Róża wiatrów

Prosta róża wiatrów (wzór)
Prosta róża wiatrów (wzór)

Róża wiatrów − pojęcie stosowane w dwóch znaczeniach[a]:

  • jako zwyczajowe określenie "róży kompasowej" – okrągłej tarczy z podziałką stopniową lub rumbową i zaznaczonymi kierunkami według stron świata, nanoszonej na stare mapy morskie i stosowanej przez żeglarzy przed wprowadzeniem kompasu magnetycznego (obecnie umieszczanie takich "róż wiatrów" na kompasach ma znaczenie czysto dekoracyjne),
  • wiatrogram, diagram wiatrów[1] – graficzna ilustracja wieloletnich meteorologicznych statystyk kierunków i prędkości wiatrów, występujących w różnych miejscach kuli ziemskiej (również – nazwa tabel będących źródłem danych dla tych ilustracji; są w nich zamieszczane dodatkowe cechy poszczególnych sytuacji meteorologicznych).

Róża kompasowa

Szkic "róży wiatrów" z 1607 roku
Replika "róży wiatrów" z mapy Jorge de Aguiar, 1492
Współczesna wersja róży wiatrów
Współczesna wersja róży kompasowej spotykana na mapach morskich. Wskazuje różnicę między północą geograficzną a magnetyczną
Współczesne wiatrogramy (róże wiatrów) – przykłady
LaGuardia Airport; Station #14732, New York
Fresno Air Terminal, Station #83193, Fresno, California

Początki wykreślania "róż wiatrów" na starych mapach sięgają czasów zamierzchłych. Już Etruskowie używali jej prymitywnej postaci. Jeden z wczesnych zapisów o użyciu róży składającej się z 12 kierunków, kojarzonych przez żeglarzy ze znanymi wiatrami, pochodzi od Timostenesa z Rodos, greckiego admirała żyjącego w III wieku p.n.e. Pierwsze wzmianki o wiatrach znajdujemy u Homera oraz w księgach Starego Testamentu. W Księdze Proroka Zachariasza w rozdziale 6 wersecie 5 znajdziemy takie oto słowa: „I odpowiedział Anioł, a rzekł do mnie : Te są cztery wiatry niebieskie, wychodzące z miejsca gdzie stały, przed panującym nad wszystką ziemią”. Prorok Jeremiasz w rozdziale 49 werset 36 wypowiada takie oto słowa: ”A przywiodę przeciwko Elamczykom cztery wiatry ze czterech stron świata, i rozproszę ich na wszystkie one wiatry, tak, iż nie będzie narodu, do którego by się nie dostali wygnańcy z Elam”.

Pliniusz Starszy pisze, że za czasów Homera rozróżniano tylko cztery kierunki wiatrów, co było liczbą zbyt małą. Następnie dodano kolejne osiem, co z kolei, pisze Pliniusz, było przesadą, wobec czego w powszechnym użyciu ostało się osiem wiatrów oznaczających osiem kierunków:

  • północ: Septentrio (gr. Aparctias)
  • północny wschód: Aquilo (gr. Boreas)
  • wschód: Subsolanus (gr. Apeliotes)
  • południowy wschód: Vulturnus (gr. Eurus)
  • południe: Auster (gr. Notus)
  • południowy zachód: Africus (gr. Libs)
  • zachód: Favonius (gr. Zephyrus)
  • północny zachód: Corus (gr. Argestes)

Oprócz tego rozróżniano cztery dodatkowe wiatry:

  • między Aquilo a Subsolanus: Caecias, zwany też Hellespontias
  • między Vulturnus a Auster: Phoenix
  • między Auster a Africus: Libonotus
  • między Corus a Septentrio: Circius, zwany też Thrascias
Portolan Morza Śródziemnego autorstwa Vesconte Maggiolo (1547). Widoczne liczne róże wiatrów.

