Purchawka oczkowana

Purchawka oczkowana

Młody i dojrzewający owocnik
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	grzyby
Typ	podstawczaki
Klasa	pieczarniaki
Rząd	pieczarkowce
Rodzina	purchawkowate
Rodzaj	kurzaweczka
Gatunek	purchawka oczkowana
Nazwa systematyczna
Bovistella utriformis (Bull.) Demoulin & Rebriev Lejeunia 197: 6 (2017)

(c) Luridiformis z angielskiej Wikipedii, CC BY 3.0

Młody i stary owocnik

Dojrzały owocnik purchawki oczkowatej

(c) Thomas Pruß, CC BY-SA 3.0

Zeszłoroczne pozostałości owocnika

Purchawka oczkowana, czasznica oczkowata (Bovistella utriformis (Bull.) Demoulin & Rebriev) – gatunek grzybów z rodziny purchawkowatych (Lycoperdaceae)^[1].

Systematyka i nazewnictwo

Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Bovistella, Lycoperdaceae, Agaricales, Agaricomycetidae, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi.

Po raz pierwszy zdiagnozował go w 1791 r. Jean Baptiste François Bulliard nadając mu nazwę Lycoperdon utriforme. Obecną, uznaną przez Index Fungorum nazwę nadali mu Demoulin i Rebriev w 2017 r.^[1]

Ma ponad 30 synonimów naukowych. Niektóre z nich^[2]:

Nazwę purchawka oczkowana podał Feliks Berdau w 1876 r. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten opisywany był też jako prochówka, purchawka macicowata, czasza oczkowa, czasza oczkowata. Władysław Wojewoda w 2003 r. zaproponował nazwę czasznica oczkowata^[3]. Po przeniesieniu go do rodzaju Bovistella (kurzaweczka), wszystkie nazwy polskie stały się niespójne z nazwą naukową.

Morfologia

Owocnik

O średnicy do 15 cm i krótko maczugowatym lub kulisto-bulwowatym kształcie. Na szczycie zwykle jest nieco spłaszczony, może też być pomarszczony lub płytko dołkowany. Otoczony jest dwuwarstwowym perydium. Zewnętrzna jego warstwa (egzoperydium) początkowo jest biała i pilśniowata, potem szarobrązowa i popękana na wielokątne poletka o średnicy około 5 mm, lub piramidki powstałe z połączonych kolców. W trakcie dojrzewania owocnika egzoperydium łuszczy się i odpada, odsłaniając endoperydium o papierowatej konsystencji i barwie szarobrązowej, orzechowej, oliwkowobrązowej lub brązowej. Po dojrzeniu zarodników endoperydium pęka na szczycie na nieregularne płaty, które całkowicie lub częściowo odpadają aż do granicy z podglebiem. Jest ono dobrze rozwinięte, początkowo białawe, potem szarobrązowe, w końcu brązowe. Od gleby oddziela go cienka, brązowa pseudodiafragma. Znajdującą się w górnej części owocnika gleba początkowo jest biaława, potem oliwkowa, w końcu ciemnobrązowa^[4].

Dolna część owocnika (podglebie) jest dość trwała i często utrzymuje się na ziemi aż do następnego lata^[4].

Cechy mikroskopowe

Wysyp zarodników zielonkawożółty, oliwkowobrązowy do ciemnobrązowego. Zarodniki o średnicy 4–5 µm, kuliste, gładkie z kroplą wewnątrz, czasami posiadające krótką sterygmę. Włośnia o barwie od jasnooliwkowej do szarobrązowej. Jej strzępki o grubości ok. 10 µm. Rozgałęziają się dichotomicznie, są cienkościenne, nie septowane i posiadają liczne szczelinowate jamki^[4].

Występowanie i siedlisko

Jest szeroko rozprzestrzeniona na półkuli północnej w strefie klimatu umiarkowanego. Występuje w Europie, w kontynentalnej Azji, w Japonii, w Ameryce Północnej, Meksyku, ale również w Południowej Afryce^[5]. W Polsce jest to gatunek dość pospolity^[6].

Terenem najczęstszego pojawiania się tego grzyba są tereny poza lasem, na suchych łąkach, wrzosowiskach, pastwiskach, zaroślach, przy drogach, w gąszczach jałowca, na opuszczonych polach uprawnych. Rzadko tylko można ją spotkać w lasach i parkach. Owocniki wytwarza na ziemi od maja do listopada, czasami tworzy czarcie kręgi^[3].

Znaczenie

Saprotrof^[3]. Grzyb jadalny, wartościowy pod względem kulinarnym. Do wykorzystania używa się tylko młode owocniki w przekroju całkowicie białe. Purchawka oczkowana nadaje się jednak tylko do suszenia lub smażenia. Stare i wyschnięte owocniki służyły kiedyś do odymiania pszczół w ulach^[7].

Prowadzone w 2005 badania naukowe wykazały, że purchawka oczkowana zawiera wiele substancji o działaniu antybakteryjnym, skutecznym przeciwko Bacillus subtilis, Escherichia coli, Klebsiella, Pseudomonas aeruginosa, Salmonella typhimurium, Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenesi, Mycobacterium smegmatis. Wykazuje też słabe działanie przeciwgrzybicze na Candida albicans, Rhodotorula rubra i Kluyveromyces fragilis^[8].

Badania bioakumulacji różnych pierwiastków przez 28 gatunków grzybów jadalnych wykazały, że purchawka oczkowana najwięcej z nich wszystkich akumuluje cynk (251.9 mg Zn/kg grzybów) oraz miedź (282.1 mg Cu/kg grzybów)^[9].

Gatunki podobne

• czasznica tatrzańska (Calvatia turneri). Jest mniejsza i w Polsce występuje tylko w górach^[6].
• purchawka fiolowata (Lycoperdon excipuliforme), szczególnie okazy beztrzonowe
• czasznica miskowata (Calvatia cyathiformis)^[10].

Przypisy