Quarto (1911)

Quarto

„Quarto” w Warnie w 1932 roku
Klasa	krążownik zwiadowczy (krążownik pancernopokładowy)
Historia
Stocznia	Arsenał w Wenecji
Początek budowy	1909
Położenie stępki	14 listopada 1909
Wodowanie	19 sierpnia 1911
Regia Marina
Wejście do służby	31 marca 1913
Wycofanie ze służby	5 stycznia 1939
Zatopiony	lipiec 1944
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	normalna: 3281 ton pełna: 3441 ton
Długość	całkowita: 131,6 metra 126 metrów między pionami
Szerokość	12,84 metra
Zanurzenie	4,1 metra
Napęd
4 turbiny parowe Parsonsa o łącznej mocy 25 000 KM 10 kotłów, 4 śruby
Prędkość	28 węzłów
Zasięg	2300 Mm przy prędkości 15 węzłów
Uzbrojenie
6 dział kal. 120 mm L/50 (6 x I) 6 dział kal. 76 mm L/50 (6 x I) ew. 200 min
Wyrzutnie torpedowe	2 x 450 mm (2 x I)
Opancerzenie
pokład 40 mm wieża dowodzenia 100 mm maski dział 80 mm
Załoga	247

Quarto – włoski szybki krążownik zwiadowczy (konstrukcyjnie krążownik pancernopokładowy) z czasów I wojny światowej i okresu dwudziestolecia międzywojennego. Okręt miał wyporność 3441 ton i osiągał prędkość 28 węzłów, a jego główne uzbrojenie stanowiło sześć dział kalibru 120 mm. Jednostka została zwodowana 19 sierpnia 1911 roku w Arsenale w Wenecji, a do służby w Regia Marina wcielono ją 31 marca 1913 roku.

„Quarto” wziął czynny udział w działaniach wojennych na Adriatyku, uczestnicząc m.in. w bitwie pod Durazzo. W okresie międzywojennym służył na Morzu Śródziemnym, Dalekim Wschodzie i na Czerwonym, uczestnicząc w wojnie włosko-abisyńskiej i hiszpańskiej wojnie domowej. Jednostka została wycofana ze służby 5 stycznia 1939 roku, po czym służyła do testów uzbrojenia. W lipcu 1944 roku kadłub krążownika został zatopiony przez Niemców w celu blokady wejścia do portu w Livorno.

Projekt i budowa

Zbudowanie przez Wielką Brytanię na początku XX wieku krążownika zwiadowczego (ang. scout cruiser) HMS „Sentinel”, przeznaczonego do wykonywania nie tylko zadań rozpoznawczych i łącznikowych, ale także do przewodzenia flotyllom niszczycieli i osłony ich przed wrogimi jednostkami tej klasy, spowodowało w wielu flotach rozpoczęcie prac projektowych nad podobnymi okrętami^[1]. W porównaniu do wcześniejszych konstrukcji krążowników okręty te miały słabsze uzbrojenie i opancerzenie, rekompensując te parametry powiększoną prędkością i zasięgiem^[1]. Z flot państw basenu Morza Śródziemnego pierwsza prace nad nowymi jednostkami podjęła Austro-Węgierska Marynarka Wojenna, czego efektem było rozpoczęcie w 1908 roku budowy krążownika SMS „Admiral Spaun”^[1]. W tym samym roku również marynarka wojenna Królestwa Włoch podjęła decyzję o budowie pierwszego, eksperymentalnego okrętu tej klasy, który miał być prototypem niewielkiej serii jednostek klasy nazwanej Esploratori^[1]. Konstruktorem okrętu był major korpusu inżynierów okrętowych Giulio Truccone, który w późniejszym czasie był projektantem m.in. niszczycieli typu Maestrale^[1][2]. Według założeń miał powstać okręt o wyporności 3000 ton, rozwijający prędkość 28 węzłów i uzbrojony w sześć dział kalibru 120 mm^[1].

Krążownik został zamówiony w 1908 roku w Arsenale w Wenecji, a pierwsze prace rozpoczęto przy nim w roku 1909^[1]. Stępkę okrętu położono 14 listopada 1909 roku, a jego kadłub został zwodowany 19 sierpnia 1911 roku^[2][3][a]. Nazwa Quarto w języku włoskim oznacza „czwarty” lub „ćwierć”^[1]. Koszt budowy jednostki wyniósł około 10 mln lirów^[1].

Podczas prób morskich przeprowadzonych w sierpniu 1912 roku uzyskano następujące wyniki: 2 sierpnia okręt osiągnął prędkość ekonomiczną 15,2 węzła przy średniej wyporności 3334 tony, zaś 7 sierpnia osiągnięto prędkość 22,2 węzła przy połowie mocy siłowni i wyporności 3211 ton; 20 sierpnia na wodach między Pianosa a Isole Tremiti przy przeciążeniu maszyn do 29 215 KM (przy 376,7 obr./min) jednostka osiągnęła prędkość 28,61 węzła, utrzymując ją prawie przez 10 godzin^[3][4].

