Puryzm (językoznawstwo)

Akademia Francuska za swój cel obiera ochronę języka francuskiego. Oto pierwsza strona szóstej edycji wydanego przez nią słownika (1835)

Puryzm (od łac. purus „czysty”[1][2]) – postawa wobec języka charakteryzująca się koncentracją na ideałach różnie pojmowanej czystości językowej, każących unikać wprowadzania do języka pisanego i mówionego elementów obcych bądź innowacyjnych. Przeważnie jej celem jest ochrona słownictwa języka ojczystego[3][4].

Zdaniem Andrzeja Markowskiego puryzm wynika przede wszystkim z pobudek emocjonalnych, związanych z poczuciem, że język jest wartością wymagającą ochrony, nie zaś z przesłanek racjonalnych[5][1]. Jest spotykany zarówno na poziomie jednostkowym, jak i instytucjonalnym. Bywa propagowany jako element oficjalnej polityki językowej[6].

Według Markowskiego jest postawą najczęściej opisywaną przez badaczy. Samemu terminowi „puryzm” przypisuje się zwykle negatywne zabarwienie emocjonalne[1][6].

Charakterystyka puryzmu

W piśmiennictwie naukowym spotyka się różne ujęcia i definicje puryzmu językowego. Wynika to m.in. z różnych definicji samego pojęcia czystości w języku[7]. W węższym ujęciu pod pojęciem puryzmu rozumie się negatywny stosunek użytkowników języka do elementów pochodzenia obcego[8], w szerszym – wszelkiego rodzaju niechęć wobec przejawiającego się w języku zróżnicowania wewnętrznego[8]. Pojęcie puryzmu jest również odnoszone do działań kodyfikacyjnych prowadzonych w odniesieniu do samego języka standardowego, skupionych na podtrzymywaniu ideałów czystości językowej i eliminacji elementów postrzeganych jako sprzeczne z tymi wzorcami[9], np. pożyczek gwarowych[8][6].

Według ujęcia Andrzeja Markowskiego puryści dążą do usunięcia z języka lub niedopuszczenia do niego tych elementów (zwykle leksykalnych), które są w ich mniemaniu niepożądane. Dążeniom tym towarzyszy pogląd, że interwencje jednostek mogą wpływać na kształt i rozwój języka. Puryści często wynajdują niepożądane przez siebie elementy językowe w tekstach pisanych lub wypowiedziach i zwracają na nie uwagę. W wersji umiarkowanej ich krytyka dotyczy elementów nowych (np. świeżych pożyczek), w skrajnej natomiast tych, które zdążyły się już ugruntować w języku i nie budzą sprzeciwu ze strony ogółu użytkowników języka[10]. Do charakterystycznych sformułowań używanych przez purystów należą takie zwroty jak: „odchwaszczanie języka”, „odśmiecanie języka”, „czyszczenie języka”[11], mówi się także o „duchu języka”[12]. Współcześnie sądy purystyczne są obecne w środowisku internetowym, ale przed upowszechnieniem dostępu do sieci formułowali je czytelnicy prasy, zaniepokojeni rzekomym upadkiem bądź zanieczyszczeniem języka[6].

Krytyka puryzmu

Część lingwistów stoi na stanowisku, że języki nie tworzą zamkniętych systemów, lecz podlegają stałym wpływom. Badacze ci uznają, że pojęcie czystości w dziedzinie języka może istnieć jedynie w sferze iluzji, nie zaś jako element rzeczywistości językowej[13][14].

Językoznawcy zauważają, że polityka puryzmu może się kształtować pod wpływem szczególnych okoliczności społeczno-politycznych, np. w sytuacji niewoli narodowej[3] lub w okresie powstawania narodowych standardów językowych[15]. Zdaniem niektórych lingwistów puryzm odgrywa przydatną rolę w standaryzacji i rewitalizacji języków mniejszościowych, pozwalając na umocnienie ich pozycji w piśmiennictwie i mediach[16].

Interwencje purystyczne bywają pojmowane jako przejaw nacjonalizmu[17][18][19], a przez niektórych socjolingwistów są określane jako wyraz ideologii monoglosji[20] czy też element tzw. ideologii języka standardowego, zespołu postaw językowych właściwych dla społeczeństw, w których funkcjonuje standaryzacja językowa[18]. Puryzm jest często uznawany za praktykę nietolerancyjną i anachroniczną[21][22], zwłaszcza w zachodnich kręgach lingwistycznych[21]. Jego specyficzna odmiana zwana puryzmem elitarnym wiąże się z negatywnym stosunkiem wobec form nienormatywnych i regionalnych[23].

