Rękopis znaleziony w Saragossie (film)

Rękopis znaleziony w Saragossie – pełnometrażowy polski film fabularny z 1964 w reżyserii Wojciecha Jerzego Hasa, nakręcony na podstawie powieści Jana Potockiego o tym samym tytule. Film zachowuje szkatułkową strukturę pierwowzoru (w znanej wtedy wersji). Jego głównym bohaterem jest młody oficer Alfons van Worden (Zbigniew Cybulski), który na swej drodze do Madrytu napotyka szereg symbolicznych postaci i wysłuchuje ich opowieści.

W Polsce film emitowany był w pełnej wersji trwającej 180 minut. We Francji i w Stanach Zjednoczonych film został skrócony odpowiednio do 152 i 125 minut. W latach dziewięćdziesiątych Jerry Garcia, Martin Scorsese i Francis Ford Coppola sfinansowali zrekonstruowanie oryginalnej kopii filmu^[4], który ukazał się w standardzie VHS oraz DVD w 2001^[5][6].

Fabuła

Góry Sierra Morena, gdzie toczy się część akcji powieści

schemat szkatułkowej fabuły filmu

Trwają wojny napoleońskie. Oficer armii wycofującej się z Saragossy zbacza na chwilę do opuszczonej gospody, gdzie natrafia na zakurzony manuskrypt. Wiedziony ciekawością, oddaje się lekturze, zatrzymując się na wizerunkach szubienicy oraz leżących na łożu młodych kobiet. Gdy przybywają żołnierze nieprzyjacielskiej armii hiszpańskiej, jej oficer, zamiast aresztować wroga, również zaczyna wertować rękopis i odnajduje w autorze własnego dziadka^[7].

Akcja filmu przenosi się w góry Sierra Morena, gdzie w towarzystwie dwóch giermków budzi się nowo powołany kapitan gwardii walońskiej, Alfons van Worden. W drodze do Madrytu, gdzie ma objąć stanowisko, obiera najkrótszą drogę wiodącą przez Sierra Morena. Początkowo pewny siebie van Worden ignoruje ostrzeżenia miejscowego Cygana i mulnika Mosquita, który twierdzi, że góry są siedliskiem demonów. Rusza przed siebie, ale po drodze trafia do opuszczonej gospody „Venta Quemada”, gdzie nocami grasują duchy. Tam poznaje dwie mauretańskie księżniczki – Eminę i Zibeldę, które go uwodzą. Spędza z nimi noc, a nad ranem budzi się pod szubienicą z dwoma wisielcami, braćmi Zoto^[8].

Błądząc, Alfons natrafia na dom Pustelnika, który opiekuje się obłąkanym Paszekiem. Ten ostatni opowiada mu historię dwóch sióstr, Kamili i Inezilii, które go opętały. Van Worden nocuje u pustelnika, a następnego dnia rusza w dalszą drogę. Zostaje schwytany przez inkwizytorów, którzy poddają go torturom. Wyswobadzają go jednak z rąk inkwizycji bracia Zoto – Mono i Chico – a także dwie afrykańskie księżniczki, które się w nim zakochują. Później Alfons spotyka szejka Gomeleza, który zmusza go do wypicia trunku, po czym oficer pada nieprzytomny^[9].

Alfons ponownie budzi się obok szubienicy, gdzie napotyka demonicznego Kabalistę oraz filozofującego matematyka Velasqueza, po czym wyrusza wraz z nimi do zamku. Zamek Kabalisty jest miejscem odpoczynku dla strudzonego wędrowca, którego do refleksji skłaniają opowieści Kabalisty, Velasqueza oraz Cygana Avadoro. Każda z opowiadanych przez nich historii zawiera wątek miłosny: kawaler Toledo jest uwodzicielem i wiarołomcą, sentymentalny młodzieniec Lopez Soarez zakochuje się w pięknej Inez, córce bankiera Moro, natomiast awanturnik don Roque Busqueroz poznaje cieszącą się powodzeniem u mężczyzn Frasquettę Solero. Te trzy historie się zazębiają: kawaler Toledo, nękany przez głosy tajemniczego Przyjaciela z zaświatów, zostaje pokutnikiem; Lopez, dzięki pomocy ze strony Busqueroza, może się ożenić z Inez, sam zaś Roque spotyka Avadora, który rozszyfrowuje ciąg historii. Głos Przyjaciela z „zaświatów” to krzyk Lopeza Soareza, który spadł z drabiny, wspinając się do okna Inez. Kochanka kawalera Toledo, donna Augusta Fernandez, jest również Frasquettą Solero, uwodzicielką Busqueroza. Umykając przed trzema uwodzicielkami, trzej awanturnicy – kawaler Toledo, Roque Busqueroz i Cygan Avadoro – dostrzegają ojca Alfonsa van Wordena w trakcie pojedynku^[10].