Dane taktyczno-techniczne

Charakterystyka ogólna

„Quarto” był zbudowanym głównie ze stali o wysokiej wytrzymałości krążownikiem pancernopokładowym o bardzo długim kadłubie z podwyższonym pokładem dziobowym (współczynnik długości do szerokości wynosił 10,26:1)^[5]. Stewy, ramię steru oraz wsporniki wałów napędowych były stalowymi odlewami^[6]. Konstrukcja kadłuba opierała się na 173 wręgach, które rozmieszczone były co 0,75 metra i numerowane od strony rufy od 0 do 169 (z numeracją wręgów pośrednich 0,5, 1,5, 2,5 i 3,5)^[6]. Znajdowały się w nim dwa ciągłe pokłady: górny i mieszkalny, zaś od 116 wręgu zaczynał się pokład dziobowy, z zaokrąglonymi połączeniami z burtami^[6]. Pokład mieszkalny wykonany był z blach o grubości 5 mm, zwiększającej się do 9 mm na wzdłużnikach^[6]. Znajdowały się na nim m.in. pomieszczenia podoficerskie (na dziobie) oraz kabiny oficerskie (na rufie), a także prysznice, toaleta, pompy wody pitnej, dwie pompy do przetaczania paliwa, dwa parowniki i dwa destylatory^[7].

Kadłub podzielony był za pomocą dziewięciu grodzi wodoszczelnych na 10 przedziałów, dochodzących do wysokości górnego pokładu; na całej długości miał dno podwójne, również podzielone na 30 przedziałów wodoszczelnych^[6]. Pomiędzy 28 a 135 wręgą w pobliżu burt znajdowały się sięgające do wysokości pokładu mieszkalnego grodzie wzdłużne; między nimi a poszyciem znajdowały się zbiorniki paliwa, wody i zasobnie węglowe^[6]. W części podwodnej zainstalowano po obu stronach długie stępki przechyłowe^[6]. Masa kadłuba wynosiła 1630,27 tony^[7].

W części dziobowej pokładu górnego znajdowały się: skrajnik dziobowy, szpital okrętowy, kabiny podoficerskie, umywalnie załogi, toaleta i pomieszczenie kabestanu^[7]. Niewysokie nadbudówki zainstalowano na niemal całej długości pokładu: w dwupoziomowej dziobowej znajdowały się pomieszczenia windy amunicyjnej, magazyn i kabina nawigacyjna (na dolnej kondygnacji) oraz opancerzone stanowisko dowodzenia i pomost bojowy, wyposażone w koło sterowe i telegraf maszynowy (na górnej)^[8]. Tuż za uskokiem dziobowym na śródokręciu znajdowała się długa, podłużna nadbudówka o szerokości trzech metrów, mieszcząca przewody dymowe i wentylacyjne, kambuz, radiostację, pomieszczenia mieszkalne, warsztaty, sklep okrętowy, kancelarię i lodówkę^[7][b]. Nadbudówka ta na rufie łączyła się z mierzącą 13,5 metra długości i osiem metrów szerokości nadbudówką rufową z zapasowym stanowiskiem dowodzenia, dalmierzem i platformami^[7]. Pod pokładem nadbudówki rufowej znajdowały się zasuwy cumownicze, kabestan z napędem elektrycznym oraz windy amunicyjne^[7]. Na okręcie zainstalowano dwa wysokie maszty z platformami reflektorów^[6][c].

Okręt miał długość całkowitą wynoszącą 131,6 metra (126 metrów między pionami i 130,5 metra na wodnicy), maksymalną szerokość 12,84 metra i maksymalne zanurzenie 4,1 metra^[3][9]. Wysokość kadłuba (od stępki do pokładu górnego) na wręgu nr 64 wynosiła 7,88 metra^[6]. Wysokość środka ciężkości nad poziomem stępki wynosiła 2,31 metra, zaś jego odległość od dziobowego pionu liczyła 61,56 metra^[6]. Wyporność normalna wynosiła 3281 ton, zaś pełna 3441 ton^[9][10][d].

Załoga okrętu składała się 13 oficerów i 234 podoficerów i marynarzy^[2][3][e]. Masa przewidziana na załogę wynosiła 30,94 tony, zapasy żywności ważyły 35,72 tony, zaś zapas wody pitnej wynosił 15 ton^[11].

Urządzenia napędowe i pomocnicze

Okręt był napędzany dwoma zestawami turbin parowych systemu Parsonsa produkcji zakładów Odero, pracującymi na cztery linie wałów zakończonych trójłopatowymi śrubami napędowymi o średnicy 2,1 metra i skoku 1,9 metra, wykonanymi z brązu^[12][13]. Pojedynczy zespół turbin składał się z turbiny wysokiego ciśnienia, podłączonej do zewnętrznego wału napędowego i turbiny niskiego ciśnienia z wbudowanym stopniem biegu wstecznego, poruszającej wał wewnętrzny; pracę ich zabezpieczał skraplacz Beir-Uniflox, dwie pompy cyrkulacyjne, dwie pompy próżniowe, chłodnica oleju, podgrzewacze wody i pompy olejowe^[12]. Turbiny zostały umieszczone w dwóch sąsiadujących przedziałach, pomiędzy którymi znajdowała się gródź wodoszczelna^[12]. Dziobowy zespół turbin napędzał wały prawoburtowe, zaś rufowy poruszał wałami lewoburtowymi; kierunek obrotu śrub prawoburtowych był przeciwny do kierunku obrotu śrub lewoburtowych^[12]. Średnica zewnętrznych wałów napędowych wynosiła 240 mm, zaś wewnętrzne miały średnicę o połowę mniejszą (120 mm)^[12].

