Psałterz floriański

Psałterz floriański
Psalterium trilingue
Ilustracja
Psałterz floriański, karta 3 recto
Oznaczenie

Rps 8002 III

Data powstania

przełom XIV/XV w.

Rodzaj

psałterz

Język

łacina, polski, niemiecki

Rozmiary

32×22,5 cm

Liczba kart

298 + III

Data odkrycia

1827

Odkrywca

Josef Chmel

Miejsce przechowywania

Biblioteka Narodowa w Warszawie

Psałterz floriański (wł. Psalterium trilingue) – trójlingwiczny, łacińsko-polsko-niemiecki, psałterz pochodzący z końca XIV wieku. Jego nazwa pochodzi od miejscowości w AustriiSankt Florian, gdzie w 1931 roku w imieniu polskiego rządu zakupił go Ludwik Bernacki, dyrektor lwowskiego Ossolineum. Bywa także zwany Psałterzem Jadwigi.

W obliczu II wojny światowej wywieziony do Kanady, powrócił do Warszawy po 28 latach[1]. Rękopis jest przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie [sygnatura BN Rps 8002 III (1)].

Okoliczności powstania

Okoliczności i czas powstania manuskryptu nie są dokładnie znane. Współcześnie przyjmuje się, że manuskrypt powstał w Małopolsce, najpewniej w Krakowie[2][3]. Umieszczony na karcie 53v herb Andegawenów sugeruje, że psałterz został wykonany na zlecenie tej dynastii[4].

Zdaniem Ewy Śnieżyńskiej-Solot (1992) i Wiesława Wydry (1995) prace nad psałterzem, przygotowywanym na potrzeby dworu królowej Jadwigi mogły rozpocząć się w 1398, zaś przerwane zostały w 1399 z powodu śmierci władczyni[3]. Według Śnieżyńskiej-Solot iluminatorem i kopistą pierwszej części psałterza mógł być Bartłomiej z Jasła[3]. Badaczka hipotezę tę opiera na fakcie, że wiadomo, iż Bartłomiej przepisywał na zlecenie Jadwigi inne księgi biblijne[5]. Przerwane prace nad psałterzem zostały wznowione w pierwszej ćwierci XV w. na zlecenie innej, nieznanej osoby[3].

Inna hipoteza zakładała, że inicjatorem powstania psałterza był biskup krakowski Piotr Wysz[4]. Kodeks miał być darem dla Jadwigi, spodziewającej się dziecka[4]. Wedle tej hipotezy część psalmów przepisano w klasztorze kanoników regularnych św. Augustyna w Kłodzku[4]. Prace wznowiono po 1405, gdy Władysław Jagiełło sprowadził zakonników do nowo ufundowanego klasztoru przy kościele Bożego Ciała w Krakowie[4]. Nowy właściciel, dla którego dokończono spisywanie psałterza, nie jest znany[4]. Hipotezę o pochodzeniu psałterza z Kłodzka propagował Ludwik Bernacki (1927)[6]. W 1949 Witold Taszycki podważył tę hipotezę, wykazując, że język starszej części psałterza wykazuje cechy charakterystyczne dla środkowej Małopolski, mógł więc powstać w skryptorium w Krakowie[7].

Na przełomie XIX i XX w. Władysław Nehring i Aleksander Brückner postawili tezę, że już pod koniec XIII w. mogło istnieć tłumaczenie psalmów na język polski, nazwane umownie Psałterzem św. Kingi[8]. Zdaniem badaczy późniejsze tłumaczenia psalmów na polski, w tym Psałterz floriański, mogły opierać się na tym wczesnym tłumaczeniu[9]. Jednak, jak dotąd, istnienie hipotetycznego Psałterze św. Kingi nie zostało potwierdzone.

Historia rękopisu

Prawdopodobnie w XVI w. psałterz w niewyjaśnionych okolicznościach trafił za granicę[10]. Być może został skradziony podczas pożaru Krakowa w 1556 albo wywieziony w tym samym roku do Włoch przez królową Bonę, gdy opuszczała Kraków[11]. Dawniej przypuszczano także, że być może psałterz wywiozła Katarzyna Habsburżanka, która opuściła Polskę w 1565 i do śmierci pozostała w Linzu[12]. Na karcie Ir manuskryptu znajduje się zapis, że w 1557 bliżej nieznany Bartłomiej Siess (lub Süss) nabył rękopis od włoskiego kupca za 7 soldów[12]. Najpóźniej w 1637 trafił do biblioteki kanoników regularnych w opactwie St. Florian koło Linzu w Austrii i w tymże roku został po raz pierwszy odnotowany w katalogu biblioteki klasztornej[13][10]. Od nazwy tego klasztoru utarło się dla manuskryptu określenie Psałterz floriański, nadane przez Władysława Nehringa w 1871[10][14].

