Puszczyk zwyczajny

Puszczyk zwyczajny

Strix aluco[1]
Linnaeus, 1758
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	sowy
Rodzina	puszczykowate
Podrodzina	puszczyki
Rodzaj	Strix
Gatunek	puszczyk zwyczajny
Podgatunki
zobacz opis w tekście
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
Zasięg występowania w nowszym ujęciu systematycznym – bez podgatunków z Azji wydzielonych jako puszczyk leśny (S. nivicolum)

Puszczyki w kominie

Puszczyk zwyczajny, puszczyk^[3] (Strix aluco) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny puszczykowatych (Strigidae). Najliczniejsza i najczęściej spotykana sowa Europy.

Systematyka

Systematyka S. aluco jest nadal kwestią sporną. Autorzy Handbook of the Birds of the World wyróżnili 11 podgatunków, zamieszkujących odpowiednio^[4]:

• S. aluco aluco Linnaeus, 1758 – puszczyk zwyczajny, puszczyk – kontynent europejski aż po Ural oraz Sycylia
• S. aluco siberiae Dementiev, 1933 – zachodnia część Syberii i Ural. Występuje tam wyłącznie ubarwienie jasnoszare.
• S. aluco sylvatica Shaw, 1809 – Wielka Brytania, południowa i zachodnia Francja, Półwysep Iberyjski
• S. aluco mauritanica (Witherby, 1905) – północno-zachodnia Afryka. Występuje tam wyłącznie ubarwienie ciemnoszarobrunatne.
• S. aluco willkonskii (Menzbier, 1896) – Kaukaz i północny Iran
• S. aluco sanctinicolai (Zarudny, 1905) – Irak i południowo-zachodni Iran
• S. aluco harmsi (Zarudny, 1911) – Turkiestan
• S. aluco biddulphi Scully, 1881 – północno-zachodnie Indie, Pakistan
• S. aluco nivicolum (Blyth, 1845) – puszczyk leśny – Nepal na wschód do południowo-wschodnich Chin, na południe po północną Mjanmę i północne Indochiny.
• S. aluco ma (Clark, 1907) – północno-wschodnie Chiny (prowincja Jilin) i Korea.
• S. aluco yamadae Yamashina, 1936 – Tajwan

W nowszych ujęciach systematycznych te trzy ostatnie podgatunki często wydziela się do odrębnego gatunku o nazwie puszczyk leśny (Strix nivicolum), tak czynią m.in. Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) czy Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN)^[5][6]. Polscy autorzy Kompletnej listy ptaków świata nadal jednak traktują puszczyka leśnego jako podgatunek puszczyka zwyczajnego^[3].

Dodatkowo IOC za osobny gatunek uznaje zamieszkujący północno-zachodnią Afrykę takson mauritanica^[5]. Zmiany tej nie akceptuje ani IUCN^[2], ani autorzy Kompletnej listy ptaków świata^[3].

Występowanie

Zamieszkuje niemal cały kontynent europejski, na wschodzie aż po Iran i zachodnią Syberię. Nie obserwuje się puszczyków jedynie w Irlandii, na Islandii, na dalekiej północy Rosji, północy Skandynawii i Szkocji oraz na niektórych wyspach Morza Śródziemnego. Ze względu na brak specjalnych wymagań występuje również w północnej Afryce (Maroko, Tunezja, Algieria) i w Azji (północno-zachodnie Indie, Himalaje, południowe Chiny, Korea i Tajwan) (izolowane populacje).

Najpospolitsza sowa w Polsce^[7], liczna także w miastach, np. we Wrocławiu w 2001 roku zajętych było 90–98 terytoriów. W Warszawie liczebność puszczyka szacuje się na 40–60 par (według badań P. Jabłońskiego, 1991). Najczęściej widywana jednak w Karpatach i na Mazurach. W latach 2013–2018 liczebność populacji lęgowej puszczyka zwyczajnego na terenie kraju szacowano na 65–75 tysięcy par^[7].