Parę dostarczało 10 kotłów wodnorurkowych systemu Blechynden-Odero z opalaniem mieszanym (osiem kotłów opalanych było paliwem płynnym – mazutem, zaś dwa mogły być opalane węglem bądź paliwem płynnym), rozmieszczonych w czterech kotłowniach usytuowanych przed przedziałami turbin^[12]. W każdej kotłowni zainstalowane były przy burtach po dwa kotły opalane paliwem płynnym, a dwie pierwsze (licząc od dziobu) kotłownie miały dodatkowo po jednym kotle z opalaniem mieszanym^[12]. Spaliny odprowadzane były do trzech niewysokich, umieszczonych w równych odległościach od siebie kominów: do pierwszego, o przekroju owalnym, trafiały spaliny z dwóch kotłów z opalaniem mieszanym, natomiast do dwóch pozostałych, o przekroju okrągłym, trafiały spaliny z ośmiu kotłów opalanych paliwem płynnym^[14]. W kotłowniach znajdowały się ponadto pompy zasilające, wentylatory nawiewowe, filtry i podgrzewacze paliwa^[12]. Każdy z kotłów o ciśnieniu roboczym 17 at wyposażony był w 10 palników systemu Megani i miał powierzchnię grzewczą wynoszącą 2465 m² (kotły z możliwością opalania węglem miały dodatkowo palenisko o powierzchni 212,16 m²)^[15]. Wymiana powietrza w przedziałach siłowni i maszynowni odbywała się za pomocą 28 wentylatorów (20 wyciągowych i sześciu nawiewowych stałych oraz dwóch przenośnych)^[4]. Odpowiednie ciśnienie w kotłowniach (o maksymalnej różnicy 0,13 at) utrzymywane było przez 10 turbowentylatorów parowych typu Sirocco o łącznej wydajności 620 000 m³ na godzinę^[4]. Rezerwa wody kotłowej wynosiła 60 ton^[7]. Łączna masa układu napędowego ze wszystkimi urządzeniami pomocniczymi wynosiła 751,5 tony, a zajmowana przez niego powierzchnia 552 m²^[4].

Maszyny osiągały łączną projektowaną moc 25 000 KM, co pozwalało na osiągnięcie prędkości maksymalnej 28 węzłów^[16][13]. Normalny zapas paliwa płynnego wynosił 400 ton (maksymalnie okręt mógł zabrać 479 ton), a mieściło się ono w 56 zbiornikach (12 w dnie podwójnym i 44 w zbiornikach burtowych)^[4]. Prócz tego w czterech zasobniach mieściło się 50 ton węgla dla kotłów o opalaniu mieszanym^[4]. Napełnianie zbiorników paliwem możliwe było dzięki dwóm pompom o napędzie elektrycznym o wydajności 150 ton na godzinę, a do przepompowywania paliwa służyła pompa o wydajności 90 ton na godzinę^[4]. Zasięg wynosił 2300 Mm przy ekonomicznej prędkości 15 węzłów lub 588 Mm przy prędkości maksymalnej^[2][4][f].

Energia elektryczna (prąd stały o napięciu 110 V) wytwarzana była przez trzy turbogeneratory AEG o mocy 40 kW każdy (jeden z nich stanowił rezerwę)^[17].

Na rufie znajdował się pojedynczy, półzrównoważony ster o powierzchni 10,8 m², poruszany za pomocą parowej maszyny sterowej umiejscowionej w skrajniku rufowym pod pokładem pancernym^[17]. Sterowanie okrętem odbywało się z pomostu i głównego stanowiska dowodzenia (istniała możliwość awaryjnego ręcznego sterowania z przedziału sterowego)^[17].

Uzbrojenie

Główną bronią artyleryjską krążownika było sześć pojedynczych dział kalibru 120 mm A1909 L/50 produkcji brytyjskich zakładów Armstrong, osłoniętych maskami^[7][18]. Działa takie, oznaczone przez producenta jako typ EE, trafiły również na uzbrojenie włoskich drednotów: „Dante Alighieri” i typu Conte di Cavour, a także krążowników typu Nino Bixio^[19]. Dwie armaty znajdowały się na podwyższonym pokładzie dziobowym, obok siebie, zaś cztery umieszczono w części rufowej (po jednym na pokładzie z każdej burty i dwa na nadbudówce)^[20]. Zastosowany układ pozwalał w teorii na prowadzenie ognia przez cztery działa artylerii głównej zarówno na każdą z burt, jak i w kierunku dziobu i rufy^[7]. Masa działa z maską pancerną wynosiła 11,68 tony, w tym część ruchoma 3,49 tony^[7]. Długość działa wynosiła 6212 mm, zaś masa gwintowanej lufy (36 bruzd o skoku 1:30) z zamkiem wynosiła 3,721 tony^[7][21]. Działa wykorzystywały amunicję rozdzielnego ładowania: pociski burzące o masie 22,13 kg (w tym ładunek wybuchowy 1,23 kg) lub szrapnele o masie 25,12 kg (w tym ładunek wybuchowy 0,3 kg), wystrzeliwane za pomocą ładunków miotających o masie 6,65 kg^[7][22]. Maksymalna donośność wystrzeliwanego z prędkością początkową 850 m/s pocisku przy maksymalnym kącie podniesienia lufy +30° wynosiła 13 000 metrów^[7][22]. Szybkostrzelność teoretyczna wynosiła do 15, zaś praktyczna sześć strzałów na minutę^[7][22].

