Psałterz Potockich

Psałterz Potockich
Ilustracja
Psałterz Potockich, początek Psalmu 1 (k 9r.)
Oznaczenierps I 8003
Data powstaniaXIII w.
Miejsce powstaniaFrancja
Językłaciński, francuski
Rozmiary15,5x10,5 cm
Liczba kart170 (+ VI kart ochronnych)
Miejsce przechowywaniaBiblioteka Narodowa w Warszawie

Psałterz Potockich (Psałterz wilanowski) – spisany na pergaminie łaciński psałterz iluminowany pochodzący z połowy XIII wieku. Rękopis nazywany jest Psałterzem Potockich (od nazwiska rodziny, która była jego właścicielem), a także Psałterzem wilanowskim (od miejsca jego wieloletniego przechowywania). Jest jednym z najcenniejszych zabytków piśmienniczych znajdujących się w zbiorach Biblioteki Narodowej[1].

Dzieje psałterza

Pod koniec XVIII lub na początku XIX wieku został nabyty we Francji, najprawdopodobniej w Paryżu, przez Stanisława Kostkę Potockiego[2]. Po powrocie do Polski włączył on psałterz do zbiorów gromadzonych w dawnym pałacu królewskim w Wilanowie[3]. Manuskrypt jest niekompletny, ale nie są znane okoliczności, które doprowadziły do rozproszenia kilku pochodzących z niego miniatur oraz zaginięcia końcowej jego części, gdyż jego wcześniejsze losy nie są znane. W późniejszym okresie z rąk Potockich przeszedł do zbiorów Branickich. Z Kolekcji Wilanowskiej w 1933 roku trafił do znajdującej się w Warszawie Biblioteki Narodowej[4]. W 1939 został ewakuowany do Kanady, skąd powrócił do Polski w 1959 i od tego czasu ponownie znajduje się w Bibliotece Narodowej (sygn. rps I 8003)[2]. W 1995 manuskrypt został poddany generalnym zabiego konserwatorskim[5].

Opis

Psałterz zawiera 170 pergaminowych kart o wymiarach 15,5 na 10,5 cm (+ VI kart ochronnych), ułożonych w dwadzieścia składek[6].

Był on iluminowany przez najlepszych paryskich artystów[1]. W rękopisie zachowały się cztery całostronicowe miniatury, a sześć dalszych miniatur, które zostały z niego wycięte jeszcze przed końcem XVIII wieku, znalazło się w Blackburn (Blackburn Museum and Art Gallery, cztery miniatury), w Bostonie (Museum of Fine Arts, jedna miniatura) oraz w Cleveland (Cleveland Museum of Art, jedna miniatura)[7]. Miniatury pochodzące z tego psałterza uznaje się za wybitne osiągnięcie malarstwa książkowego trzynastowiecznej Francji, a ich anonimowego twórcę, od nazwiska pierwszego znanego właściciela kodeksu, nazywa się Mistrzem Potockich[8][9].

Rękopis składa się z dwóch części: kalendarza w języku francuskim (karty od 1 do 6) oraz części głównej, którą stanowi spisany po łacinie psałterz (karty od 9 do 170)[10]. W kalendarzu obok świętych czczonych w całym Kościele występują także święci, których kult był silny szczególnie w północnej Francji: German, Remigiusz, Idzi i Marcin[10]. Jednak zestaw ten nie pozwala ustalić konkretnej diecezji, dla której psałterz został wykonany[10].

Część główna psałterza kończy się na Psalmie 96, choć pierwotnie zapewne był on kompletny[10]. W czterech miejscach widoczne są ślady wycinania kart, lecz tekstu brakuje tylko w jednym miejscu, pomiędzy kartami 127 a 128, gdzie pierwotnie musiał się znajdować koniec Psalmu 71 i mniej więcej połowa Psalmu 72[11]. Cztery karty zawierające całostronicowe miniatury (8v, 33r, 64r i 101v) nie stanowiły pierwotnie części składek psałterza, lecz zostały do niego doklejone[10]. Ich odwrocia nie są zapisane[10]. W całości czysta jest karta 7[10].

Manuskrypt został wykonany na dokładnie wyprawionym z obu stron białym pergaminie, niezawierającym większych ubytków[10]. Tekst napisano staranną minuskułą gotycką, w jednej kolumnie na stronę, średnio po 13–14 linijek w kolumnie[11]. W kilku miejscach znalazły się poprawki i uzupełnienia napisane przez tego samego skrybę[10]. W innych miejscach poprawki zostały naniesione później przez drugiego skrybę, ale już nie tak starannym pismem, jak tekst oryginalny[10]. Z okresu późniejszego pochodzi też podział na wyrazy, zaznaczony przy pomocy pionowych kresek. Podział ten został uzupełniony później, gdyż w wielu miejscach tekst został zapisany bez takiego podziału[10]. Ponadto na czterech kartach (56r, 112r, 113r i 126r) znajdują się nieczytelne noty dodane w języku francuskim[10].