Charakterystyka

Wygląd zewnętrzny

Sowa średniej wielkości, krępej budowy ciała. Ubarwienie bardzo zmienne (najbardziej u sów), występuje w dwóch podstawowych odmianach kolorystycznych: szarej i brązowej, od ochrowej po rdzawobrązową, możliwe są też barwy pośrednie (rdzawe, szarobrunatne itp.), ale widać je dopiero u ptaków dorosłych. Na głowie brak tak charakterystycznych „uszu” z piór, jak u sowy uszatej. Samiec i samica wyglądem są podobne do siebie.

U odmiany brązowej grzbiet jest brązowy, prążkowany i cętkowany na ciemno- i jasnobrązowo, przez barkówki biegnie biały pas. Szlara jednobarwna, rdzawa lub szarawa, obwiedziona ciemnobrązową cienką linią, wokół dzioba biała, z jasnymi brwiami i wewnętrznymi obwódkami oczu. Dziób bladooliwkowy, oczy bardzo duże o czarnych tęczówkach. Spód ciała jasnopłowy, kreskowany i prążkowany. Skrzydła szerokie i zaokrąglone, podobnie jak grzbiet kreskowane i cętkowane z rzędami 3 białawych plam. Na lotkach ciemne poprzeczne paski. Nogi opierzone po końce palców, jasnopłowe z ciemnobrązowymi plamkami. Ogon jest krótki.

Odmiana szara ma podobny rysunek, tyle że zamiast brązów występują szarości.

Młode wyglądają podobnie, jednak kreskowanie jest delikatniejsze, a całe upierzenie bardziej puszyste.

Puszczyk jest mniejszy od myszołowa, ale większy od wrony.

Rozmiary

długość ciała: samce ok. 41–43 cm, samice ok. 43–46 cm
rozpiętość skrzydeł: samce ok. 90–95 cm, samice ok. 95–105 cm

Masa ciała

samce ok. 450 g, samice ok. 550 g

Głos

Typowy głos samca to pohukiwanie (długie „huuu”, krótka przerwa, kilka urwanych, przyciszonych dźwięków „hu” i na sam koniec znów przeciągłe, dźwięczne „huuu”). Spełnia funkcję głosu terytorialnego, wabiącego podczas zalotów oraz kontaktowego przy przynoszeniu jedzenia dla samicy. Czasami również samica odzywa się takim pohukiwaniem, jednak bardziej ochryple i zawodząco, a frazy nie są tak wyraźne.

Puszczyk odmiany szarej, prawdopodobnie podgatunek S. a. aluco

Osobnik zachodniego podgatunku S. a. sylvatica

Puszczyk leśny uznawany przez część autorów za odrębny gatunek

Typowy głos kontaktowy samicy to „kjuwik” (właśnie od tego głosu pochodzi ludowa nazwa puszczyka w niektórych regionach Polski – „kuwik”). Zdarzyć się może jednak, że takim głosem odezwie się też samiec. Na wiosnę można usłyszeć duet – pohukiwanie samca jednocześnie z „kjuwikiem” samicy.

Głos kontaktowy młodych puszczyków to zgrzytliwy pisk w odstępach co kilka sekund. W ten sposób młode komunikują swoje położenie rodzicom wracającym z pożywieniem.

W czasie wysiadywania jaj i karmienia potomstwa puszczyki zachowują się na tyle cicho, że człowiek nie wie o ich obecności w pobliżu. Dostrzega to zwykle przed lub po wylocie całej rodziny z gniazda, kiedy to te sowy zachowują się bardzo głośno, a ciągłe odgłosy młodych ułatwiają dokarmiającym rodzicom ich lokalizację w koronach drzew.

Zachowanie

Prowadzi nocny tryb życia, przebywa najczęściej samotnie. Ptak osiadły, pozostaje w swoim terytorium przez cały rok. Jak wszystkie sowy, lata bezszelestnie, dzięki specjalnej strukturze lotek i ich ułożeniu w skrzydle.