Artylerię drugiego kalibru stanowiło sześć pojedynczych półautomatycznych dział kalibru 76 mm V1909 L/50 produkcji brytyjskich zakładów Vickers^[7][18]. Armaty te, oznaczone przez producenta jako typ ZZ1, zaprojektowane dla brytyjskiego pancernika HMS „Agincourt”, trafiły też podobnie jak działa kalibru 120 mm na uzbrojenie włoskich pancerników „Dante Alighieri” i typu Conte di Cavour, a także krążowników typu Nino Bixio^[23]. Działa umieszczone zostały na górnym pokładzie na śródokręciu, po trzy na każdej burcie^[7]. Masa działa ze stanowiskiem wynosiła 2458 kg, w tym część ruchoma 1145 kg^[7]. Długość działa wynosiła 3988 mm^[7]. Działa wykorzystywały naboje scalone o masie 11,92 kg (w tym pocisk 7 kg)^[7]. Maksymalna donośność wystrzeliwanego z prędkością początkową 750 m/s pocisku przy maksymalnym kącie podniesienia lufy +20° wynosiła 10 000 metrów^[24]. Szybkostrzelność wynosiła do 10 strzałów na minutę^[12]. Łączna masa artylerii wynosiła 87,63 tony, wyposażenia komór amunicyjnych 18,54 tony, zaś amunicji 66,08 tony^[7]. Uzbrojenie artyleryjskie uzupełniały dwa karabiny maszynowe Colt kalibru 6,5 mm, które w razie potrzeby mogły być zainstalowane na mostku^[12].

Kierowanie ogniem odbywało się z wykorzystaniem dwóch dalmierzy brytyjskiej firmy Barr & Stroud – pierwszy znajdował się na górnym pomoście ponad stanowiskiem dowodzenia, a drugi na platformie na nadbudówce rufowej^[12].

Broń torpedową stanowiły dwie pojedyncze obracalne w zakresie 15° nadwodne wyrzutnie kalibru 450 mm, umieszczone na pokładzie mieszkalnym na wysokości wręgi nr 82, strzelające przez otwory w burtach^[2][12]. Łączna masa uzbrojenia torpedowego wynosiła 11,86 tony^[7]. Okręt mógł też zabrać na pokład maksymalnie 200 min^[2][3].

Opancerzenie

Głównym elementem opancerzenia okrętu był wewnętrzny pokład pancerny ze skosami o grubości 40 mm (część pozioma, wykonana z dwóch warstw stali pancernej) i 30 mm (skosy, także wykonane z dwóch warstw)^[3][7][g]. Pozioma część pancerza na przeważającej długości znajdowała się na wysokości około 50 cm poniżej pokładu mieszkalnego (ze wzniosem na dziobie i rufie, m.in. w celu ochrony urządzeń sterowniczych)^[7]. Kąt pochylenia skosów pancerza wynosił 40° na śródokręciu oraz 60° na dziobie i rufie; skosy sięgały jednego metra poniżej linii wodnej w części środkowej jednostki, dochodząc do niej na dziobie i rufie z powodu wzniosu części poziomej pancerza^[7]. Stanowisko dowodzenia chronione było pancerzem o grubości 100 mm, zaś maski dział głównego kalibru osłonięte były od czoła pancerzem o grubości 80 mm^[2][7].

Wyposażenie

Na okręcie zamontowano trzy reflektory bojowe, z czego dwa znalazły się na maszcie przednim, a trzeci na maszcie tylnym^[17]. Krążownik wyposażony był w dwie stalowe kotwice Halla o masie po 2,5 tony, umieszczone w kluzach po obu stronach burt; jako rezerwowe przewożono dwie kotwice admiralicji o masie 500 i 800 kg^[17]. Kotwice opuszczane i podnoszone były za pomocą kabestanu napędzanego przez znajdującą się na górnym pokładzie maszynę parową o mocy 50 KM^[17]. Łańcuchy kotwiczne z ogniwami o średnicy 45 mm miały łączną długość 675 metrów^[17]. Jako środki ratownicze i komunikacyjne początkowo na okręcie znajdowały się: 10-metrowy kuter parowy, 9,5-metrowa szalupa wiosłowa, 8,5-metrowa szalupa niezatapialna, trzy jole (dwie o długości 5,25 metra i jeden 3,8-metrowy), 3,5-metrowa płaskodenna łódź robocza oraz składana szalupa o długości 4 metrów, umieszczone na rostrach między kominami^[17]. Opuszczanie i podnoszenie łodzi możliwe było dzięki 7-tonowemu dźwigowi o napędzie elektrycznym, zamontowanemu między pierwszy a drugim kominem^[25].