Na karcie Iv manuskryptu istnieje inna niewyraźna notka własnościowa z XV wieku[12]. Jedno z możliwych odczytań wytartego tekstu to Jois de 7em tilijs[15]. Zdaniem Miłosza Sosnowskiego (2020) można ten zapis zinterpretować jako Iohannis de Septem Tiliis[15]. Według badacza mógłby to być znany skądinąd Jan z Lipan w dzisiejszej Słowacji (po łacinie miejscowość określano jako Septemtiliae), zmarły około 1438–1440, co świadczyłoby, że manuskrypt opuścił Polskę już w XV wieku[16]. Brak jednak innych dowodów przemawiających za tą hipotezą.

W 1827 manuskrypt odkrył w zbiorach klasztoru St. Florian tamtejszy bibliotekarz, ks. Josef Chmel, identyfikując go jako cenny zabytek piśmiennictwa polskiego[2][13]. W tym samym roku pierwszą publiczną informację o odkryciu ogłosił kierownik Biblioteki Jagiellońskiej Jerzy Samuel Bandtkie[17][13].

W 1930 rząd polski otrzymał od austriackich zakonników ofertę sprzedaży psałterza[13]. Ostatecznie po negocjacjach psałterz został zakupiony w 1931 za kwotę 70 tys. dolarów amerykańskich i przekazany do Biblioteki Narodowej[2][18]. Transakcji i przewiezienia manuskryptu dokonał dyrektor Biblioteki Stefan Demby[19].

W roku 1939, w obliczu nadciągającej wojny został wywieziony do Francji, a niedługo potem do Ottawy w Kanadzie, skąd został ponownie sprowadzony do Polski w roku 1959. Od początku lat 60. XX wieku przechowywany w zbiorach specjalnych Biblioteki Narodowej w Pałacu Krasińskich (Pałacu Rzeczypospolitej), skąd trafił do nowego skarbca Biblioteki Narodowej przy al. Niepodległości[20].

Wydania

Pierwsze wydanie psałterza na podstawie oryginału miało miejsce w 1834 w Wiedniu staraniem polskiego wydawcy Stanisława Jana Borkowskiego[21]. Zostało ono nazwane Psałterzem królowej Małgorzaty, ponieważ Borkowski uznał, że Ludwik Węgierski zlecił przygotowanie tego psałterza dla swojej małżonki Małgorzaty[22]. Wydanie to zawierało tylko tekst psalmów po polsku[23].

W 1883 Władysław Nehring wydał polski tekst w publikacji zatytułowanej Psalterii Florianensis partem polonicam ad fidem codicis[24][25].

Wydanie całości, zatytułowane Psałterz floriański. Łacińsko-polsko-niemiecki rękopis Bibljoteki Narodowej w Warszawie, ukazało się w 1939 we Lwowie pod redakcją Ludwika Bernackiego, nakładem Zakładu Narodowego im, Ossolińskim i przy wsparciu Sejmu śląskiego[26][25]. Publikacja zawierała tekst psałterza w trzech językach opracowany przez Ryszarda Ganszyńca, Witolda Taszyckiego i Stefana Kubicę[25]. Oprócz tego edycja zawierała cztery rozprawy dotyczące szczegółowych zagadnień związanych z psałterzem, autorstwa Aleksandra Birkenmajera, Władysława Podlachy oraz Heleny Polaczkówny[25]. W 2002 ukazał się reprint tego wydania[25]. W 2006 Wacław Twardzik na nowo opracował tekst Psałterza w ramach projektu badawczego Biblioteka zabytków piśmiennictwa średniowiecznego[27].

18 maja 2009 roku podczas wizyty w Watykanie prezydent Lech Kaczyński podarował faksymile „Psałterza floriańskiego” papieżowi Benedyktowi XVI[28].

Psałterz floriański jest w całości dostępny online w zbiorach wirtualnych, w projekcie Polona Biblioteki Narodowej[29].

Opis

Manuskrypt, spisany na pergaminie in folio, ma wymiary 32×22,5 cm[29][2][3]. Według danych Biblioteki Narodowej zawiera 298 kart + III karty dodatkowe[29][30]. Według innych podziałów składa się z 296 kart i V kart dodatkowych z XVI wieku[4] lub 297 kart i IV kart dodatkowych[2]. Okazała oprawa z tłoczonej skóry na desce została wykonana prawdopodobnie około 1564, być może przez introligatora Heinricha Yegema w Tyrolu lub Austrii[10][30]. Kodeks składa się z 35 składek[29]. Duże rozmiary psałterza sugerują, że nie był to raczej modlitewnik prywatny, tylko przeznaczony na potrzeby dworu[31].