Środowisko

W Europie Środkowej puszczyk zamieszkuje głównie lasy liściaste i mieszane ze starymi, okazałymi drzewami, w których może znaleźć dziuple do założenia gniazda. Żyje również w parkach, ogrodach, na starych cmentarzach. W osiedlach ludzkich siedząc na dachach obserwuje teren wypatrując zdobyczy. Czasami osiedla się przy groblach stawów oraz na brzegach lasów iglastych, jeśli nigdzie indziej nie może znaleźć dostatecznej ilości pokarmu, ani odpowiednich miejsc do założenia gniazda.

Pożywienie

Puszczyki polują głównie na myszy, szczury, ryjówki, nornice, krety, chomiki, wiewiórki, inne gryzonie, młode króliki, ale także dżdżownice, owady (zwłaszcza chrząszcze), ptaki do wielkości sójki (preferuje gołębie), żaby, ryby, jaszczurki, mięczaki i skorupiaki. W diecie dominują te gatunki, które na danym terenie są najpowszechniejsze i najłatwiej dostępne.

Puszczyk jest aktywny przez całą noc, od zmierzchu do świtu. W dzień kryje się w dziuplach i szczelinach. Poluje zwykle z zasiadki, obserwując i nasłuchując, a potem oddając krótki, cichy lot. Robi to przeważnie w lesie, rzadziej na polach i w okolicach siedlisk ludzkich. Gdy odkryje ruch ofiary w trawie, spada na nią, a w momencie uderzenia rozpościera skrzydła pokrywając ją. Ofiara zwykle jest natychmiast zabijana uderzeniem silnych szponów, czasami również mocnym ciosem dzioba w podstawę czaszki.

Niekiedy obserwowano również polowanie w krętym locie patrolowym na wys. 2–3 metrów – puszczyk uderzeniami skrzydeł wypłaszał małe, stadne ptaki z krzewu, na którym nocowały, i tak chwytał ofiary. Puszczyki polują też na ptaki nocujące na gałęzi, a także wyciągają pisklęta z gniazd kosów, słonek, gołębi itp. Potrafi w locie chwytać nietoperze. Ich ofiary mają do 300–500 g masy. W łowach posługują się wzrokiem i słuchem, ale w zupełnej ciemności mogą korzystać tylko z tego drugiego zmysłu.

Wypluwki mają zwykle ok. 30–70 mm długości i 18–26 mm szerokości, luźną strukturę i kolor czarny (świeże) lub szary (wysuszone). Podobnie jak inne ptaki drapieżne i owadożerne wypluwa je raz lub kilka razy na dzień. Stanowią je niestrawione resztki pokarmu. Po kształcie, wielkości i składzie rozpoznaje się gatunek sowy – u puszczyka to pozostałości po drobnych gryzoniach, owadożernych i mniejszych ptakach (głównie wróblach), rzadziej gadach, płazach i większych bezkręgowcach.

Lęgi

Jaja puszczyka

Młode puszczyki

Jaja składane są zazwyczaj w połowie marca; w miastach lęgi odbywają się wcześniej, bo już w końcu stycznia i w lutym.

Zachowania godowe

Pierwsze walki o terytorium zaczynają się już w październiku – listopadzie; wtedy ustalane są jego granice i miejsca gniazdowania. Wielkość terytorium zależy od rodzaju terenu oraz dostępności pożywienia; puszczyk aktywnie go broni – głosem lub podlatując i strasząc intruzów. Odgania od gniazda również drapieżne ssaki, takie jak koty, lisy i psy. Często przesiaduje przed swoją dziuplą.

Zimą (od grudnia do lutego) odbywają się zaloty: samiec przynosi samicy jedzenie, stroszy upierzenie, kołysze się na wszystkie strony, czasem przesuwając się bokiem po gałęzi w tę i z powrotem, macha skrzydłami, a przy tym rytmicznie mruczy, skrzeczy i kłapie dziobem. Towarzyszą temu akrobacje powietrzne. Samica również się puszy i potrząsa piórami. Utworzone pary są monogamiczne.

