Przyszowa

Przyszowa

wieś
Przyszowa
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	limanowski
Gmina	Łukowica
Wysokość	420–803 m n.p.m.
Liczba ludności (2022)	2612
Strefa numeracyjna	18
Kod pocztowy	34-604[1]
Tablice rejestracyjne	KLI
SIMC	0449190
Położenie na mapie gminy Łukowica Przyszowa
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Przyszowa
Położenie na mapie województwa małopolskiego Przyszowa
Położenie na mapie powiatu limanowskiego Przyszowa
49°38′52″N 20°29′07″E/49,647778 20,485278

Przyszowa – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie limanowskim, w gminie Łukowica^[2][3].

W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.

Wieś liczy 2470 mieszkańców^[4].

Etymologia

Nazwa wsi Przyszowa zgodnie z tradycją pochodzi od słowa przychodzić. Na przestrzeni wieków w źródłach pisanych nazwa miejscowości występuje w różnych formach, m.in. Prissowa (1325–27), Prsissowa (1335), Przissow (1399), Przyssowa, Przyschowa (XV w.), Przissowa (1538). Przyszowa po raz pierwszy pojawia się w 1629^[5].

Integralne części wsi

Historia

Przyszowa jest jedną z najstarszych miejscowości w powiecie limanowskim. Pierwsza wzmianka o Przyszowej pochodzi z 1326 roku^[6]. Jednakże, znacznie wcześniej na górującej nad wsią Łyżce (Wyżce) znajdował się średniowieczny zamek przyszowski, pochodzący prawdopodobnie z XI w. Uważa się, że zamek pierwotnie należał do kasztelanii z Nowego Sącza, a następnie do szlacheckiego rodu Wierzbiętów herbu Janina^[7]. Według relacji Jana Długosza Wierzbiętowie byli pierwszymi historycznymi właścicielami wsi.

Przyszowa, 1930

Pod koniec XIII w. Wierzbiętowie opuścili zamek na Łyżce i przenieśli gród do nowego dworu szlacheckiego w centrum wsi. W 1535 r. Jakub Wierzbięta „okrył swój dom wielką sławą”, walcząc u boku hetmana Jana Tarnowskiego podczas piątej wojny litewsko-moskiewskiej^[8]. W 1560 nastąpił podział dóbr pomiędzy rodzeństwem Wierzbiętów: Andrzej otrzymał główny dwór z południową częścią wsi, Mikołaj tzw. stary dwór, Marcinowi przypadła Podowszczyzna, Wojciechowi Siekierczyna, a Stanisławowi Nowa Janina.

W XVII w. główny dwór w Przyszowej należał do rycerskiego rodu Duninów Wąsowiczów herbu Łabędź. W 1655 podczas potopu szwedzkiego lokalna szlachta i okoliczni chłopi pod wodzą oficera w służbie Stefana Czarnieckiego, Krzysztofa Dunina Wąsowicza z Przyszowej, stworzyła oddział partyzancki, który wsławił się rozbiciem oddziału Szwedów koło Limanowej^[9]. Miejscowa szlachta brała również udział w walce pospolitego ruszenia przeciw wojskom saskim w 1715 oraz w konfederacji barskiej.

W 1683 r. główny dwór przyszowski został nabyty przez skarbnika podolskiego Aleksandra Żuk-Skarszewskiego herbu Nałęcz po tym, jak jego rodzinna miejscowość na Podolu została zniszczona przez oddziały kozackie podczas wojny polsko-kozacko-tatarskiej. Oprócz Skarszewskich swoje posiadłości we wsi nadal mieli Wierzbiętowie oraz Łapkowie z Łapanowa, Wiktorowie z Wiatrowic, Przyborowscy, Podoscy, Wielogłowscy, Oyrzanowscy, Mielżeccy, Pęgowscy i Jaklińscy.