W literaturze znane są opisy róży wiatrów z VII, VIII i XI wieku. Rozkwit róży kompasowej przypada na lata 1300-1650, kiedy powstawać zaczęły portolany - szczegółowe mapy wybrzeży służące praktycznej nawigacji. Na portolanach rysowano róże wiatrów i wychodzące z niej linie rumbowe, tworzące sieć pozwalającą na nawigację przy pomocy kompasu. Początkowo, średniowieczne róże wiatrów opierały się na starożytnym wyróżnieniu dwunastu wiatrów. Później doszło do redukcji tej liczby do 8 podstawowych wiatrów odpowiadającym późniejszym kierunkom (N, NE, E, SE, S, SW, W, NW), podzielonych następnie dalej na półwiatry i ćwierćwiatry. Ostatecznie, róże wiatrów osiągnęły 32 rumby[2].

W średniowieczu nazwy wiatrów były powszechnie znane w krajach basenu Morza Śródziemnego jako: Tramontana (N), Greco (NE), Levante (E), Siroco (SE), Ostro (S), Libeccio (SW), Ponente (W) i Maestro (NW). Na portolanowych mapach można zobaczyć inicjały tych wiatrów: T, G, L, S, O, L, P, M. Nie było żadnych absolutnych standardów dla wykreślania róży kompasowej, a każda szkoła kartograficzna wypracowała i rozwijała własny sposób jej rysowania. Warto wspomnieć, że najlepszymi twórcami map, a zarazem takimi, którzy najładniej rysowali róże kompasową, byli Włosi (szkoły kartograficzne w Genui, Wenecji). Na wczesnych mapach północ jest wskazywana przez podkreślenie powyżej litery T (dla tramontana). Symbol ten ewoluował z francuskiej lilii "fleur-de lys" w czasach Kolumba i był zaobserwowany na mapach portugalskich. Wspomnieć należy, że herb lilia przynależy do królów Francji. Także w XIV wieku litera L (dla levante) na wschodniej stronie róży wiatrów została zamieniona na krzyż wskazujący kierunek do Raju lub do miejsca gdzie urodził się Chrystus (na Wschód). Kolorowanie róży wiatrów prawdopodobnie było wynikiem raczej potrzeby graficznej czystości niż potrzeby kartograficznej.

Róża kompasowa zniknęła z map morskich około 1890 roku.

1482 r. Mapa Świata Ptolomeusza z 12 wiatrami

5 z północy (pn), 5 południa (pd), 1 z zachodu (zach), 1 ze wschodu (wsch):
Septentrio vel Aparctias * Aquilo vel Boreas * Cecias Apeliotes * Subsolanus * Wlturnus Eurus * Euronotus * Auster vel Notus
LiboNotus Euroauster * Africus vel Libs * Favonius Zephirus * Caurus Chorus vel Iapix Sive Argestes * Circtus vel Tresiias

1505 r. Mapa Świata Scotusa z 12 wiatrami

N – Septentrio * Circinus * Caurus * E – Favonius * Africus Lips * AusterAfricus * S – Auster Notus * FurAuster * Eurus
W – Subsolanus * Cesias * Aquilo

1522 r. Mapa świata Friesa z 24 wiatrami

Cramontana * Byperctias * Boreas * Aquilo * Vulturnus * Cetias * Subsolanus * Leuans * Eurus * Euro Auster * Euronothus * Auster
Nothus * Meliorans * Libonotus * Austro affricus * Libo * Polonus * Ponens * Sirocus * Zephirus * Favonius * Cirtius * Tractias

1535 r. Globus Albrechta Durera z 12 wiatrami

N – Aparctias (Septentrio) * Boreas (Aquilo) * Cecias (Hellespontius) * E – Apelliotes (Subsolanus) * Eurus (Vulturnus) * Euronotus (Euroauster)
S – Auster (Notus) * Libonotus (Euroaffricus) * Lips (Africus) * W – Zephirus (Favonius) * Corus (Argestes) * Trascias (Circius)

1545 r. Sebastian Munster Typus Orbis Aptol Descriptus 12 wiatrów

N – Septentrio * Aquilo * Caecias * E – Subsolanus * Vulturnus * Euroauster * S – Auster * Libonotus * Lips Africus * W – Zephyrus
Chorus * Circius