Gniazdo

Puszczyki gnieżdżą się w niewyścielonych dziuplach (preferują bukowe) na wysokości do 10 m, szczelinach skalnych, opuszczonych gniazdach wron, srok, krogulców lub myszołowów. Zdarzają się gniazda na poddaszach, wnękach budynków, strychach i w kominach starych domów, zwłaszcza w mieście. Wykorzystują również skrzynki lęgowe wieszane przez człowieka, nory i jaskinie.

Jaja

Liczba jaj waha się od 2 do 6, choć może być też tylko jedno. Jaja są różnobiegunowe, owalne (prawie kuliste), białe, o średnich wymiarach 48 × 39 mm. Składane wczesną wiosną są w odstępach 48-godzinnych.

Wysiadywanie

Jaja są wysiadywane wyłącznie przez samicę przez ok. 28–30 dni. Nie opuszcza prawie w ogóle wtedy gniazda, jak i później młodych, chroniąc je przed chłodem. Wylatuje jedynie wtedy, gdy przyjmuje pokarm od samca, chce usunąć wypluwki i wydalić odchody.

Pisklęta

Kiedy młode, gniazdowniki, się wyklują, samiec karmi je oraz samicę. Samica zaczyna opuszczać gniazdo, by polować, gdy młode mają 6–7 dni. Ubarwione są jednakowo, a barwa ich piór zmienia się w zależności od wieku. Młodociane osobniki pokrywa biały puch, a później każde pióro puchowe ma poprzeczną ciemną pręgę. Pierzenie następuje po 28–37 dniach, wtedy pisklęta są już zdolne do lotu (w pełni lotne są po 2 miesiącach), ale jeszcze nie potrafią polować. Pojawiają im się za to już pióra konturowe o różnych odcieniach. Młode puszczyki są zależne od jedzenia przynoszonego przez rodziców przez nawet trzy miesiące od momentu opuszczenia gniazda. W okresie tym spacerują po gałęziach, a czasem zdarza im się spadać na ziemię. Tam zagrażają im drapieżniki i dlatego szybko starają się wejść „pieszo” na drzewo – we wspinaczce pomagają im ostre szpony i silne nogi. Zatem gdy spotka się młodego puszczyka siedzącego na ziemi, nie należy go ruszać (ewentualnie można go postawić na gałęzi), bo poradzi sobie sam.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje puszczyka zwyczajnego za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern)^[2]. Do tej samej kategorii zalicza puszczyka leśnego, którego od 2014 roku uznaje za osobny gatunek^[6]. Trend liczebności obu tych taksonów uznawany jest za stabilny^[2][6].

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą^[8]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)^[9]. Wymaga ochrony poprzez zachowywanie starych dziuplastych drzew, jak też poprzez wywieszanie budek lęgowych. Skrzynki takie mają wymiary dna 25×25 cm oraz duży otwór wlotowy o średnicy 15 cm umieszczony na wysokości 50 cm od dna.

Głównymi czynnikami decydującymi o liczebności populacji są:

• zasobność terenu w pokarm, głównie w gryzonie, jako głównych ofiar tych ptaków.

Zaobserwowano, że przy bardzo małej ich ilości puszczyki mają znacznie mniej młodych.

• długość zalegania pokrywy śnieżnej i jej grubość.

Jeśli ta utrzymuje się dłużej i jest gruba, nie pozwala złowić ptakom dostatecznej ilości pokarmu zwierzęcego. W takich warunkach wiele sów ginie z głodu, choć gdy zimy są mroźne, ale nieśnieżne, to straty są niewielkie.

Zobacz też

• puszczyk uralski
• puszczyk mszarny
• ptaki Polski

Przypisy

Bibliografia

• Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. Encyklopedia ilustrowana. Warszawa: MULTICO, 2007, s. 158. ISBN 978-83-7073-474-9.
• Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
• Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

• Puszczyk zwyczajny – zdjęcia i materiały multimedialne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
• Puszczyk leśny – zdjęcia i materiały multimedialne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
• Kamera internetowa w gnieździe estońskich puszczyków – archiwum