Służba

Okres przed I wojną światową

Po zakończeniu prób morskich „Quarto” został wcielony do służby w Regia Marina 31 marca 1913 roku^[2][3][h]. Okręt został pomalowany na kolor ciemnoszary^[16]. W tym roku na okręcie doszło do pożaru, w wyniku którego uszkodzony został kadłub i jednostka trafiła do stoczni na remont^[26]. 3 maja 1914 roku w Genui krążownik otrzymał sztandar bojowy i motto, które brzmiało „Ho confidenza in Dio e nel corragio” (pol. „Wierzę w Boga i męstwo”)^[26]. W 1914 roku okręt wziął udział w wielu rejsach szkoleniowych na wodach Morza Adriatyckiego i Jońskiego, zawijając m.in. do Wenecji, Triestu, Brindisi, Durazzo i Augusty^[26]. W tym roku dwa kotły o opalaniu mieszanym zostały przystosowane do wyłącznego opalania paliwem płynnym^[4]. W sierpniu 1914 roku „Quarto” wchodził w skład 2 Dywizjonu Krążowników, stacjonując w Tarencie, a jego dowódcą był kmdr por. (wł. capitano di fregata) G. Nicastro^[26].

I wojna światowa

Łódź latająca Lohner L zamocowana u burty „Quarto”

23 maja 1915 roku, kiedy Królestwo Włoch wypowiedziało wojnę Austro-Węgrom przystępując do I wojny światowej, „Quarto” należał do składu Dywizjonu Rozpoznawczego (m.in. wraz z krążownikami „Nino Bixio”, „Marsala”, „Libia” i „Agordat” oraz krążownikami pomocniczymi „Città di Messina”, „Città di Palermo” i „Città di Siracusa”), dowodzonego przez kontradmirała (wł. contrammiraglio) Enrico Millo^[26][27]. W nocy z 31 maja na 1 czerwca jednostka wraz z brytyjskim krążownikiem HMS „Dublin” w eskorcie niszczycieli wzięła udział w ostrzale radiostacji i latarni morskiej na wyspie Lissa, unikając torped wystrzelonych przez zanurzony okręt podwodny, a w drodze powrotnej zdobywając i zabierając na pokład austro-węgierską łódź latającą Lohner L nr L39, która wodowała przymusowo^[26][i]. 5 czerwca „Quarto” wraz z niszczycielami „Animoso”, „Ardente”, „Audace” i „Ardito” ostrzelał punkt obserwacyjny położony na wyspie Meleda^[28][29]. 9 czerwca krążowniki „Quarto”, „Nino Bixio”, HMS „Dublin” i „Città di Messina” w eskorcie niszczycieli wzięły udział w ataku na stację semaforową na przylądku Rodoni(ang.)^[30].

Od 11 lipca krążownik uczestniczył w operacji opanowania wyspy Pelagosa, najpierw zabezpieczając wraz z niszczycielami północne podejście do wyspy i osłaniając przewożący oddział desantowy krążownik pomocniczy „Città di Palermo”, a trzy dni później niszcząc wrogą radiostację nieopodal Ragusy^[31][32]. 17 i 18 lipca jednostka spędziła na patrolu na wodach między Ragusą a Zatoką Kotorską, wysadzając drugiego dnia 50-osobowy desant w celu zniszczenia radiostacji na wyspie Giuppana^[31][33]. 11 sierpnia „Quarto” wraz z brytyjskim krążownikiem HMS „Topaze”, w eskorcie trzech włoskich i czterech francuskich niszczycieli zabezpieczały od wschodu podejścia do Pelagosy w związku z możliwym atakiem ze strony wrogich krążowników^[31]. Tydzień później okręt wraz z niszczycielami osłaniał ewakuację wojsk włoskich z wyspy^[31].

Jesienią 1915 roku okręty Dywizjonu Rozpoznawczego zostały przebazowane do Brindisi, a „Quarto” otrzymał zadanie eskortowania konwojów z zaopatrzeniem dla wojska serbskiego, płynących do Durazzo^[31]. 29 grudnia okręt wziął udział w bitwie pod Durazzo(ang.), podczas której zespół jednostek ententy (prócz „Quarto” i „Nino Bixio” tworzyły go brytyjskie krążowniki HMS „Dartmouth” i HMS „Weymouth” oraz pięć francuskich i cztery włoskie niszczyciele) starł się z zespołem austro-węgierskim, składającym się początkowo z krążownika SMS „Helgoland” i pięciu niszczycieli typu Tátra^[31][34]. Podczas potyczki „Quarto” próbował dogonić wrogi krążownik płynąc niemal jego śladem torowym, jednak po wystrzeleniu przez „Helgoland” torpedy musiał zrobić unik i odległość między okrętami zwiększyła się uniemożliwiając ostrzał^[35]. Następnie okręt ostrzeliwał uchodzący z pola bitwy niszczyciel SMS „Csepel”, jednak nie uzyskał trafień^[31][36]. Mimo przewagi liczebnej zespołowi alianckiemu nie udało się zniszczyć słabszego przeciwnika, mimo utraty przez niego dwóch niszczycieli^[31][37].

