Przywilej cerekwicki

Przywilej cerekwicki
Ilustracja
Pieczęć Kazimierza IV Jagiellończyka
Państwo

Królestwo Polskie

Ratyfikowano

15 września 1454

Autor(zy)

szlachta województwa wielkopolskiego

Sygnatariusze

Kazimierz IV Jagiellończyk

Cel

zwiększenie roli szlachty i sejmiku ziemskiego, przeciwdziałanie oligarchii

Przywilej cerekwicki – przywilej wydany 15 września 1454 roku przez króla Kazimierza IV Jagiellończyka w obozie pospolitego ruszenia pod Cerkwicą k. Chojnic, pod presją szlachty wielkopolskiej zgromadzonej na wyprawę przeciw zakonowi krzyżackiemu w trakcie wojny trzynastoletniej.

Geneza

Za panowania króla Kazimierza Jagiellończyka doszło do decydującej wojny Polski z Krzyżakami o Pomorze

W lutym 1454 roku stany pruskie wypowiedziały posłuszeństwo władzom zakonu krzyżackiego[1] i 20 lutego 1454 roku przedstawiciele Związku Pruskiego zwrócili się do Polski o przyłączenie ich ziem do Królestwa[2].

Konieczność podjęcia decyzji dotyczącej postawy Królestwa wobec antykrzyżackiej opozycji w Państwie Pruskim wywołała w radzie królewskiej długotrwały impas[3], będący skutkiem stanowiska Zbigniewa Oleśnickiego. Kardynał, wbrew opinii pozostałych członków rady, był przeciwnikiem udzielenia poparcia Związkowi Pruskiemu, a w konsekwencji złamania traktatu wieczystego w Brześciu Kujawskim i podjęcia ryzyka konfliktu z papieżem[4][5]. Rozważano wówczas wezwanie do rady także średniej szlachty, do czego ostatecznie nie doszło[3].

Wydanie przywileju cerekwickiego

Wyprawa pospolitego ruszenia w 1454 roku

Już 6 marca 1454 roku wbrew sprzeciwowi Oleśnickiego Kazimierz IV z poparciem pozostałych członków rady królewskiej dokonał inkorporacji całości pruskich ziem zakonu krzyżackiego. Wykonanie tego aktu politycznego wymagało usunięcia zwolenników Zakonu z ostatnich znajdujących się pod jego kontrolą ufortyfikowanych miast Malborka i Chojnic. Następnie 21 kwietnia 1454 roku Królestwo Polskie przyłączyło się po stronie Związku Pruskiego do wojny przeciwko zakonowi krzyżackiemu[6]. Siły sojuszników ponownie obległy obydwa punkty oporu zakonu krzyżackiego, jednakże silne fortyfikacje krzyżackie, słabość sił oblężniczych i wyczerpanie sił Związku Pruskiego uniemożliwiły zajęcie któregokolwiek z nich do końca lata 1454 roku[7].

Wówczas na Pomorze od strony zachodniej wkroczyła krzyżacka odsiecz złożona z zawodowych wojsk najemnych zwerbowanych w Czechach i Niemczech w zamian za doraźne zaliczki. Armia ta zmierzała do leżących na szlaku z Niemiec Chojnic. Aby przeciwdziałać jej zamierzeniom przybyły do Torunia Kazimierz IV zwołał pospolite ruszenie z Wielkopolski i Kujaw, na punkt zborny wyznaczając leżącą na południe od oblężonych Chojnic Cerekwicę. Decyzja ta nie została skonsultowana z sejmem prowincjonalnym[7].