Alfonso, wysłuchawszy wszystkich opowieści, wraca do „Venta Quemada”, gdzie spotyka dwie księżniczki i szejka, który ofiarowuje mu księgę, aby ten mógł zdać relację ze swojej wyprawy. Van Worden znów budzi się pod szubienicą, w towarzystwie dwóch giermków. Podróżując do Saragossy, opisuje wyśnione wydarzenia w księdze. Gdy dowiaduje się, że czekają nań dwie księżniczki, wyrzuca manuskrypt. Ten zaś ląduje w tym samym miejscu, w którym znaleźli go na początku dwaj oficerowie^[11].

Film a powieść Potockiego

Film został nakręcony na podstawie dzieła hrabiego Jana Potockiego, żyjącego na przełomie XVIII i XIX wieku uczonego, pisarza, filozofa, żołnierza, podróżnika i fantasty. Literacki Rękopis znaleziony w Saragossie powstawał w latach 1794–1815, a po raz pierwszy został wydany w 1813 po francusku. Przez długie lata był w Polsce nieznany, a na język polski został przełożony przez Edmunda Chojeckiego dopiero w 1847^[12]. Film zachowuje szkatułkową konstrukcję powieści w tłumaczeniu Chojeckiego, w której każda kolejna opowieść wywodzi się z poprzedniej^[12].

Adaptacja Hasa składa się z dwóch części: pierwsza (trwająca 98 minut^[2]) skupia się na niesamowitych przygodach Alfonsa van Wordena w dolinie Los Hermanos i przedstawia głównych bohaterów, a druga (trwająca 78 minut^[2]) oparta jest na opowieści Avadora rozwijanej w zamku Kabalisty. Reżyser połączył niektóre wątki powieściowe i pozbył się niektórych motywów, aby nie zakłóciły filmowej narracji. W filmie nie ukazano bezpośrednio wątków starożytnych, a także tych, które w czasie i przestrzeni wykraczały poza obszar Hiszpanii jako miejsca akcji. W książce duże znaczenie miały motywy związane z chronologią i rozwojem religii, które tu zostały pominięte, podobnie jak rozbudowane w pierwowzorze dzieje rodów Gomelezów i Uzedów. Natomiast historia życia Avadora ograniczona została przede wszystkim do zdarzeń mających miejsce w Madrycie^[13].

Pomimo istotnych cięć, dokonanych przez reżysera, udało się zachować podstawowy sens powieści, związany zarówno z głównym bohaterem Alfonsem van Wordenem, uwikłanym w „inicjacyjne peregrynacje”, jak i z piętrową metodą narracyjną samej opowieści, gdzie z jednej historii wyłania się druga, a z tej kolejna i jeszcze następna^[14]. Powstał dzięki temu efekt „błądzenia” – swego rodzaju gra z czasem i pamięcią, gdyż Alfons ciągle napotyka osoby, mające mu coś do opowiedzenia. Niektóre historie ukazane w książce nie znalazły się w filmie, na przykład związane z braćmi Zoto, odgrywającymi w filmie role drugoplanowe^[15].

Istotnym wkładem interpretacyjnym reżysera jest zakończenie^[13]. W ostatniej sekwencji Alfons po tym, jak wysłuchał historii Avadora w zamku Kabalisty ponownie zjawia się w dolinie Los Hermanos, udaje się do groty, a następnie budzi pod szubienicą, aby na koniec spisać swoje przygody^[16].

Marcin Maron zauważył, że książkę i film łączy nie tylko podobieństwo metod kompozycji i narracji, ale także to, że podstawą obu utworów jest refleksja nad zagadnieniami czasu i historii^[16]. Przedstawione w powieści literackie obrazy, sięgające tak różnych źródeł jak Giovanni Boccaccio, William Shakespeare, Miguel de Cervantes, Voltaire czy Denis Diderot, nadające jej intertekstualnej głębi, odbijają się w filmie „niczym w zwierciadle”^[17].