Dawny Kościół św. Mikołaja w Przyszowej (1612–1907)

Pod koniec XIX w. mieszkało w Przyszowej prawie 1500 mieszkańców, działała szkoła parafialna, kasa zapomogowo-pożyczkowa, tartak oraz młyn. Większość ziemi należała do chłopów ale nadal istniał główny dwór oraz cztery mniejsze dworki^[10]. Główny dwór stanowił własność Faustyna Żuk-Skarszewskiego, poety i posła do Rady Państwa i Sejmu w Galicji. Dworek na Berdychowie należał do Tytusa i Jadwigi Czyżewskich. Mieli oni czworo dzieci, a jednym z nich był Tytus Czyżewski, malarz i poeta, współtwórca grupy formistów. Od 2010 gimnazjum w Przyszowej nosi jego imię. Dworek na Rusinówce był własnością Franciszka Mieczkowskiego, na Podowszczyznie należał do Jana Podowskiego a najmniejszy dworek na Ogrojcu do Władysława Kałuskiego^[9]. Wśród mieszkańców występowały także staroszlacheckie rodziny Hebdów, Pierzchałów, Suchodolskich, Sułkowskich, Wajdów i Zarębów^[11].

Po II wojnie światowej w styczniu 1945 dokonano parcelacji wszystkich dóbr dworskich w Przyszowej, a w budynku głównego dworu umieszczono szkołę podstawową. W 1998 szkoła została przeniesiona do nowo powstałego budynku, a dwór został zwrócony rodzinie Żuk-Skarszewskich.

W 1954 r. powstała gromada Przyszowa z siedzibą GRN w Przyszowej. W skład gromady oprócz Przyszowej wchodziły również sąsiednie miejscowości Stronie oraz Wysokie. W 1972, wskutek reformy gminnej gromady zostały ostatecznie zniesione. Od tego czasu Przyszowa administracyjnie należny do gminy Łukowica.

Zabytki

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego^[12]:

• kościół parafialny pw. św. Mikołaja, cmentarz przykościelny wraz z ogrodzeniem;
• grobowiec rodziny Żuk-Skarszewskich na cmentarzu parafialnym;
• ogród dworski.

Inne

• dwór Żuk-Skarszewskich.

Religia

Kościół św. Mikołaja w Przyszowej

Kronikarz Jan Długosz potwierdza, że parafia rzymskokatolicka istniała w Przyszowej już w 1326 r. Od tego czasu wieś była głównie wyznania katolickiego z niewielka mniejszością ewangelicką i żydowską, z wyjątkiem krótkiego okresu na przełomie XVI/XVII w., kiedy to lokalna szlachta, w tym właściciele wsi – Wierzbiętowie, przyjęli wierzenia braci polskich. W 1580 r. miejscowy ksiądz proboszcz został wydalony z wioski, a kościół stopniowo popadał w ruinę i ostatecznie został rozebrany.

Madonna z Przyszowej, XIV wiek

W 1612 r. Wierzbiętowie z powrotem przeszli na katolicyzm i przekazali fundusze na budowę nowego drewnianego kościoła św. Mikołaja. Wzniesiony w 1612 r., respektujący jeszcze w kategoriach konstrukcyjnych tradycję ciesielstwa późnego średniowiecza, stał aż do 1907 r. W latach 1901–1906 został wzniesiony nowy murowany kościół św Mikołaja według projektu architekta Teodora Talowskiego w stylu neogotyckim. Ołtarz główny został zaprojektowany przez artystę Czesława Lenczowskiego.

Kultura

W Przyszowej w 1819 r. urodził się Faustyn Żuk-Skarszewski, poeta i polityk sądecki, zaś w 1858 – Tadeusz Żuk-Skarszewski, powieściopisarz i publicysta.

W 1880 r. urodził się tu Tytus Czyżewski, poeta, jeden z pionierów nowoczesnego malarstwa polskiego. Przyszowa odcisnęła niezatarte piętno na całej jego twórczości poetyckiej i malarskiej, a sam artysta wspominał, że pierwsze spotkanie z malarstwem w jego życiu nastąpiło w kościele parafialnym w Przyszowej, a w szczególności wisząca tam amatorska kopia Ostatniej Wieczerzy Leonarda i figura św. Floriana. Inspiracje z czasów dzieciństwa można odnaleźć w późniejszych obrazach Czyżewskiego - przedstawiających matki boskie i zbójników, dwa oblicza sztuki góralskiej.