Negocjacje w obozie pod Cerekwicą

(c) geo573, CC BY 3.0
Fortyfikacje miejskie Chojnic dawały silne oparcie zwolennikom zakonu krzyżackiego w trakcie wojny trzynastoletniej, zmuszając króla Kazimierza Jagiellończyka do zwołania wyprawy pospolitego ruszenia

Zebrane w obozie pod Cerekwicą około 15 km (dwie mile) na południe od Chojnic pospolite ruszenie szlachty województw wielkopolskiego i kujawskiego wykorzystało przymusową sytuację króla Kazimierza IV do postawienia daleko idących postulatów ustrojowych[8]. Wyprawa została przekształcona w obozowy sejm prowincjonalny[9], który opierając się na postanowieniach przywileju koszyckiego zgłosił wątpliwości prawne co do możliwości użycia pospolitego ruszenia w wyprawie poza granice Królestwa Polskiego i wysunął żądania zapłaty zgromadzonym za udział w wyprawie zagranicznej przed przekroczeniem granicy pruskiej. Przybyły pod Cerekwicę 12 września 1454 roku z Torunia Kazimierz IV Jagiellończyk wskazał, że inkorporacja ziem państwa pruskiego sprawiła, że położone są one w granicach kraju i tym samym zwołana wyprawa ma cel obronny[10].

Sejm obozowy, podkreślając niedogodną formę i porę zwołania pospolitego ruszenia[11], wyraził także stanowczy sprzeciw wobec pominięcia przez króla tradycji zasięgania opinii sejmu prowincjonalnego, przewagi małopolskiego możnowładztwa w podejmowaniu decyzji o kluczowych sprawach Królestwa Polskiego oraz zażądał ograniczenie wpływów oligarchii i wyższego kleru[12]. Dążąc do umocnienia pozycji ustrojowej stanu szlacheckiego oraz przywrócenia znaczenia Wielkopolski, przedstawiciele szlachty sformułowali i spisali 35 artykułów. Następnie uzależnili uznanie interpretacji o obronnym charakterze wyprawy pod Chojnice od wystawienia przez króla przywilejów uwzględniających żądania szlachty[13].

Postanowienia przywileju cerekwickiego

Król Kazimierz IV Jagiellończyk 15 września zatwierdził dokument przywileju, dokonującego zmiany ustroju Królestwa Polskiego[8][14].

Artykuł 18 przywileju cerekwickiego przenosił podejmowanie decyzji w sprawach zmian ustrojowych na sejmiki ziemskie, wyłączając od nich radę królewską i możnowładców otaczających króla. Nakazywał też uzyskiwanie zgody sejmiku ziemi na zwołanie z niej pospolitego ruszenia[15].

Artykuł 19 przywileju umacniał szlachtę w posiadaniu nieruchomości, ograniczając prawo konfiskaty szlacheckiego mienia bez wyroku sądowego jako formy represji względem przestępców. Ograniczono także arbitralne stosowanie kary śmierci[16].

Antymożnowładczy charakter miał artykuł o zakazie łączenia urzędu starosty z urzędami kasztelana i wojewody. Król bez zgody sejmiku nie mógł zawrzeć sojuszu, nałożyć podatków i zastawiać miast grodowych[17].

Znaczenie i ocena przywileju cerekwickiego

XV-wieczna szlachta polska w wizji Jana Matejki. Przywilej cerekwicki ugruntował ustrojową pozycję szlachty w Królestwie Polskim

W ocenie Krzysztofa Baczkowskiego ustawodawstwo cerekwickie zmierzało do nadania dotychczasowym zwyczajom charakteru instytucjonalnego, otwierając możliwość działania średniej szlachty w sprawach państwowych. Władza królewska doznała formalnego osłabienia, jednakże jednocześnie zyskała w średniej szlachcie sojusznika przeciwko magnaterii[15]. Paweł Jasienica podkreślał, że postulaty średniego i drobnego rycerstwa stały się w połowie XV wieku nowym antymagnackim czynnikiem politycznym, możliwym do wykorzystania przez króla dla wzmocnienia władzy centralnej. Jego zdaniem pozytywny charakter postulatów szlachty pozostaje w pamięci historycznej w cieniu klęski chojnickiej[14]. Andrzej Nowak określił wymuszenie na Kazimierzu Jagiellończyku unormowania ustroju pod wpływem okoliczności „godną sprawą – zasadniczym poszerzenie wolności obywatelskich i współodpowiedzialności, uzyskaną za pomocą niegodnego narzędzia”, jakim jego zdaniem był szantaż w obliczu nadchodzących wojsk nieprzyjacielskich[18]. Również Krzysztof Baczkowski wskazał, że szlachta dążyła do rozstrzygania w sprawach publicznych i wykorzystała w tym celu okazję, którą dała wojna[8].