1601 r. Róża kompasowa Padovaniego z 16 wiatrami

Tramontana * Greco Tramontana * Greco * Greco Levante * Levante * SiroccoLevante * Sirocco * Ostro Sirocco * Ostro * Ostro Garbino
Garbino * Ponente Garbino * Ponente * Ponente Maestro * Maestro * Maestro Tramontana

Róża wiatrów

Wiatrogram (róża wiatrów) jako podstawa długoterminowych prognoz jakości powietrza
Fragment róży wiatrów – statystyka kierunków i prędkości wiatru oraz stanów równowagi
Wynik obliczeń – np. częstości występowania rozpoznawalnego zapachu w skali roku

Na dzisiejszych mapach morskich zamiast historycznych „róż kompasowych” bywają umieszczane „róże wiatrów” w znaczeniu współczesnym, nazywane też wiatrogramami (diagramami wiatrów)[1]. Mapy dla Atlantyku i Pacyfiku pokazują rozkład wiatrów na obszarze około pięciostopniowym (trzysta mil kwadratowych) dla każdego miesiąca w roku. Strzałki pokazują kierunek wiatru, a liczby wskazują jego siłę (w skali wiatru według Beauforta). Procent czasu, w którym wieje wiatr z jakiegoś kierunku, jest mierzony długością wyskalowanej strzałki. Liczba umieszczona w środku okręgu określa udział okresów bezwietrznych (cisze).

Dzisiejsze wiatrogramy są opracowywane przez stacje meteorologiczne na całym świecie, dla mórz i lądów. Poza statystykami kierunków i prędkości wiatrów opracowuje się statystyki stanów pionowej równowagi, związanych z wymianą masy i ciepła w słupie atmosfery nad określonym obszarem (np. szybkość prądów wznoszących i opadających lub zjawiska inwersji). Takie statystyki są wykorzystywane np. w czasie tworzenia modeli zmian klimatu Ziemi, przy projektowaniu lotnisk lub farm energetyki wiatrowej[3] oraz w procesach zarządzania ochroną środowiska. Umożliwiają przewidywanie częstości przekraczania dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń powietrza w różnych odległościach od projektowanych zakładów przemysłowych[4][5][6]. Wyodrębniono 12 kierunków wiatru, 11 klas prędkości: ū = 1, 2, 3, ... 11 m/s (dla ū < 1 lub > 11m/s zakłada się ū = 1 lub 11m/s) i sześć stanów równowagi atmosfery, którym przypisano następujące wartości wykładnika meteorologicznego:

m = 0,080 stan 1; równowaga silnie chwiejna * m = 0,143 stan 2; równowaga chwiejna * m = 0,196 stan 3; równowaga lekko chwiejna * m = 0,270 stan 4; równowaga obojętna * m = 0,363 stan 5; równowaga lekko stała * m = 0,440 stan 6; równowaga stała.

Wiatrogramy są niezbędne do modelowania dyspersji odorantów, wykonywanego w celu określenia, jaka odległość nowego obiektu (np. oczyszczalni ścieków, fermy hodowlanej, zakładu przemysłowego) od osiedla mieszkaniowego zagwarantuje brak zapachowej uciążliwości.

Zobacz też

Uwagi

  1. róża kompasowa, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2010-10-26].