Puryzm bywa pojmowany jako szczególna forma preskryptywnego podejścia do języka[24][16][25].

Rodzaje puryzmu językowego

Językoznawca Andrzej Markowski wyróżnia następujące rodzaje puryzmu językowego:

  • puryzm nacjonalistyczny (narodowy) – przedstawiciele tej odmiany puryzmu dążą do usunięcia z języka lub niedopuszczenia do niego elementów obcego pochodzenia. Promują oni poprawność językową rozumianą jako rodzimość elementów języka, szczególnie słownictwa[3]. Puryzm narodowy może objawiać się niechęcią wobec germanizmów i rusycyzmów (np. wyrazów i sformułowań: „knajpa”, „szlaban”, szlafrok”, „toczka w toczkę”, „wsjo rawno”). Postawa taka jest charakterystyczna dla osób ze starszego pokolenia. Współcześnie puryzm narodowy skierowany jest zwykle przeciwko anglicyzmom (np. takim wyrazom jak: „leasing”, „fitness”, „fast food”)[26]. Puryści narodowi argumentują najczęściej, że zapożyczenia obce da się łatwo zastąpić rodzimymi odpowiednikami (nie zawsze jest to prawdą[26]).
  • puryzm tradycjonalistyczny – stanowi radykalną, emocjonalną odmianę konserwatyzmu językowego. Zakłada, że nie należy akceptować żadnych innowacji w zakresie języka, lecz wybierać tradycyjne, już ugruntowane formy językowe i słownictwo (np. zamiast „mieliłem” należy mówić „mełłem”).
  • puryzm elitarny – opiera się na założeniu, że jedyną „poprawną” formą języka jest narzecze pewnej warstwy społecznej, z reguły wielopokoleniowej inteligencji (puryści elitarni najczęściej właśnie do tej warstwy należą[27]). Puryści elitarni dążą do ochrony języka ogólnego, zwłaszcza jego warstwy starannej[27], przed wpływami pochodzącymi z innych obszarów językowych, takich jak mowa młodzieżowa, zawodowa czy urzędowa[27].
  • puryzm egocentryczny – purystą egocentrycznym jest osoba, która żywi przekonanie, że jej mowa stanowi wzorzec języka ogólnego, tak więc za dopuszczalne i godne propagowania uznaje tylko te konstrukcje i wyrażenia, które sama akceptuje i których sama używa, natomiast te pozostające poza własnym idiolektem ocenia jako niedopuszczalne[27]. Jest to skrajna i stosunkowo rzadka postać puryzmu elitarnego, czasami uważana też za skrajną postać puryzmu tradycjonalistycznego[27].

Puryzm językowy w Niemczech

Wyjątkowo intensywny charakter miała działalność purystyczna w Niemczech, która przypada głównie na wiek XIX i pierwsze dziesięciolecia wieku XX. Zwalczaniem wyrazów pochodzenia obcego zajmowały się począwszy od XVII wieku stowarzyszenia językowe, w tym największe z nich Powszechne Niemieckie Stowarzyszenie Językowe (Der Allgemeine Deutsche Sprachverein) założone w roku 1885 i działające do lat 40. XX wieku. Fenomenem odróżniającym puryzm niemiecki od puryzmu w innych krajach jest ogromna ilość słowników zapożyczeń (słowników wyrazów obcych), przy czym większość z nich miała charakter purystyczny, ich celem było zastępowanie wyrazów obcych przez wyrazy rodzime lub zasymilowane zapożyczenia. Mówi się w tym kontekście o słownikach zniemczających (Verdeutschungswörterbücher). Badacz historii niemieckiego puryzmu mieszkający obecnie w Nowej Zelandii (wcześniej był profesorem w Niemczech) Alan Kirkness[28] dla okresu 1571–1945 podaje liczbę ponad 300 słowników z wyrazami obcymi jako hasłami (nie wliczając w to poszczególnych wydań). Kirkness uważa, że liczba słowników zapożyczeń w Niemczech przekracza liczbę tego typu słowników we wszystkich krajach europejskich. Nie ma takich słowników (a na pewno nie w takiej ilości) we Francji, Włoszech, Hiszpanii czy Wielkiej Brytanii. Podobną opinię znależć można w obszernej monografii Anke Heier z roku 2012[29]. Nieprzypadkowo niektórzy autorzy twierdzą, że Niemcy to „kraj słowników wyrazów obcych” („das Land der Fremdwörterbücher”) – tak mówi m.in. Peter von Polenz cytowany w powyższej pracy Anke Heier. W swojej pracy dla okresu do roku 2007 podaje Heier liczbę 434 słowników zapożyczeń, większość z nich ma charakter purystyczny. Lipczuk w artykule z 2016 mówi o co najmniej 460 słownikach wyrazów obcych w Niemczech. Dla porównania: w Polsce powstało – obok objaśniających słowników z obcymi hasłami – zaledwie kilka ogólnych słowników spolszczających. Wśród motywów zwalczania wyrazów obcych w języku niemieckim dominowały motywy narodowe: „oczyszczanie” języka ojczystego z obcych elementów miało służyć podtrzymaniu świadomości narodowej.

