybutora Criterion Collection, Michał Oleszczyk zauważył, że jakość filmu znacząco wzrosła w porównaniu z okaleczoną wersją z 1987 roku. Oleszczyk uznał Przypadek za „niesamowicie mądre” oraz „prawdopodobnie najlepsze dzieło Kieślowskiego w całym jego dorobku”^[30].

Nawiązania

Zasadnicza idea filmu, polegająca na przedstawieniu kilku wariantów losów bohatera, została podjęta później w filmach Przypadkowa dziewczyna (1998) Petra Howitta i Biegnij Lola, biegnij (1998) Toma Tykwera^[31]. Świadomym nawiązaniem do Przypadku jest także film Mr. Nobody (2009) Jaco Van Dormaela, w którym wybór losów bohatera dokonuje się również na dworcu kolejowym^[32].

Przypisy

Bibliografia

• MichaelM. Atkinson MichaelM., Blind Chance, „Sight & Sound”, 26 (1), 2016, s. 96 .
• CosticaC. Bradatan CosticaC., Transcendence and History in Krzysztof Kieslowski’s Blind Chance, „East European Politics and Societies”, 22 (2), 2008, s. 425–445 .
• PaulP. Coates PaulP., Just Gaming? Kieślowski’s Blind Chance, Tykwer’s Run Lola Run, and a Note on Heaven, [w:] StevenS. Woodward (red.), After Kieślowski: The Legacy of Krzysztof Kieślowski, Detroit: Wayne State University Press, 2009, s. 113–126 .
• MikeM. D'Angelo MikeM., Mr. Nobody, The Dissolve, 31 października 2013 [dostęp 2019-08-22]  (ang.).
• MałgorzataM. Domagalik-Gwardak MałgorzataM., Walczyć na różne sposoby, „Film”, 42, 1987, s. 18–19 .
• MarekM. Haltof MarekM., The Cinema of Krzysztof Kieslowski: Variations on Destiny and Chance, Columbia University Press, 2004 [dostęp 2018-09-26]  (ang.).
• HubertH. Niogret HubertH., On a Short Film About Killing, „Positif” (332), październik 1988, s. 17–22 .
• DarraghD. O’Donoghue DarraghD., Blind Chance (Przypadek), sensesofcinema.com, 2007 [dostęp 2018-10-26]  (ang.).
• MichałM. Oleszczyk MichałM., Blind Chance, „Cinéaste”, 41 (1), 2015, s. 58–60 .
• CezaryC. Polak CezaryC., Krzysztofa Kieślowskiego pociąg do metafizyki, „Dziennik Gazeta Prawna”, 1 listopada 2010 [dostęp 2018-10-26] .
• MirosławM. Przylipiak MirosławM., Filmy fabularne Krzysztofa Kieślowskiego w zwierciadle polskiej krytyki filmowej, [w:] TadeuszT. Lubelski (red.), Kino Krzysztofa Kieślowskiego, Kraków: Universitas, 1997, s. 213–247 .
• JanJ. Simons JanJ., Complex narratives, „New Review of Film and Television Studies”, 6 (2), 2008, s. 111–126, DOI: 10.1080/17400300802098263 .
• ArturA. Wiśniewski ArturA., „Urodziłem się pierwszy i dlatego żyję” – filmowa próba odpowiedzi na pytanie o przeznaczenie człowieka. Kilka słów o „Przypadku” Krzysztofa Kieślowskiego, „Refleksje. Pismo naukowe studentów i doktorantów WNPiD UAM” (10), 2014, s. 75, DOI: 10.14746/r.2014.2.6, ISSN 2081-8270 [dostęp 2018-09-26]  (pol.).1 stycznia
• StanisławS. Zawiśliński StanisławS., Kieślowski: ważne, żeby iść, Warszawa: Skorpion, 2011 .
• SlavojS. Žižek SlavojS., Chance and Repetition in Kieslowski’s Films, „Paragraph”, 24 (2), 2001, s. 23–39 .

Linki zewnętrzne

• Przypadek na Culture.pl
• Zdjęcia z filmu Przypadek w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
• Przypadek w bazie filmpolski.pl
• Przypadek w bazie IMDb (ang.)
• Przypadek w bazie Filmweb