W 1969 Jerzy Harasymowicz w swoim tomiku poezji Madonny Polskie, rozsławił XIV w. gotycka drewnianą figurkę Madonny z Przyszowej^[13] jako jeden z najwspanialszych przykładów stylu spisko-sądeckiego.

Przyszowa jest jednym z największych ośrodków kultury Lachów Sądeckich, grupy etnograficznej ludności polskiej zamieszkująca obszar Beskidów. Wieś jest siedzibą regionalnego zespołu Przyszowianie, prezentującego zwyczaje, tańce i obrzędy Lachów Sądeckich. Zespół w swoich programach przekazuje kulturę oraz tradycje wywodzące się z okolic Przyszowej na festiwalach folklorystycznych w kraju i za granicą.

Sport

W 1963 w Przyszowej został założony Ludowy Klub Sportowy Krokus Przyszowa. W pierwszej fazie istnienia klubu funkcjonowała sekcja narciarska a z upływem lat klub rozwinął się o inne dyscypliny: piłkę nożną, tenis stołowy i siatkówkę. W 1994 drużyna piłki nożnej rozpoczęła rozgrywki w klasie C w podokręgu limanowskim. W 1997 drużyna awansowała do klasy B, a w 2007 do klasy A.

Zespół Regionalny Przyszowianie

W 1995 w Przyszowej oddano do użytku boisko sportowe i od tej pory drużyna rozgrywała na nim mecze w roli gospodarza. W okresie zimowym klub korzysta z hali sportowej w Zespole Szkół w Przyszowej. W obiekcie szkolnym znajdują się również pomieszczenia przeznaczone na potrzeby klubu.

W historii klubu jednym z największych sukcesów było zajęcie I miejsca drużyny piłkarskiej seniorów w rozgrywkach piłki halowej w 2009 na szczeblu Limanowskiego Podokręgu Piłki Nożnej, oraz II miejsca w 2010. Ponadto drużyna Krokusa występowała również w sądeckiej lidze futbolu zdobywając I miejsce w 2 lidze. W 2010 drużyna zdobyła II miejsce w 1 lidze.

Geografia

Przyszowa jest położona w Beskidzie Wyspowym, we wschodniej części Beskidów, w pasmie górskim Karpat Zewnętrznych. Leży w dolinie między trzema wzgórzami Łyżki (803 m n.p.m.), Pępówką (599 m n.p.m.) i Piekłem (660 m n.p.m.). Centrum wsi położone jest w dolinie rzeki Słomki 420 – 500 m n.p.m. Przyszowa jest podzielona na dwa sołectwa, Przyszowa I i Przyszowa II, oraz przysiółki: Bucznik, Cabałówka, Górki, Kierków, Królówka, Leszcze, Ogrójec, Okręglica, Potocyna, Podkanina, Podzagórów, Wądole, Wieś, Wilcza Góra, Zagórów, Zagórze i Zalas.

Klimat

Morze mgieł nad Przyszową

Przyszowa ma typowy klimat górski ze zmiennymi warunkami pogodowymi. Suche masy powietrza znad Europy kontynentalnej zderzają się tu z wilgotnym powietrzem znad Atlantyku. Charakterystyczną cechą tego obszaru jest częste występowanie tak zwanego morza mgieł nad dolinami spowodowane inwersją temperatury, czyli zamiast spadku temperatury wraz ze wzrostem wysokości sytuacja jest odwrotna. Wtedy to właśnie odosobnione szczyty gór wyrastają z mgły zalegającej w dolinach jak wyspy na morzu, skąd pochodzi nazwa regionu Beskid Wyspowy. Lipiec jest najcieplejszym miesiącem w roku, kiedy to średnia temperatura osiąga 27 °C, natomiast luty to najzimniejszy miesiąc w roku, kiedy średnia temperatura spada do -12 °C.

Dwór w Przyszowej, XVI w.

Przypisy

Bibliografia

• Rejestr zabytków nieruchomych woj. małopolskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2020-06-13]. (pol.).

Linki zewnętrzne

• Przyszowa, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 235 .