23 lutego 1916 roku krążowniki „Quarto”, „Libia”, „Puglia” i brytyjski HMS „Liverpool” w eskorcie czterech niszczycieli osłaniały konwój płynący do Durazzo^[31]. 23 marca okręt wraz z niszczycielami „Commandant Rivière” i „Pilade Bronzetti” uczestniczył w ostrzale celów na przylądku Pali^[31]. 3 maja „Quarto” ubezpieczał stawiające zagrodę minową krążownik „Puglia” i stawiacz min HMS „Latona”^[31]. W nocy z 8 na 9 lipca okręt wyszedł z Brindisi w celu ochrony stawiających miny w rejonie Orsery torpedowców 1PN i 24OS^[31][j]. Nocą z 23 na 24 sierpnia „Quarto” i „Nino Bixio” osłaniały konwój płynący na trasie Tarent – Valona^[31]. 22 grudnia okręt wraz z torpedowcami wyszedł w morze w celu przechwycenia wrogiego konwoju, jednak nie doszło do kontaktu^[31].

12 marca 1917 roku krążownik, eskortowany przez niszczyciele „Impavido” i „Irrequieto”, przeszedł z Brindisi do Valony, a 31 marca z pokładu okrętu (eskortowanego przez francuskie niszczyciele „Faulx” i „Commandant Lucas”) dokonano inspekcji blokady Cieśniny Otranto^[31]. Pod koniec wojny „Quarto” przeszedł do Ankony i po zawarciu rozejmu uczestniczył w zabezpieczeniu przejścia byłych okrętów Kaiserliche und Königliche Kriegsmarine pod kontrolę aliantów^[31].

Podczas wojny okręt został wyposażony w tratwy ratunkowe, które przymocowano do ścian nadbudówek, a także zmieniono jego malowanie na kolor jasnoszary^[16]. Ogółem podczas wojny krążownik uczestniczył w 63 rejsach bojowych (w tym dziewięć razy eskortował konwoje) w łącznym czasie 1336 godzin (kolejne 141 godzin trwały przebazowania jednostki); okręt spędził też 2663 godziny w gotowości 60-minutowej i i 2336 godzin w gotowości 30-minutowej^[31].

Okres międzywojenny

Po zakończeniu działań wojennych dziobowy mostek „Quarto” został powiększony o drugą kondygnację^[16]. Okręt aktywnie służył na Morzu Adriatyckim, a w sierpniu 1919 roku odbył rejs do Palestyny, zapewne w celu ubezpieczania powrotu do kraju kontyngentu włoskich żołnierzy^[31]. Na początku lat 20. okręt został pomalowany na kolor ciemnoszary z białymi szczytami masztów^[16]. 12 września 1925 roku „Quarto” został okrętem flagowym 2 Dywizjonu Torpedowego (w skład którego wchodziły ponadto duże niszczyciele „Aquila” i „Carlo Mirabello”)^[38]. W 1925 roku krążownik odwiedził porty w Zarze, Lagoście i Portolago^[38]. Między 1925 a 1927 rokiem okręt wziął udział we wszystkich ćwiczeniach włoskiej floty, zajmując w 1927 roku pierwsze miejsce w przygotowaniu do nocnych strzelań^[38]. W latach 1926–1927 na pokładzie „Quarto” użytkowano dwupłatową łódź latającą Macchi M.18AR^[2][12]. 1 marca 1927 roku 2 Dywizjon Torpedowy został włączony do składu 2. Eskadry, a krążownik dalej pełnił rolę jednostki flagowej^[38]. W drugiej połowie lat 20. dziobowy dalmierz został zdjęty z dachu stanowiska dowodzenia i przeniesiony na platformę na fokmaszcie; powiększono też „bocianie gniazdo”^[16].

W kwietniu 1928 roku „Quarto” znalazł się w składzie delegacji włoskiej floty, przybyłej do Villefranche-sur-Mer w związku z odsłonięciem pomnika żołnierzy poległych w Wielkiej Wojnie, a następnie odbył rejs po wodach Morza Tyrreńskiego^[38]. Na początku 1929 roku krążownik został pomalowany na kolor jasnoszaro-niebieski, który pozostał niezmienny do końca służby^[16]. W tym roku jednostka odbyła rejs po portach zachodniej części Morza Śródziemnego, zawijając do Kartageny, Gibraltaru, Kadyksu, Lizbony, Almeríi i Trypolisu^[38]. W listopadzie tego roku krążownik trafił pod bezpośrednią jurysdykcję Ministerstwa Marynarki, co miało związek z próbami dotyczącymi ochrony okrętów przed bronią gazową^[38]. Między 1930 a 1932 rokiem okręt służył na Adriatyku, uczestnicząc w ćwiczeniach i manewrach^[38]. Na początku lat 30. dokonano modernizacji uzbrojenia jednostki: na górny pokład za uskokiem dziobówki przeniesiono wyrzutnie torpedowe (zamontowane dotychczas na pokładzie mieszkalnym), dzięki czemu ich sektor ognia powiększył się do 30° na każdą burtę, a także zdemontowano cztery działa kalibru 76 mm (pozostawiono jedynie dwa na wysokości drugiego komina)^[12][k]. W czerwcu 1932 roku „Quarto” wraz z niszczycielami „Fratelli Cairoli”, „Angelo Bassini”, „Giuseppe La Farina” i „Enrico Cosenz” odbył rejs na Morze Czarne, zatrzymując się między 15 a 22 czerwca w Warnie^[38].