Postulaty szlachty przesuwały ośrodek rządów z elity możnowładczej działającej za pośrednictwem rady królewskiej na reprezentację szerokiej szlachty, tworząc fundament pod ustrojowe prawo Rzeczypospolitej[18]. Przywilej zmierzał do prawnego zabezpieczenia podstawowego postulatu średniej szlachty, jakim była nietykalność szlacheckiego mienia, oparta na zasadzie zakazu arbitralnych konfiskat i zaborów poprzedzających postępowanie sądowe[19].

Następstwa

Większość postanowień przywileju cerekwickiego została przejęta w 1454 roku przez statuty nieszawskie[20].

Przypisy

  1. ↑ Marian Biskup, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim, s. 130.
  2. ↑ Andrzej Wojtkowiak, Tezy i argumenty polskie w sporach terytorialnych z Krzyżakami, s. 98-100.
  3. ↑ a b August Sokołowski, Dzieje Polski ilustrowane, s. 260.
  4. ↑ Andrzej Wojtkowiak, Tezy i argumenty polskie w sporach terytorialnych z Krzyżakami, s. 97.
  5. ↑ Andrzej Nowak, 1340-1468 Królestwo zwycięskiego orła, s. 413.
  6. ↑ Andrzej Nowak, 1340-1468 Królestwo zwycięskiego orła, s. 414.
  7. ↑ a b Marian Biskup, Wojna trzynastoletnia i powrót Polski nad Bałtyk, s. 26.
  8. ↑ a b c Krzysztof Baczkowski, Dzieje Polski późnośredniowiecznej 1370-1506, s. 172-173.
  9. ↑ Historia sejmu polskiego. praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Michalskiego. Tom I do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1984, s. 24.
  10. ↑ August Sokołowski, Dzieje Polski ilustrowane, t. II, s. 261.
  11. ↑ Marian Biskup, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim, s. 262.
  12. ↑ Marian Biskup, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454-1466, s. 260.
  13. ↑ August Sokołowski, Dzieje Polski ilustrowane, t. II, s. 261-262.
  14. ↑ a b Paweł Jasienica, Polska Jagiellonów, s. 190.
  15. ↑ a b Krzysztof Baczkowski, Dzieje Polski późnośredniowiecznej 1370-1506, s. 173.
  16. ↑ Krzysztof Goźdź-Roszkowski, Z badań na nietykalnością majątkową polskiej szlachty. Postanowienia przywilejów z lat 1386-1454, „Studia z dziejów państwa i prawa polskiego”, 2007, s. 27-28.
  17. ↑ Waldemar Janosiewicz, Samorząd terytorialny w Polsce - zarys historyczny, „Homo Politicus” (3/2018), Łódź: Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, 2018, s. 8-9.
  18. ↑ a b Andrzej Nowak, 1340-1468 Królestwo zwycięskiego orła, s. 415.
  19. ↑ Krzysztof Goźdź-Roszkowski, Z badań na nietykalnością majątkową polskiej szlachty. Postanowienia przywilejów z lat 1386-1454, s. 31-32.
  20. ↑ August Sokołowski, Dzieje Polski ilustrowane, t. II, s. 263.

Bibliografia

  • Marian Biskup: Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454-1466. Oświęcim: Napoleon V, 2014. ISBN 978-83-7889-288-5.
  • Marian Biskup: Wojna trzynastoletnia i powrót Polski nad Bałtyk w XV wieku. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1990. ISBN 978-83-11-11571-2.
  • Krzysztof Baczkowski: Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370–1506). Kraków: Fogra, 1999. ISBN 83-85719-40-7.
  • Paweł Jasienica: Polska Jagiellonów. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992. ISBN 83-06-01796-X.
  • Andrzej Nowak: Dzieje Polski. Tom 3: 1340-1468 Królestwo zwycięskiego orła. Kraków: Biały Kruk, 2017. ISBN 978-83-7553-223-4.

Media użyte na tej stronie