Wśród ważnych motywów, zarówno w powieści, jak i w filmie, znajduje się motyw drogi. W książce ma on charakter poznawczy i inicjacyjny – Alfons poznaje świat polityczny i społeczny – natomiast u Hasa droga van Wordena nabiera cech bliższych wyprawom bohaterów romantycznych. Wyraźniej niż w pierwowzorze widoczne jest nawiązanie do inspiracji Potockiego – Don Kichota^[18]. Zdaniem Marona: „tak jak u Potockiego historia zmienia się w narrację, tak u Hasa narracja zmienia się w poezję. Has wydobywa z powieści Potockiego wszystkie te cechy, które mogłyby świadczyć o jej preromantycznym charakterze”^[19].

Obsada

W kolejności pojawiania się (źródło: Filmpolski.pl)^[2]:

Produkcja

Wojciech Jerzy Has, reżyser filmu

Powieść Rękopis znaleziony w Saragossie polecił reżyserowi Tadeusz Kwiatkowski, późniejszy scenarzysta filmu. Has docenił znaczenie utworu w kulturze i historii, bogactwo postaci w nim występujących, a także zwrócił uwagę na narrację, umożliwiającą eksperymenty filmowe z czasem i przestrzenią i zupełnie inne metody inscenizacji^[20].

Has długo rozważał, jak dzieło Potockiego da się zaadaptować na język filmu. W wywiadzie udzielonym w 1963 czasopismu „Film” Has stwierdził, że chciał, aby Rękopis był realistyczną i poetycką zarazem przypowieścią o człowieku^[21]. Na plany reżysera nałożyła się zarazem presja ze strony Komitetu Centralnego PZPR, który w Uchwale Sekretariatu KC w sprawie Kinematografii nawoływał do poszukiwania „tematyki wyrażającej postępowe idee i wyzwoleńcze dążenie narodu i ludu pracującego w 1000-letniej historii Polski, korzystać w tym zakresie z wybitnych dzieł polskiej literatury”^[22]. Część filmowców, w tym Has, przystąpiła do tworzenia adaptacji literatury narodowej, nie chcąc brać udziału w reaktywacji realizmu socjalistycznego^[23].

(c) dzidek, CC BY 3.0

Jura Krakowsko-Częstochowska, która imitowała hiszpańskie plenery

Bardzo dokładny scenopis pozwolił naszkicować dokładny odpowiednik filmowy tego, co w utworze Potockiego pozostawione było wyobraźni czytelnika^[24]. Lidia i Jerzy Skarżyńscy oraz Tadeusz Myszorek, odpowiedzialni za scenografię i kostiumy do Rękopisu, bez wyjeżdżania z kraju zrekonstruowali hiszpański pejzaż pierwszej połowy XVIII wieku^[25]. Na potrzeby planu filmowego Skarżyńscy zaprojektowali 232 kostiumy^[26], a całemu procesowi bacznie przyglądał się sam reżyser^[27]. Zdjęcia do filmu, za które odpowiadał Mieczysław Jahoda, kręcono głównie w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej^[2], w okolicach Olsztyna koło Częstochowy. Dekoracje do scen madryckich wybudowano w okolicach Morskiego Oka we Wrocławiu^[25]. Zdjęcia rozpoczęły się w 1963 i trwały ponad rok^[28].

Na planie filmu pojawiła się wyjątkowo duża liczba aktorów – 187, nie licząc statystów^[28]. Główną rolę Alfonsa van Wordena miał zagrać Zbigniew Wójcik, aktor krakowskiego Starego Teatru, który zmarł niedługo przed rozpoczęciem zdjęć^[28][29]. Następnie w tej roli obsadzony został francuski aktor polskiego pochodzenia André Claire, który, jak się okazało już po przyjeździe na plan, był w rzeczywistości tylko członkiem związku statystów i nazywał się Andrzej Trześniewski^[29]. Pierwsze dni zdjęciowe wykazały, iż Trześniewski „zupełnie nie daje sobie rady z prowadzeniem roli”, w związku z czym rolę otrzymał ostatecznie Zbigniew Cybulski^[30]. Tłumacz Michał Ronikier stwierdził, że: „Has zgodził się na Zbyszka na zasadzie kontrastu. Skoro nie mógł zagrać młody, ze świetnymi warunkami fizycznymi, to niech van Worden będzie trochę za stary, trochę za gruby i trochę za ślepy”^[31].

Mirosława Lombardo otrzymała rolę matki von Wordena, gdyż Hasowi spodobało się jej zdjęcie w piśmie „Ekran”^[32]. Atutem Lombardo była również umiejętność jazdy konno, dzięki której aktorka nie potrzebowała dublerek^[32].