Przypisy

  1. a b Lech Ratajski: Metodyka kartografii społeczno-gospodarczej. Wyd. II. Warszawa: PPWK im. E. Romera, 1989, s. 69. ISBN 83-7000-055-X.
  2. Silvio A. Bedini, Portolan chart, [w:] Joseph R. Strayer (red.), Dictionary of the Middle Ages, t. 10, New York: Charles Scribner's Sons, 1988, s. 33-35.
  3. Potencjalne zasoby energii wiatru w Polsce (pol.). www.uwm.edu.pl. [dostęp 2010-10-26]. Cytat: Po wprowadzeniu do programu wszystkich rzeczywistych parametrów szorstkości danego miejsca lokalizacji, odpowiednich parametrów mapy topograficznej i oczywiście wieloletnich danych meteorologicznych uzyskuje się:
    energię wiatru na dowolnej wysokości w zakresie 10-100 m nad pow. gruntu dla miejsca lokalizacji siłowni w kWh*m²
    znając krzywą mocy proponowanej siłowni i powierzchnię zakreśloną skrzydłami wirnika, roczną produkcję energii w MWh/rok
  4. Załączniki do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 5 grudnia 2002 r. (pol.). Dz. U. Nr1, poz.12, s.11. [dostęp 2010-10-20]. Cytat: Do obliczenia poziomów substancji w powietrzu niezbędne są następujące dane meteorologiczne: a) statystyka stanów równowagi atmosfery, prędkości i kierunków wiatru (róża wiatrów), b) średnia temperatura powietrza dla okresu obliczeniowego (roku, sezonu lub podokresu) – To. Wyróżnionych jest 36 różnych sytuacji meteorologicznych wynikających z 6 stanów równowagi atmosfery, którym odpowiadają zakresy prędkości wiatru na wysokości ha=14 m, ze skokiem co 1 m/s
  5. 8.1: Klasyczne metody symulacji dyspersji zanieczyszczeń powietrza. W: J.Kośmider, B.Mazur-Chrzanowska, B.Wyszyński: Odory. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 133-139. ISBN 978-83-01-14525-5. Cytat: Przewidywanie częstości występowania określonych stężeń w każdym punkcie ocenianego obszaru wymaga uwzględnienia charakterystycznej dla niego róży wiatrów. Statystyka danych meteorologicznych (statystyka klimatologiczna) jest prowadzona dla okresów wieloletnich przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMiGW). Poza statystykami kierunków wiatrów (...) Instytut gromadzi i udostępnia tablice średnich częstości występowania poszczególnych kombinacji prędkości wiatru i stanu równowagi atmosfery w każdym z dwunastu kierunków.. (pol.)
  6. Agencja Monitoringu Regionalnego Atmosfery Aglomeracji Gdańskiej ARMAAG, Raport 2007 (pol.). www.armaag.gda.pl. [dostęp 2010-10-26]. Cytat: Ryc. 65. Roczne róże wiatrów na stacjach AM2, AM5 oraz AM8, Ryc. 66. Roczne róże wiatrów na stacjach AM6 Sopot i AM7 Tczew; Ryc. 67. Roczne róże wiatrów na stacjach AM10, AM4 oraz AM9

Media użyte na tej stronie

Wind rose for mod disp fragm.jpg
Róża wiatrów do modelowania dyspersji zanieczyszczeń powietrza (fragment)
Wind rose plot.jpg
Autor: BREEZE Software, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Wind rose plot, Station #14732, LaGuardia Airport, New York, New York
1547 Portolan chart of the Mediterranean Sea by Vesconte Maggiolo.jpg
1547 Portolan chart of the Mediterranean Sea by Vesconte Maggiolo
WInd Rose Aguiar.png
(c) I, Alvesgaspar, CC BY 2.5
Replica of a wind rose from a chart of Jorge de Aguiar, 1492. See other versions for the original.
Prosta róża wiatrów.png
Autor: Mirlont56675, Licencja: CC BY 4.0
Prosta róża wiatrów
Disp model results.png
Modelowanie dyspersji odorantów - oszacowanie częstości "zdarzeń odorowych" w skali roku (wyniki - poglądowy przykład)
Modern nautical compass rose.svg
A modern nautical compass rose. The outer circle (true rose) is aligned with true north; the inner circle (magnetic rose) with magnetic north. Inside the magnetic rose there is also an older 32-point graduation.
Wind rose plot.png
Wind rose plot, Station #83193, Fresno Air Terminal, Fresno, California
Windrose.png
Public domain image of a compass rose Brought from en:Image:Windrose.png and before copied from de:Bild:Windrose.png, created by de:Benutzer:Ocolu