Przypisy

  1. ↑ a b c Markowski 2005 ↓, s. 126.
  2. ↑ Jozef Mistrík, Jazyk a reč, Mladé letá, 1999, s. 41, ISBN 978-80-06-00924-1 (słow.).
  3. ↑ a b c Markowski 2005 ↓, s. 127.
  4. ↑ Jelínek i Krčmová 2017 ↓.
  5. ↑ Andrzej Markowski, Czy jesteśmy purystami?, „Życie Warszawy” (85), 11 kwietnia 1997.
  6. ↑ a b c d Dace Strelēvica-Ošiņa, pūrisms, [w:] Nacionālā enciklopēdija, 2018 (łot.).
  7. ↑ Ševčík 1975 ↓, s. 56, Cytat: V závislosti na volbě modelu „čistého” jazyka nabývá různého obsahu i pojem „purismus”.
  8. ↑ a b c Walsh 2016 ↓, s. 8.
  9. ↑ Helena Petáková, Hana Opleštilová, Europeica – Slavica – Baltica: Jiřímu Marvanovi k 70. narozeninám, Národní knihovna České republiky, Slovanská knihovna, 2007, ISBN 978-80-7050-521-2 (cz.).
  10. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 126–127.
  11. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 127–128.
  12. ↑ Ševčík 1975 ↓, s. 56.
  13. ↑ Kevin Absillis, Jürgen Jaspers, Beware of the Weeds: Understanding Flemish Linguistic Purism as a Utopian Discourse, „International Journal of the Sociology of Language”, 2016 (242), 2016, s. 2–6, DOI: 10.1515/ijsl-2016-0031, ISSN 0165-2516 (ang.).
  14. ↑ František Čermák, Preskriptivismus: variabilita versus stabilita, faktory a problémy, [w:] Hana Gladkova, Václav Cvrček (red.), Sociální aspekty spisovných jazyků slovanských, Praga: Wydział Filozoficzny UK, Euroslavica, s. 36–45 (cz.).
  15. ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 359.
  16. ↑ a b Nils Langer, Winifred Davies, An Introduction to Linguistic Purism, [w:] Linguistic Purism in the Germanic Languages, t. 75, Walter de Gruyter, 2011 (Studia Linguistica Germanica), s. 1–10, ISBN 978-3-11-090135-1 (ang.).
  17. ↑ „Naše řeč”, 84–85, 2001, s. 244 (cz.).
  18. ↑ a b Snježana Kordić, Purizam u jeziku: review of „Linguistic purism in the Germanic languages”, Nils Langer and Winifred Davies (eds.)., „Književna republika”, 4/5–6, Zagrzeb 2006, s. 215–216 (chorw.).
  19. ↑ Mate Kapović, Anđel Starčević, Daliborka Sarić, O preskripciji i preskriptivizmu u Hrvatskoj, [w:] Barbara Kryżan-Stanojević (red.), Jezična politika: između norme i jezičnog liberalizma, Zagrzeb: Srednja Europa, 2016, s. 53–56, ISBN 978-953-7963-47-7 (chorw.).
  20. ↑ Anđel Starčević, Mate Kapović, Daliborka Sarić, Jeziku je svejedno, Zagrzeb 2019, s. 320, ISBN 978-953-351-115-3, OCLC 1126555222 (chorw.).
  21. ↑ a b Linguistic Prescriptivism in Latvia and Its Positive Side-Effects, „Linguistica lettica”, 16–17, Latviešu valodas institūta žurnals, 2007, s. 91 (ang.).
  22. ↑ „Jazykovednĕ štúdie”, 7–10, VEDA, 1963, s. 21 (słow.).
  23. ↑ Keith Walters: Arab nationalism and/as language ideology. W: Elabbas Benmamoun, Reem Bassiouney: The Routledge Handbook of Arabic Linguistics. Routledge, 2017, s. 483. ISBN 978-1-351-37779-9. (ang.).
  24. ↑ Karol Janicki, Adam Jaworski, Language purism and propaganda: The First Congress for Polish, [w:] Joshua A. Fishman (red.), The Earliest Stage of Language Planning: The „first Congress” Phenomenon, Walter de Gruyter, 1993, s. 227, ISBN 978-3-11-013530-5 (ang.).
  25. ↑ Andrejs Veisbergs, Development of the Latvian Language, Purism and Prescriptivism, [w:] Linguistic Studies in Latvia, wyd. 1, t. 18, University of Latvia, 2010, s. 15 (ang.).
  26. ↑ a b Markowski 2005 ↓, s. 128.
  27. ↑ a b c d e Markowski 2005 ↓, s. 132.
  28. ↑ Kirkness, Alan (1990): Das Fremdwörterbuch, w: (red.) F. J. Hausmann, O. Reichmann, H.E. Wiegand, L. Zgusta, Wörterbücher. Dictionaries. Dictionaires. Berlin – München, s. 1168 – 1178, s. 1169.
  29. ↑ Heier, Anke (2012): Deutsche Fremdwortlexikigrafie zwischen 1800 und 2007. Zur metasprachlichen und lexikografischen Behandlung äußeren Lehnguts in Sprachkontaktwörterbüchern des Deutschen. Berlin – Boston, s. 3.