Wygląd pierwotnej oprawy kodeksu nie jest znany[10]. Obecna oprawa powstała na początku XIX wieku na zamówienie Stanisława Kostki[10]. Podczas jej wykonywania przycięto blok książki, uszkadzając w trakcie tej czynności część zdobień; równocześnie pozłocono brzegi kart rękopisu[10]. Kodeks został oprawiony w tekturę pokrytą naklejonym na nią różowym aksamitem[10]. Okładziny rękopisu wyposażono w srebrną klamrę z wygrawerowanym herbem nowego właściciela rękopisu[10]. Wraz z poprzednią oprawą usunięto również stare wyklejki, na których mogły się znajdować noty proweniencyjne, dlatego nie zachowały się informacje o wcześniejszych losach manuskryptu[10]. Na podstawie zachowanych miniatur ocenia się, że kodeks powstał w połowie XIII wieku w Paryżu na, jak to zdaje się wskazywać kalendarz, zamówienie pochodzące z północnej Francji[10].

Miniatury

Dziesięć zachowanych całostronicowych miniatur ma wymiar 10,8-11,4 na 8,3-8,5 cm[12]. Składają się one na pierwotny cykl chrystologiczny miniatur psałterza: Pokłon Trzech Króli, Ofiarowanie w świątyni, Ucieczka do Egiptu, Chrzest Chrystusa, Wjazd do Jerozolimy, Pojmanie, Biczowanie, Ukrzyżowanie, Zdjęcie z krzyża, Niewiasty u grobu[12]. Jednak obecny układ miniatur całostronicowych nie odpowiada ich pierwotnemu rozmieszczeniu[6]. Ponieważ dzieło to nosi tak wyraźne cechy indywidualne, łatwo można odróżnić je od prac innych, trzynastowiecznych iluminatorów[12][9].

Miniatury wycięte z kodeksu, które przetrwały do czasów współczesnych, zostały zidentyfikowane w 1971 roku przez amerykańskiego badacza Roberta Brannera w zagranicznych zbiorach muzealnych[13]. Karta należąca do muzeum w Cleveland została zidentyfikowana jako pochodząca z Psałterza Potockich w 2005 roku. Ilustracje: Pokłon Trzech Króli (k. 1v), Ofiarowanie w świątyni (k. 2), Ucieczka do Egiptu (k. 3v) oraz Chrzest Chrystusa (k. 4) należały do Blackburn Museum and Art Gallery w Blackburn, karta Ukrzyżowanie (nr 57. 707) znajduje się w bostońskim Museum of Fine Arts, a karta Zdjęcie z krzyża przechowywana jest w Cleveland Museum of Art[14]. Cztery iluminowane karty należące do dawnych zbiorów lorda Hastingsa w Blackburn zostały sprzedane anonimowemu nabywcy przez londyński dom aukcyjny Sotheby’s w 1931 roku i są przechowywane w nieznanym miejscu[13][9].

Na zachowaną do dziś dekorację malarską Psałterza Potockich składają się cztery miniatury całostronicowe przedstawiające wydarzenia z życia Chrystusa oraz sześć inicjałów figuralnych z wizerunkami Dawida[13]. Ich obecna kolejność: Pojmanie (k. 8v, przed Ps. 1), Wjazd do Jerozolimy (k. 33r, przed Ps. 26), Niewiasty u grobu (k. 64r, przed Ps. 38) oraz Biczowanie (k. 101v, przed Ps. 68) wskazuje, że ich obecny układ jest wtórny i zapewne wiąże się ze sporządzeniem (na zlecenie Potockiego) nowej oprawy kodeksu na początku XIX wieku[13]. Istnieje możliwość, że pierwotnie całostronicowe miniatury stanowiły zwarty blok ilustracji wszyty pomiędzy prawie nieozdobiony kalendarz a zasadniczą część psałterza[13].

Galeria

  • Pokłon Trzech Króli

  • Wjazd do Jerozolimy

  • Pojmanie

  • Ukrzyżowanie

  • Zdjęcie z krzyża

Przypisy

  1. ↑ a b Psałterz Potockich 2004 ↓, s. 1.
  2. ↑ a b Nad złoto droższe 2003 ↓, rozdz. Psałterz wilanowski.
  3. ↑ Psałterz Potockich 2004 ↓, s. 4.
  4. ↑ Psałterz Potockich 2004 ↓, s. 1, 4.
  5. ↑ Psałterz Potockich 2004 ↓, s. 5.
  6. ↑ a b Psałterz Potockich 2004 ↓, s. 78.
  7. ↑ Psałterz Potockich 2004 ↓, s. 1, 79.
  8. ↑ Psałterz Potockich 2004 ↓, s. 2.
  9. ↑ a b c Tchórzewska-Kabata 2005 ↓, s. 5, 6.
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Psałterz Potockich 2004 ↓, s. 3.
  11. ↑ a b Psałterz Potockich 2004 ↓, s. 3, 78.
  12. ↑ a b c Psałterz Potockich 2004 ↓, s. 48.
  13. ↑ a b c d e Psałterz Potockich 2004 ↓, s. 79.
  14. ↑ Psałterz Potockich 2004 ↓, s. 49–57, 79.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Potocki Psalter (Crucifixion).jpg
Psałterz Potockich, Ukrzyżowanie, XIII wiek
Psałterz Potockich.jpg
Psałterz Potockich, Pokłon Trzech Króli, XIII wiek, Blackburn Museum and Art Gallery (k. 1v)
Potocki Psalter (The Deposition).jpg
Psałterz Potockich, Zdjęcie z krzyża, XIII wiek