Radogoszcz (obóz przesiedleńczy)

Mauzoleum na Radogoszczu, dawna fabryka S. Abbego, niemiecki obóz przesiedleńczy (1939–1940)

Kraków-Kazimierz, ul. Wąska 7

Obóz przesiedleńczy „Radogoszcz” – obóz utworzony na początku października 1939 r. w zabudowaniach fabryki włókienniczej Samuela Abbego (u zbiegu ulic Zgierskiej i gen. J. Sowińskiego) na potrzeby pierwszej akcji wysiedleńczej mieszkańców Łodzi i okolic^[1], która trwała do około końca lutego 1940 roku. Na przełomie 1939/1940 przeniesiono tu z pobliskiej fabryki Michała Glazera – na zasadzie współistnienia – obóz przejściowy, który z dniem 1 lipca 1940 r. został przekształcony w tzw. Rozszerzone więzienie policyjne Radogoszcz.

Historia

Obóz nie miał charakteru sankcji karnej, stąd określanie osób, które przez niego przeszły więźniami jest nieprawidłowe. Formalnie prawidłowo były to osoby represjonowane, w tym przypadku przede wszystkim ze względu na swój stan posiadania (w przypadku mieszkańców Łodzi mieszkali w dobrych mieszkaniach, w dobrych punktach miasta, których okupant niemiecki potrzebował w dużej liczbie dla Niemców sprowadzanych z III Rzeszy np. dla pracy w administracji okupacyjnej) i pochodzenie. Kwestia zauważalnej działalności społecznej i zawodowej w swoich środowiskach odgrywała też pewną rolę. Ilustracją tego problemu jest wysiedlenie ma przełomie lat 1939/1940 prawie wszystkich mieszkańców z nowoczesnego osiedla im. J. Montwiłła-Mireckiego w Łodzi^[2].

Ludzi, najczęściej całe rodziny, przetrzymywano tu przeciętnie kilka dni, do czasu zgromadzenia odpowiedniej liczby osób do transportu przesiedleńczego. Miejscem docelowym tych transportów był tylko obszar Generalnego Gubernatorstwa – najczęściej Kraków. Co najmniej jeden transport wysłano do Krosna (z częściowym pozostawieniem przesiedleńców w Jaśle, 20 grudnia 1939 r.) oraz co najmniej jeden transport został wysłany w kieleckie.

Transporty wysiedleńcze realizowano przede wszystkim z użyciem wagonów towarowych, chociaż zdarzało się, że dołączano wagon osobowy dla osób starszych i chorych^[3]. Sam czas przejazdu trwał maksymalnie kilkadziesiąt godzin. Dużą udręką był głód w trakcie procesu wysiedlenia, o ile wysiedleńcy nie zdołali zabrać ze sobą odpowiedniej ilości żywności w momencie opuszczania domów.

W okresie funkcjonowania obozu nie odnotowano w nim żadnego przypadku śmierci wśród przesiedleńców, chociaż miejsce nie było w najmniejszym stopniu przystosowane do pobytu tu większej liczby ludzi. Nie odnotowano też specjalnego dręczenia wysiedleńców. Podstawową udręką był los wysiedleńca.

Nie zachowały się żadne dokumenty tego obozu – a tym samym nie jest możliwa do ustalenia pełna liczba osób, które przez niego przeszły – poza aktualnie tylko trzema obecnie znanymi (2013 r.) „Kartami Uchodźcy” (Flüchtlingsschein), na których pod nazwiskiem „głowy rodziny” wpisywano pozostałych członków jego rodziny, wydawanych w momencie opuszczenia obozu^[a]. Najwyższy numer ewidencyjny jednej z tych „Kart” to 806, co orientacyjnie daje liczbę co najmniej 3224 osób (806 × 4), które mogły przejść przez radogoski obóz przesiedleńczy.