Muzykę do Rękopisu znalezionego w Saragossie napisał Krzysztof Penderecki. Ówcześnie eksperymentujący z muzyką filmową kompozytor do realizacji ścieżki muzycznej wykorzystał między innymi taśmę magnetofonową oraz syntezatory. Warstwa muzyczna Rękopisu stanowi parodię muzyki późnego baroku (Vivaldiego) oraz klasycyzmu (Beethovena, Haydna, wczesnego Mozarta)^[33]. Muzyka Pendereckiego obejmuje wiele różnych gatunków, od flamenco po muzykę elektroniczną^[34].

Komisja Oceny Technicznej Naczelnego Zarządu Kinematografii miała uwagi względem filmu Hasa, przyznając mu ocenę dobrą, nie zaś maksymalną^[30].

W Polsce Rękopis znaleziony w Saragossie był wyświetlany w pełnej wersji, trwającej 180 minut. Pół godziny krótsza wersja (152 minuty) była dystrybuowana we Francji, natomiast najkrótsza wersja, licząca na prośbę dystrybutora 125 minut, trafiła do Stanów Zjednoczonych^[35].

Odbiór

Polska

Premiera filmu, planowana na 25 stycznia 1965, ostatecznie miała miejsce 9 lutego tego roku w warszawskiej Sali Kongresowej^[36]. Dla polskich kinomanów narracyjne zapętlenia stanowiły duże wyzwanie, a wielu znudzonych widzów wychodziło w czasie seansu^[37].

W Polsce Rękopis znaleziony w Saragossie został początkowo przyjęty z rezerwą. Mało miejsca w swojej Historii kina poświęcił mu Jerzy Płażewski, nazywając film „zabawnym pastiszem romansu płaszcza i szpady, zalecającym się pomysłową plastyką i przeglądem różnobarwnych kreacji aktorskich”^[38]. Recenzje Rękopisu były asekuranckie i krótkie^[38]. Polscy recenzenci w różny sposób odnosili się do dzieła Hasa: padały opinie, że reżyser „lekkomyślnie stracił okazję wspięcia się na szczyt” (Jaszcz), a jego film „jest to dziwactwo tak dziwaczne, że stanowi unikat na skalę światową. (…) Od strony widowiskowej Rękopis... jest najwybitniejszym osiągnięciem w dziejach naszego filmu” (Zygmunt Kałużyński)^[36][39].

Francja, Hiszpania i Stany Zjednoczone

O wiele lepiej przyjęli film widzowie francuscy. Zbigniew Cybulski podkreślał po pokazie filmu w Palais de Chaillot w Paryżu, że tamtejsza widownia nie miała kłopotów z odczytaniem specyficznego humoru utworu^[39].

W Stanach Zjednoczonych Rękopis, mimo okrojonej wersji, został uznany za film kultowy, a niszowe środowiska intelektualno-artystyczne Zachodniego i Wschodniego Wybrzeża stawiały go obok Nocy żywych trupów (George’a Romero) oraz Głowy do wycierania (Davida Lyncha)^[35]. Jeden z miłośników filmu, Jerry Garcia, podjął starania na rzecz sprowadzenia do Ameryki pełnej wersji filmu, ale zmarł, zanim dotarła do niego 152-minutowa – jak się okazało – wersja francuska. Zafascynowani nową kopią filmu Martin Scorsese oraz Francis Ford Coppola doprowadzili jednak do rekonstrukcji pełnej, 180-minutowej wersji filmu, której premiera w Stanach odbyła się w 1997^[35]. Tam Rękopis został przyjęty z entuzjazmem: Stephen Halden, recenzent „The New York Timesa”, opisał film Hasa jako „rozbudowaną, humorystyczną medytację na temat związków między realnością i iluzją, rozegraną w autoironicznym, uczuciowo chłodnym stylu”^[35]. Michael Sragow z „The Village Voice” docenił natomiast „elegancko kręcone czarno-białe zdjęcia”^[40]. Podobne opinie wyrazili Salman Rushdie („Pierwszy raz natrafiłem na coś, co następnie pokochałem w wersji książkowej”) oraz Susan Sontag („Wirtuozeria w prowadzeniu narracji”)^[35].

