Radzim (województwo wielkopolskie)

Radzim

osada leśna
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	obornicki
Gmina	Oborniki
SIMC	0591515
Położenie na mapie gminy Oborniki Radzim
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Radzim
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Radzim
Położenie na mapie powiatu obornickiego Radzim
52°36′17″N 16°55′58″E/52,604722 16,932778

Droga na Ostrów Radzimski

Radzim – osada leśna (w średniowieczu wieś) w Polsce położona w województwie wielkopolskim, w powiecie obornickim, w gminie Oborniki.

Historia

Od XIII w. istnienie osady potwierdzają źródła historyczne, donosząc o konsekracji kościoła parafialnego, wystawionego z fundacji księcia wielkopolskiego Władysława Odonica w 1236 roku. Położenie wsi w dolinie Warty, w miejscu, w którym rzeka zmienia swój bieg z południkowego na równoleżnikowy, sprzyjało rozwojowi. Już w połowie XIII w., na położonej tuż przy Radzimiu wyspie wybudowano rezydencję kasztelańską. W 1256 roku został wymieniony kasztelan radzimski – castellanus de Radhim^[1]. Przypuszczalnie budowa grodu w tym miejscu miała związek z rywalizacją książąt wielkopolskich i śląskich, gdy granica między ich posiadłościami biegła wzdłuż Warty^[1]. Koniec XIII i początek XIV w. to okres największej świetności Radzimia. W połowie XIV w. kasztelania upada, a od XVI w. wieś się systematycznie wyludnia. Wieś duchowna, własność komandorii joannitów w Poznaniu pod koniec XVI wieku leżała w powiecie poznańskim województwa poznańskiego^[2]. Kres osadnictwa na tym terenie wyznacza rozbiórka leśniczówki w latach 90. XIX wieku.

Archeologia

Obecnie jest to teren badań archeologicznych zainwentaryzowany jako Radzim 1/7 (Starczanowo), gm. Murowana Goślina, pow. poznański, woj. wielkopolskie. Znajduje się on na wyspie, ograniczonej z jednej strony korytem rzeki Warty, z drugiej bagnistym (częściowo zasypanym w końcu XIX w.) starorzeczem. Jest oddalony o 1,5 km od wsi Starczanowo i 1 km od rezerwatu przyrodniczego Śnieżycowy Jar. Z wykopalisk wynika, że był to gródek stożkowaty. Dawniej, tj. przed regulacją rzeki w końcu XIX w., położony był na wyspie, otoczonej wodami Warty, której główny nurt opływał Ostrów Radzimski z prawej strony – dziś jest to starorzecze. Po lewej stronie rzeki (obecny teren poligonu w Biedrusku) usytuowana była wieś Radzim. Osada po lewej stronie Warty, jak i oddalone o 30 m badane stanowisko (na wyspie), położone jest w dolinie poznańskiego przełomu Warty w odległości 6 km, na północny zachód od Murowanej Gośliny.

Gród radzimski był grodem lokalnym powstałym na rubieży tzw. państwa gnieźnieńskiego na głównym szlaku wodnym państwa wczesnopiastowskiego - Warcie. Głównym celem jego istnienia była ochrona tego szlaku wodnego oraz drogi lądowej z Gniezna przez Lednicę do zachodniej granicy państwa, jak również egzekucja danin i posług. Pierwszy obiekt został spalony w połowie XI wieku, co wiązało się z kryzysem dynastii piastowskiej w latach 30. i 40. XI wieku. Relikty grodu wkrótce po jego zniszczeniu zaadaptowano na potrzeby osady otwartej. Za rządów Kazimierza Odnowiciela, w drugiej połowie XI i w XII wieku była to osada nieufortyfikowana. Pod koniec XII wieku wzniesiono tu nowy gród kasztelański, który w swej formie nawiązywał do założeń obronnych typu motte i był centralnym punktem okręgu administracyjnego o powierzchni około 350-410 km², w zasięgu którego znajdowały się m.in. opola w Objezierzu, Radzimiu, Chojnicy, a może i w Kiekrzu. Gród był prawdopodobnie związany z osobą Mieszka Starego. Zabudowa mieszkalna grodu składająca się z chat drewnianych (głównie dębowych z elementami klonowymi i topolowymi), spaliła się w pierwszej połowie XIII wieku w wyniku wojen toczących się podówczas w Wielkopolsce, ale już w drugiej połowie XIII wieku został odbudowany, co może świadczyć o jego dużym znaczeniu, zwłaszcza, że w tym okresie nastąpiła jeszcze jedna przebudowa wnętrza osady. Z tego też czasu pochodzi pierwsza pisana wzmianka o kasztelanie radzimskim Beniaminie, który rezydował tam co najmniej od 1256. Ostatecznie gród uległ zniszczeniu w pierwszej połowie XIV wieku i nie został już potem odbudowany (z pewnością nie istniał już w 1360, kiedy wieś i wyspa przekazana została przez Kazimierza Wielkiego poznańskim joannitom związanym z kościołem św. Jana Jerozolimskiego za murami). W 1383 na ostrowiu radzimskim został podpisany pokój w wojnie Grzymalitów z Nałęczami, co opisał Jan z Czarnkowa, nie wspominając już o istnieniu grodu. Jeszcze w 1843 radca ziemski powiatu obornickiego Gumpert pisał o istnieniu na wyspie fundamentów i sklepienia ogromnego gmachu jakiegoś^[3].