Tekst zapisany jest staranną minuskułą gotycką w dwóch kolumnach[3][2]. Spisany został przez trzech anonimowych kopistów w różnym czasie[3]. Przyjmuje się, że część pierwszą (psalmy 1–101,18) zapisał kopista A (być może Bartłomiej z Jasła), część drugą (psalmy 101,19–106,2) kopista B, zaś część trzecią (od psalmu 106,3 do końca) kopista C, już na początku XV wieku[32].

Jest to dzieło trójjęzyczne (łacina, polski, niemiecki)[3]. Każdy wers zapisany jest w trzech językach – najpierw po łacinie, następnie po polsku i niemiecku (dialekt południowo-wschodni)[3]. Wersety poszczególnych wersji językowych oznaczone są kolorowymi inicjałami: zwykle łacińskie – złotymi, polskie – niebieskimi, niemieckie – czerwonymi[2]. Tekst łaciński został zaczerpnięty z Wulgaty[14]. Tekst niemiecki zbliżony jest do Psałterza trzebnickiego i Psałterza Piotra z Paczkowa[33].Tekst polski wykazuje zależność od pochodzących z XIV wieku odpisów prapsałterzy czeskich: Psałterza wittenberskiego i Psałterza klementyńskiego[34].

Tekst składa się z trzech części:

  • pierwsza, psalmy 1–101
  • druga, psalmy 102–106
  • trzecia, psalmy 107–150

Na początku psałterza umieszczony jest prolog, pochodzący z dzieła Ludwika Saksończyka z około 1360[33].

Zabytek należy do tzw. psałterzy ferialnych – jego układ jest ośmiodzielny, tzn. przeznaczony do odmawiania w kolejne dni tygodnia, zaczynając i kończąc na niedzieli[35]. Zgodnie z tym układem duże inicjały zdobią pierwsze z psalmów świątecznych i ferialnych[35].

Tekst biblijny nie posiada podziału na rozdziały i wersety. Oprócz psałterza manuskrypt zawiera również kilka hymnów i kantyków Starego Testamentu (Wyj 15,1-19; 1 Sam 2,1-10; Iz 12,1-6; Iz 38,10-20; Hab 3,1-6)[36].

Język

Psałterz jest zabytkiem pisowni złożonej I stopnia (najlepsza w części pierwszej, w częściach kolejnych występuje niekonsekwencja w pisowni).

Autor pierwszej części regularnie stosował dwuznaki[37]. Grafem ∫z oznacza głoski dziąsłowe š i ž (Ocropi∫z, przemo∫ze∫z, bo∫ze), rz jest zawsze znakiem dla ř (grzech, otworz), grafem dz – dla ӡ, ӡ́, (∫ødzø, bødze)[37]. Nie wszędzie jednak występuje konsekwencja w odróżnianiu fonemów – cz może oznaczać c lub č, zaś spółgłoska j jest oznaczana trzema literami: i (ie∫m), y (neoteymuy) lub g (mogich)[37]. Spółgłoski i, y są zwykle oznaczane literą i (lichoti)[37].  Miękkość spółgłosek nie jest oznaczana[37].

W częściach II i III występują liczne wpływy czeskie, co wskazuje, iż wzorcem było poza tekstem łacińskim również tłumaczenie na język czeski.

Pierwsza część psałterza stanowi jedno z najważniejszych źródeł do poznania systemu fonologicznego i gramatycznego średniowiecznej polszczyzny[38]. W tekście występuje wiele archaizmów:

  • stare formy słów jako, kako, tako, przeciwo[38]
  • złożone grupy spółgłoskowe, które w późniejszym czasie uległy przekształceniom, np.  mołwa, mnożstwo, czrzewia, śćwirdzić[38]
  • czas przeszły złożony z formami słówka posiłkowego być, np. zgrzeszył jeśm, miłował jeś[37]
  • tryb przypuszczający ze starą odmianą słowa posiłkowego: bych, by[37]
  • archaizmy leksykalne, w tym słowa nienotowane w innych zabytkach staropolszczyzny, np. niezbożstwo ‘nieszczęście’, odjimca ‘obrońca’, potrzebiznny ‘ubogi’, rozliczycie ‘rozlicznie’, społowić ‘przepołowić’, uwroz ‘sznur’[37]

Zdaniem Taszyckiego język całego polskiego tekstu psałterza zawiera cechy ówczesnego dialektu małopolskiego, przy czym pierwsza, najstarsza część nosi cechy środkowo-małopolskie, zaś późniejsze, dalsze części – cechy północno-małopolskie[39]. Zdaniem Taszyckiego o środkowo-małopolskim pochodzeniu świadczą m.in.: formy miejscownika l. mn. na -och (w bogoch, w obrazoch, w krajoch) obok form na -ech (w bodzech, w obraziech), używanie cząstki -ow- zarówno po spółgłoskach miękkich, jak i twardych (ku ołtarzowi, jeleniow), pisownia mie, cie, sie z czasownikami (przyjął mie, wiesielcie sie) i pisownia mię, cię, się po przyimkach (na mię, pod cię, za się), formy typu sierce, dzierżeć[40]. Jednak cechy językowe nie przesądzają o miejscu powstania dokumentu, ponieważ cechy te mogły się nakładać w wyniku kopiowania z tekstów wcześniejszych[27].