W 1933 roku krążownik udał się na wody Dalekiego Wschodu, docierając 13 marca do Szanghaju^[38]. Okręt stał się jednostką flagową dowództwa sił włoskich w tym regionie, zastępując krążownik „Libia”^[38]. „Quarto” służył na tych wodach przez dwa lata, reprezentując włoską banderę i ochraniając żeglugę handlową^[38]. W końcu 1935 roku, po wybuchu wojny włosko-abisyńskiej, jednostkę skierowano na Morze Czerwone, gdzie weszła w skład stacjonującej w Massawie tzw. lekkiej eskadry Morza Czerwonego i Oceanu Indyjskiego (wraz z krążownikami „Ancona” i „Bari”, pięcioma torpedowcami, pięcioma okrętami podwodnymi, czterema kanonierkami i stawiaczem min)^[38][39]. Głównym zadaniem okrętów Dywizji było eskortowanie włoskich statków handlowych płynących przez Kanał Sueski i Morze Czerwone do Somali Włoskiego i Erytrei, a w przypadku wybuchu konfliktu zbrojnego z Wielką Brytanią także zwalczanie okrętów Royal Navy i przerwanie brytyjskich linii komunikacyjnych na Morzu Czerwonym^[38][40]. „Quarto” uczestniczył w tych działaniach do lutego 1936 roku, kiedy powrócił do Włoch kontynentalnych^[41]. W tym roku na jednostce zamontowano dwa podwójnie sprzężone wielkokalibrowe karabiny maszynowe Breda M1931 kalibru 13,2 mm L/76, zainstalowane na platformach za drugim kominem^[12]. Wymieniono też środki ratownicze i komunikacyjne, które stanowiły od tej pory: 12,5-metrowy barkas motorowy, 10- i 7-metrowy kuter motorowy, 10,5-metrowy welbot, 8,7-metrowa szalupa wiosłowa, dwie 8,6-metrowe szalupy motorowe, 5,25-metrowy jol i 3-metrowa tratwa robocza^[16].

Po wybuchu hiszpańskiej wojnie domowej, 7 września 1936 roku krążownik pod dowództwem kmdra por. Giovanniego Galatiego opuścił bazę La Spezia i popłynął do Hiszpanii, zawijając do Barcelony i dopływając 9 września do Alicante, gdzie zastąpił niszczyciel „Ugolino Vivaldi”^[41]. 16 października okręt, po zaokrętowaniu personelu ambasady włoskiej w Madrycie, wyruszył nazajutrz do ojczyzny, docierając 18 października do La Spezii („Quarto” został zmieniony przez niszczyciel „Giovanni da Verrazzano”)^[41]. 9 listopada krążownik ponownie wyruszył do Hiszpanii, przez Barcelonę i Palmę de Mallorca docierając 18 listopada do Tangeru (gdzie zmienił krążownik „Alberico da Barbiano”)^[41]. Po oficjalnym uznaniu przez Włochy rządu Francisco Franco „Quarto” stał się jednostką flagową zespołu włoskich okrętów stacjonujących nieopodal Cieśniny Gibraltarskiej, w skład którego wchodziły ponadto niszczyciele „Alvise da Mosto” i „Giovanni da Verrazzano” (wymienione następnie pod koniec listopada na niszczyciele „Aquila” i „Audace”)^[42]. W kwietniu 1937 roku „Quarto” został okrętem flagowym zespołu włoskiej floty stacjonującego w Palma de Mallorca^[42]. 24 i 25 maja włoskie okręty stały się celem nalotu republikańskich bombowców SB-2, które pierwszego dnia zrzuciły niecelne bomby nieopodal miejsca postoju „Quarto”, „Carlo Mirabello” i krążownika pomocniczego „Barletta”, zaś nazajutrz uszkodziły „Quarto” i trafiły „Barlettę”^[42][43]. 17 wrześnie na pokładzie krążownika gościł brytyjski admirał James Somerville^[42].

1 stycznia 1938 roku „Quarto” został jednostką flagową 6 Dywizjonu, który grupował włoskie okręty operujące na wodach hiszpańskich^[42]. 25 maja w Kadyksie na pokład okrętu weszła hiszpańska delegacja z generałem Milianem Astraiem na czele, która została przewieziona dwa dni później do Civitavecchia, gdzie wzięła udział w uroczystościach na cześć sojuszu frankistowsko-włosko-niemieckiego^[44]. 3 czerwca krążownik zawinął do Neapolu, zaś 15 czerwca powrócił do Palma de Mallorca^[44]. 1 sierpnia na wychodzącym w morze okręcie doszło do wybuchu dolnego kolektora jednego z kotłów, w wyniku którego zginęło dwóch podoficerów i 11 marynarzy, a wielu innych odniosło rany^[44]. Wobec niemożliwości naprawy uszkodzeń na miejscu 16 sierpnia „Quarto” wypłynął w eskorcie krążownika „Muzio Attendolo” do Włoch, dopływając 18 sierpnia do La Spezii^[44]. W czasie służby na wodach hiszpańskich na maskach dział i dachu nadbudówki dziobowej okręt miał wymalowane czerwono-biało-zielone pasy identyfikacyjne^[16].