Bibliografia

  • Andrzej Markowski, Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, ISBN 83-01-14526-9.
  • Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
  • Olivia Walsh, Linguistic Purism: Language Attitudes in France and Quebec, t. 41, IMPACT: Studies in Language and Society, Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 2016, DOI: 10.1075/impact.41, ISBN 978-90-272-5833-5 (ang.).
  • Milan Jelínek, Marie Krčmová, PURISMUS, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [dostęp 2020-04-20] (cz.).
  • Oldřich Ševčík, Český jazykový purismus z hlediska funkční teorie spisovného jazyka, „Sborník prací Filosofické fakulty Brněnské university: Řada jazykovědná. A”, 22–27, Fakulta, 1975, s. 49–58 (cz.).
  • Czyżewska, Marta (2008): Der Allgemeine Deutsche Sprachverein und das Fremdwort. Eine Untersuchung der deutschen Presse am Ende des 19. Jahrhunderts. Drezno – Wrocław: Neisse Verlag. ISSN 1899-9328
  • Heier, Anke (2012): Deutsche Fremdwortlexikigrafie zwischen 1800 und 2007. Zur metasprachlichen und lexikografischen Behandlung äußeren Lehnguts in Sprachkontaktwörterbüchern des Deutschen. Berlin – Boston, s. 3. ISBN 978-3-11-028254-2
  • Kirkness, Alan (1990): Das Fremdwörterbuch, w: (red.) F. J. Hausmann, O. Reichmann, H.E. Wiegand, L. Zgusta, Wörterbücher. Dictionaries. Dictionaires. Berlin – München, s. 1168 – 1178.
  • Lipczuk, Ryszard (2007): Geschichte und Gegenwart des Fremdwortpurismus in Deutschland und Polen. Frankfurt/M.: Peter Lang. ISBN 978-3-631-57388-4
  • Lipczuk, Ryszard (2014): Walka z wyrazami obcymi w Niemczech – historia i współczesność. Kraków: Universitas. ISBN 97883-242-2332-9
  • Lipczuk, Ryszard (2016): Ist Deutschland ein Land der Fremdwörterbücher?, w: (red) E. Żebrowska i.in., Beiträge zur Germanistik 1, online: www.sgp.edu.pl (zakładka: publikacje).
  • Sztandarska, Katarzyna (2020): Ekwiwalenty w słownikach zniemczających i spolszczających na podstawie prac Eduarda Engela i Władysława Niedźwiedzkiego. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. ISBN 978-83-7972-359-1
Postawy wobec języka

Media użyte na tej stronie