Również we Francji w latach 80. Rękopis zdobył wielką popularność. Czasopismo „Cahiers du cinéma” porównało film Hasa do Opowieści tysiąca i jednej nocy, a gazeta „Le Monde” nazwała reżysera „malarzem barokowym polskiej tragedii”^[35]. Nawet po latach od premiery dzieło Potockiego wciąż było wyświetlane w dzielnicy łacińskiej Paryża. W 1996 Manuela Gretkowska zanotowała, że na projekcji Rękopisu znalezionego w Saragossie, w którym uczestniczyła w tym samym roku, sala kinowa była „pełna”^[41]. Także w Hiszpanii film Hasa cieszył się powodzeniem, a Jerzemu Skarżyńskiemu Hiszpanie zadawali pytanie, gdzie ekipa filmowa znalazła „hiszpańskie” plenery^[32].

Wielu reżyserów, w tym Martin Scorsese^[42], Luis Buñuel, David Lynch, Lars von Trier, Harvey Keitel oraz pisarz Neil Gaiman uznało Rękopis za jeden z najwybitniejszych filmów kina światowego^[43]. Jak dowiódł Michael Goddard, poetyką zbliżoną do dzieła Hasa posługiwał się również Raúl Ruiz w swoim filmie Wioska piratów (1983)^[44]. W 2011 portal Esensja umieścił film Hasa na liście najlepszych filmów polskich wszech czasów^[45].

Analiza krytyczna

Marcin Maron ocenił Rękopis znaleziony w Saragossie jako „kunsztowny eksperyment z narracją filmową, w którym dokonuje się ironiczna gra z czasem oraz konwencjami literackimi i filmowymi”^[46]. Francuska badaczka Anne Guerin-Castell dostrzegła w dziele Hasa nawiązania do westernu, filmu płaszcza i szpady, filmu fantastycznego, melodramatu, burleski oraz komedii muzycznej^[47]. Izabela Kalinowska zaliczyła Rękopis do grupy „względnie nielicznych arcydzieł”, którym udało się uchwycić esencję przekładanego tekstu i zachować jednocześnie swoje filmowe walory^[48]. Małgorzata Hendrykowska stwierdziła, iż „w swej głębszej warstwie film jest racjonalistyczną satyrą na ludzką głupotę i zabobon”^[49]. W opinii Iwony Gródź Rękopis jest „czymś niespotykanym i wyjątkowym na tle kinematografii polskiej i światowej. I może właśnie dlatego tak bardzo podobał się Francuzom, Amerykanom czy Hiszpanom”^[50].

Marek Basiaga podkreślił rolę przestrzeni i czasu w filmie, których główną cechą jest „labiryntowość”. Wędrówka głównego bohatera zatacza koło, a jego błądzenie jest główną właściwością jego działania. Labirynt pełni funkcję poznawczą, gdyż pozwala poznać zakryte tajemnice rzeczy, a w rezultacie poznanie samego siebie, swej nieświadomości. Podróż Alfonsa van Wordena zestawił z podróżą Józefa, bohatera innego filmu Hasa – Sanatorium pod Klepsydrą. Porównując te postaci zastanawiał się, czy udało im się po odkryciu swoich pragnień i dotarciu do „krypty tajemnic” powrócić do świata, z którego przybyli^[51]. Z kolei Tadeusz Sobolewski uznał, że oba te filmy były czymś w rodzaju „wyznania wiary”, stąd były w całości podporządkowane bezpośredniej prezentacji twórczego credo reżysera^[52].

Nagrody i festiwale

• 1965 – Edynburg (MFF) – wyróżnienie^[2]
• 1965 – San Sebastián (MFF) – nagroda CIDALC^[2]
• 1965 – San Sebastián (MFF) – Złote Pióro (nagroda Klubu Dziennikarzy Zagranicznych)^[2]
• 1969 – Sitges (MFF Fantastycznych i Grozy) – medal specjalny^[2]
• 1971 – Nagroda Krytyki Hiszpańskiej^[2]

W 2006 miesięcznik „Film” przyznał filmowi Złotą Kaczkę w kategorii „Film 60-lecia”^[2].

Martin Scorsese, uznając Rękopis za jedno z arcydzieł polskiej kinematografii, wytypował go w 2014 do prezentacji w Stanach Zjednoczonych oraz Kanadzie w ramach festiwalu polskich filmów Martin Scorsese Presents: Masterpieces of Polish Cinema^[53][54].