Zobacz też

  • Karta medycka – odpis Psalmu 50 w brzmieniu zbliżonym do Psałterza floriańskiego
  • Karta praska – karta z próbkami pisma do Psałterza

Przypisy

  1. Psałterz floriański, culture.pl [dostęp 2018-03-09].
  2. a b c d e f g Kazania świętokrzyskie. W: Nad złoto droższe. Skarby Biblioteki Narodowej (wersja elektroniczna). Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2003. ISBN 83-7009-433-3.
  3. a b c d e f g h i Michałowska 2011 ↓, s. 728.
  4. a b c d e f g Łaskarzewska 2007 ↓, s. 16.
  5. Śnieżyńska-Stolot 1990 ↓, s. 173.
  6. Bernacki 1927 ↓, s. 22–24.
  7. Taszycki 1949 ↓, s. 11.
  8. Michałowska 2011 ↓, s. 731.
  9. Michałowska 2011 ↓, s. 732.
  10. a b c d Michałowska 2011 ↓, s. 729.
  11. Łaskarzewska 2007 ↓, s. 16–17.
  12. a b c Sosnowski 2020 ↓, s. 67.
  13. a b c d Łaskarzewska 2007 ↓, s. 17.
  14. a b Śnieżyńska-Stolot 1990 ↓, s. 166.
  15. a b Sosnowski 2020 ↓, s. 68.
  16. Sosnowski 2020 ↓, s. 69–70, 76.
  17. Bandtkie 1827 ↓.
  18. Łaskarzewska 2007 ↓, s. 15, 17.
  19. Łaskarzewska 2007 ↓, s. 15.
  20. Wyborcza.pl, „Gazeta Wyborcza”, wyborcza.pl [dostęp 2016-05-23].
  21. Dunin-Borkowski 1834 ↓.
  22. Dunin-Borkowski 1834 ↓, s. VI.
  23. Józefaciuk 2006 ↓, s. 25.
  24. Nehring 1883 ↓.
  25. a b c d e Józefaciuk 2006 ↓, s. 26.
  26. Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 51.
  27. a b Pierwsze/najstarsze 2019 ↓, rozdz. Psałterz floriański.
  28. Lech Kaczyński na audiencji u Benedykta XVI, Prezydent.pl, 18 maja 2009 [dostęp 2021-06-25].
  29. a b c d Psałterz floriański, Polona [dostęp 2021-02-18].
  30. a b Inwentarz rękopisów do połowy XVI wieku w zbiorach Biblioteki Narodowej. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2012, s. 110. ISBN 978-83-7009-619-9.
  31. Śnieżyńska-Stolot 1990 ↓, s. 172.
  32. Michałowska 2011 ↓, s. 728–729.
  33. a b Śnieżyńska-Stolot 1990 ↓, s. 167.
  34. Rajmond Pietkiewicz, Tradycja rękopiśmienna polskich przekładów biblijnych od XIII do XVI w., Wrocławski Przegląd Teologiczny, 2013 nr 2, s. 32
  35. a b Śnieżyńska-Stolot 1990 ↓, s. 168.
  36. Psałterz floriański, biblie polskie [dostęp: 2021-09-18]
  37. a b c d e f g h Cybulski 2015 ↓, s. 37.
  38. a b c Cybulski 2015 ↓, s. 36.
  39. Taszycki 1949 ↓, s. 12.
  40. Taszycki 1949 ↓, s. 10–11.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Psałterz-floriański-7r.jpg
Psałterz floriański – psałterz pochodzący z końca XIV wieku. Bywa także zwany Psałterzem Jadwigi; jego nazwa pochodzi od miejscowości w Austrii – Sankt Florian. Jest to dzieło trójjęzyczne (łacina, polski, niemiecki), pierwsze znane tłumaczenie Księgi Psalmów na polski. Zawiera 296 pergaminowych kart. Został odkryty w 1827 roku, a nabyty przez Polskę w 1931. Pierwsze wydanie miało miejsce w 1834 w Wiedniu staraniem polskiego wydawcy Stanisława Jana Borkowskiego.