W oddziale „Radogoszcz” Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, prowadzona jest „Kartoteka Wysiedleńców”, przede wszystkim na podstawie ich osobistych zgłoszeń, obejmująca obecnie tylko kilkaset nazwisk.

Pośrednim źródłem informacji o wysiedlonych, ale bez jednoznacznego połączenia ich z obozem radogoskim, są dokumenty pozostałe po Centrali Przesiedleńczej w Poznaniu (niem. Umwandererzentralstelle in Posen, UWZ) i jej łódzkiej ekspozytury^[4].

„Karta Uchodźcy” przymusowego przesiedleńca z Łodzi do Krakowa, ul. Wąska 7; 13 XII 1939

Część łódzkich wysiedleńców w Krakowie lokowano w podobnych obozach przesiedleńczych przy ul. Wąskiej 7 lub Sokolskiej, w dzielnicy Kazimierz^[b]. Na pewno na ul. Wąską trafili przesiedleńcy z II transportu (13–14 grudnia 1939).

Radogoski obóz przesiedleńczy funkcjonował nie później niż do końca czerwca 1940 roku. W międzyczasie, od końca grudnia 1939 r., Niemcy zaczęli przenosić w to miejsce więźniów z obozu przejściowego w fabryce Michała Glazera, położonego niedaleko, przy obecnej ul. Liściastej. Byli oni umieszczani w głównym, 3-piętrowym budynku byłej przędzalni, podczas gdy przesiedleńcy koczowali w położonej obok parterowej hali byłej tkalni, nakrytej szedowym dachem. Akcja ta zakończyła się 5 stycznia 1940 roku.

Z dniem 1 lipca 1940 r. formalnie zostało utworzone w fabryce Samuela Abbego tzw. Rozszerzone więzienie policyjne, które funkcjonowało do tragicznego końca – masakry więźniów i pożaru głównego budynku więziennego – w nocy z 17 na 18 stycznia 1945 roku.

Znani z obozu przesiedleńczego Radogoszcz

• Andrzej Braun – pisarz^[3][5]
• Jan Braun – sumerolog^[3]
• Tadeusz Czapczyński – współwłaściciel i dyrektor Prywatnego Żeńskiego Gimnazjum i Liceum J. Czapczyńskiej (żony) w Łodzi, ul. G. Narutowicza 58
• Karol Geyer – łódzki przemysłowiec; jeden z głównych udziałowców Zakładów Przemysłu Bawełnianego „Ludwik Geyer”, S.A.^[6]
• Ignacy Roliński – dyrektor renomowanego Prywatnego Gimnazjum Aleksego Zimowskiego w Łodzi^[7]
• Feliks Iwicki, lekarz, (wraz z całą rodziną)
• Marian Wdówka (wraz z całą rodziną) – dyrektor prywatnego gimnazjum im. POW, przy ul. Przyszkole 18 w Łodzi
• Michalina Wisłocka z d. Braun – lekarz-seksuolożka^[3]

9 września 2022 Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi opublikowało w internecie „Kartotekę b. więźniów Radogoszcza”^[8] na bazie stanu wiedzy w tym zakresie na ten dzień.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• W. Szulc: Wysiedlenia ludności polskiej z tzw. „Kraju Warty” i na Zamojszczyźnie oraz popełnione przy tym zbrodnie, [w:] „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce”. Warszawa, 1970, t. XXI, s. 15–33.
• Czesław Łuczak: Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce. Poznań, 1979, s. 118.
• J. Marczewski: Hitlerowska koncepcja polityki kolonizacyjno-wysiedleńczej i jej realizacja w „Okręgu Warty”. Poznań, 1979, s. 150–189.
• Tadeusz Bojanowski: Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej (1939–1945). Łódź, 1992, s. 156–162.
• Maria Rutowska: Wysiedlenia ludności polskiej z „Kraju Warty” do Generalnego Gubernatorstwa 1939–1941. Poznań: Instytut Zachodni, 2003. ISBN 83-87688-42-8.