Przypisy

Bibliografia

• Marek Basiaga. Labirynt jako klucz do filmów „Rękopis znaleziony w Saragossie” i „Sanatorium pod Klepsydrą” Wojciecha Hasa. „Kino”. 6, s. 1-3, 18-21, 1985. 
• Elżbieta Ciapara: Martin Scorsese odnawia stare filmy. Film, 2008-11-12. [dostęp 2012-01-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-03)].
• Paweł T. Felis: „Rękopis znaleziony w Saragossie” Hasa po raz pierwszy w Polsce na DVD. Gazeta Wyborcza, 2016-11-12. [dostęp 2016-11-12].
• Michael Goddard: The Cinema of Raúl Ruiz: Impossible Cartographies. New York: Columbia University Press, 2013. ISBN 978-0-231-16730-7.
• Artur T. Górski: Jak jest zrobiona „Pętla” Wojciecha J. Hasa. W: Jan Trzynadlowski (red.): Problemy teorii dzieła filmowego. Wrocław: 1985, s. 61-76.
• Iwona Gródź. Rękopis znaleziony w Saragossie. „Kino”. 11, s. 72-73, 2010. 
• Iwona Gródź. Zaszyfrowane w dźwiękach... Muzyka w filmach Wojciecha Hasa. „Res Facta Nova”. 15 (24), s. 183-203, 2014. 
• Sebastian Jagielski: Polska: nie tylko kino moralnego niepokoju. W: Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska: Kino epoki nowofalowej. Historia kina, tom 3. Kraków: Universitas, 2015, s. 1165-1222. ISBN 97883-242-2662-7.
• Jerzy Jalowski: Rękopis znaleziony w Saragossie. Klub Miłośników Filmu, 2013-12-04. [dostęp 2018-07-25].
• Izabela Kalinowska. From Orientalism to surrealism: Wojciech Jerzy Has interprets Jan Potocki. „Studies in Eastern European Cinema”. 1 (4), s. 47-62, 2013. (ang.). 
• Dorota Karaś: Cybulski. Podwójne salto. Kraków: Znak, 2016. ISBN 978-83-240-4350-7.
• Iwona Kolasińska. Na początku była Księga.... „Kwartalnik Filmowy”. 26-27, s. 243-254, 1999. 
• Krzysztof Kornacki. Milanówek - ziemia obiecana dla historyków? O podwarszawskim archiwum kina polskiego. „Panoptikum”. 16, s. 151-166, 2016. 
• Tadeusz Lubelski: Historia kina polskiego 1895-2014. Kraków: Universitas, 2015. ISBN 97883-242-2707-5.
• Piotr Łopuszański. Poeta polskiego kina – Wojciech Has. „Podkowiański Magazyn Kulturalny”. 63, 2010. 
• Marcin Maron: Dramat czasu i wyobraźni: filmy Wojciecha J. Hasa. Kraków: Universitas, 2010. ISBN 83-242-1226-4.
• Marcin Maron. O roli ironii w filmach Wojciecha Jerzego Hasa, a zwłaszcza w Rękopisie znalezionym w Saragossie, ze szczególnym odniesieniem do ironii romantycznej. „Annales Universitas Mariae Curie-Skłodowska”. XII (1), s. 47-70, 2014. 
• Małgorzata Matuszewska. Rękopis znaleziony w Saragossie - film spod znaku „płaszcza i szpady”. „Polska The Times”, 2011-02-18. 
• Wojciech Orliński. Reportaż znaleziony w Saragossie. „Duży Format”. 22/830, s. 7-9, 2009-07-10. [dostęp 2009-08-09]. 
• Magda Piekarska: „Rękopis” nakręcony we Wrocławiu. Zachwycają się nim światowe sławy kina. Gazeta Wyborcza, 2015-11-04. [dostęp 2018-07-25].
• Janusz Ryba. Potocki „intertekstualny”. „Prace Polonistyczne”. LXXI, s. 49-55, 2016. 
• Steven Jay Schneider, Ian Haydn Smith: 1001 filmów, które musisz zobaczyć. Poznań: Elipsa, 2015, s. 439. ISBN 978-83-245-9619-5.
• Michael Sragow. The Saragossa Manuscript. „Village Voice”, 2017. (ang.). 
• Uchwała Sekretariatu KC w sprawie Kinematografii. W: Syndrom konformizmu? Kino polskie lat sześćdziesiątych. Tadeusz Miczka, Alina Madej (red.). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1994, s. 27-34.
• Janusz Wróblewski: Rękopis odkryty za granicą. Polityka, 2011-01-03. [dostęp 2018-07-22].

Linki zewnętrzne

• Rękopis znaleziony w Saragossie w bazie Filmweb
• Zdjęcia z filmu Rękopis znaleziony w Saragossie w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”