Dowództwo włoskiej marynarki uznało remont krążownika za nieopłacalny i królewskim dekretem nr 161 z 5 stycznia 1939 roku „Quarto” został wycofany ze służby^[44][45]. Jednostkę przeholowano do Livorno, gdzie służyła następnie jako okręt-baza, a na początku 1941 roku testowano na niej nowe pociski kalibru 120 i 152 mm, a także sprawdzano skuteczność ładunków wybuchowych^[2][44]. Na wpół zniszczony okręt stał się miejscem treningu płetwonurków-dywersantów szkolących się w obsłudze żywych torped SLC^[44][46]. Po zawarciu przez Włochy rozejmu Livorno zostało zajęte przez Niemców, którzy zdobyli zniszczony kadłub krążownika^[44]. Został on przez nich zatopiony w lipcu 1944 roku, aby zablokować północne wejście do portu w Livorno^[44][l].

Ocena

W porównaniu do swoich austro-węgierskich odpowiedników („Admirala Spauna” i jego ulepszonych następców, czyli jednostek typu Novara) „Quarto” nieznacznie przewyższał je pod względem osiąganej prędkości maksymalnej przy porównywalnym zasięgu^[44]. Należy jednak wspomnieć, że przewagi tej włoski okręt nie był w stanie udowodnić podczas jedynego starcia z krążownikiem tej klasy (SMS „Helgoland”) pod Durazzo, kiedy to jednostka przeciwnika nie dała się dogonić osiągając przy przeciążeniu maszyn prędkości między 28 a 29 węzłów^[47]. „Quarto” przewyższał austro-węgierskie jednostki pod względem zainstalowanego uzbrojenia (działa kalibru 120 mm o większym zasięgu i większej masie pocisków wobec armat kalibru 100 mm), mimo mniejszej ich liczby (sześć wobec od siedmiu do dziewięciu na pokładach okrętów przeciwnika)^[44]. Mankamentem włoskiej jednostki był natomiast brak pancerza burtowego (który został zamontowany na „Admirale Spaunie” i jego następcach) i mniejsza grubość pancerza pokładowego, przez co okręt miał znacznie słabszą ochronę bierną^[48]. W porównaniu do swoich następców – krążowników typu Nino Bixio – mimo mniejszej wyporności dysponował większą prędkością i zasięgiem, a także niezawodną siłownią („Quarto” do ostatnich lat swojej służby był w stanie rozwinąć prędkość 28 węzłów)^[2][49].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Károly Csonkaréti: Marynarka wojenna Austro-Węgier w pierwszej wojnie światowej 1914-1918. Kraków: Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, 2004. ISBN 83-918940-3-7.
• Jewgienij Celikow. „Quarto” – weteran włoskiej floty. Część I. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (121), 2013. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Jewgienij Celikow. „Quarto” – weteran włoskiej floty. Część II. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (122), 2013. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maciej Chodnicki: Amerykańskie ciężkie okręty artyleryjskie na tle konstrukcji innych państw. Wyd. 2. T. 2: Pierwsze drednoty. Warszawa: ACAD, 2018. ISBN 978-83-66163-02-7.
• Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
• Conway’s All the World’s Fighting Ships 1922–1946. Robert Gardiner, Roger Chesneau (red.). London: Conway Maritime Press, 1980. ISBN 0-85177-146-7. (ang.).
• Józef Wiesław Dyskant: Konflikty i zbrojenia morskie 1918–1939. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1983. ISBN 83-215-3243-8.
• Aldo Fraccaroli: Italian Warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1970. ISBN 0-7110-0105-7. (ang.).
• Maciej Franz: Burza nad Morzem Śródziemnym. Wojna się rozpoczyna. T. 1. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2016. ISBN 978-83-65495-67-9.
• Maciej Franz: Burza nad Morzem Śródziemnym. Zmagania o panowanie na morzu. T. 2. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2016. ISBN 978-83-65652-74-4.
• Norman Friedman: Naval Weapons of World War One. Guns, Torpedoes, Mines and ASW Weapons of All Nations. Great Britain: Seaforth Publishing, 2011. ISBN 978-1-84832-100-7. (ang.).
• Ivan Gogin: QUARTO scout cruiser (1913). Navypedia. [dostęp 2022-08-06]. (ang.).
• Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
• Jane’s Fighting Ships of World War I. John Moore (red.). London: Studio Editions, 1990. ISBN 1-85170-378-0. (ang.).
• QUARTO (6104345). miramarshipindex.nz. [dostęp 2022-08-06]. (ang.).
• The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).