Grodem Kasztelańskim w Radzimiu opiekuje się Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, które specjalnie do tego celu utworzyło "Pracownię Radzim" mieszczącą się w Bibliotece Publicznej w Murowanej Goślinie. Tam też w kilku gablotach przygotowano wystawę najciekawszych zabytków wydobytych z dworu kasztelańskiego i jego zaplecza. Co roku zmieniana jest aranżacja wystawy i zabytki ukazujące dorobek prowadzonych latem badań archeologicznych. Zwiedzający ekspozycję może poznać użytkowe i kultowe funkcje prezentowanych zabytków również dzięki dostępnej broszurze.

Całość zbioru (odkopanego w latach 2002–2009), licząca ponad 25 tys. ułamków ceramiki naczyniowej, blisko 9 tys. fragmentów kości stanowiących odpady konsumpcyjne i ponad 300 zabytków wydzielonych, przechowywana jest w magazynach Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Do najciekawszych należą: przekłuwacze, igła kościana, osełki, koser, noże, gwoździe, kabłączki skroniowe, monety – denary krzyżowe, brakteat guzikowaty, misa żelazna typu śląskiego, haczyki do łowienia ryb, ucha do wiader, okucia brązowe, sierp, krzesiwo ogniwkowe, klucz do kłódki, kamień żarnowy, przęśliki, groty od kuszy i łuku, trzewik pochwy miecza, żelazne ramie wagi szalkowej i naczynia gliniane od początków wczesnego średniowiecza po czasy wczesnonowożytne.

Kasztelani radzimscy

1. Beniamin herbu Zaremba (1256)^[4]
2. Zbylut z Kozielska herbu Pałuka (1271)^[5]
3. Chemka herbu Pomian (1280-1294)^[6]
4. Drogosław z Bytynia herbu Drogosławic (1294)^[7]
5. Piotr z Mileszynej Górki herbu Wczele (1339-1343)^[8]
6. Markusz z Miłosławia herbu Doliwa (1362-l363)^[9]
7. Wojciech Skóra z Gaju herbu Awdaniec (1374-1382)^[10]
8. Wincenty z Pniew herbu Nałęcz (1387-1399)^[11]
9. Jarota z Wilkowa polskiego herbu Bylina (1399-1425)^[12]

Kalendarium dziejów kasztelanii

• 1236 – Założenie parafii radzimskiej przez biskupa poznańskiego Pawła. Książę wielkopolski Władysław Odonic funduje kościół pod wezwaniem św. Mikołaja i św. Barbary.
• 1256 – Pierwsza wzmianka o kasztelanii radzimskiej. Na dokumencie księcia wielkopolskiego Przemysła I występuje jako świadek kasztelan radzimski Beniamin.
• 1294 – Ostatnia w XIII wieku wzmianka o kasztelanii radzimskiej.
• 1339 – Wzmianka o kasztelanach radzimskich (po ponad czterdziestoletniej przerwie) .
• 1360 – Król Kazimierz Wielki dokonuje wymiany dóbr z komandorią joannitów. Radzim przechodzi na własność kawalerów maltańskich.
• 1383 – W Radzimiu zostaje ustanowiony rozejm pomiędzy starostą generalnym wielkopolskim Domaratem z Iwna herbu Grzymała a stronnictwem "ziemiańskim", któremu przewodzili Wincenty z Kępy herbu Doliwa i Sędziwój Świdwa herbu Nałęcz, przerywający działania zbrojne w wojnie domowej (tzw. wojna Nałęczów z Grzymalitami) w Wielkopolsce.
• 1425 – Umiera ostatni znany kasztelan radzimski Jarota z Wilkowa Polskiego.
• 1501 – Pożar kościoła w Radzimiu trawi wyposażenie wnętrza.
• 1781 – Komandor poznańskiej komandorii joannitów Andrzej Miaskowski przyznaje chłopom z Radzimia i Maniewa prawo do dziedzicznego posiadania uprawianej ziemi.
• 1793 – Drugi rozbiór Polski. Radzim wchodzi w skład Królestwa Prus.
• 1831 – Większość mieszkańców Radzimia umiera podczas epidemii cholery.
• 1832 – Umiera komandor Andrzej Miaskowski. Władze Pruskie przejmują majątek poznańskiej komandorii joannitów. Decyzją władz kościół pod wezwaniem św. Mikołaja i św. Barbary w Radzimiu zostaje zamknięty. Wierni z parafii radzimskiej zmuszeni są uczęszczać do kościołów w innych miejscowościach (Obornikach i Chojnicy).
• 1833 – Sprzeciw władz kościelnych przeciwko rządowej propozycji likwidacji parafii radzimskiej.
• 1842 – Rozbiórka kościoła radzimskiego (pozostaje tylko pruska leśniczówka i wyludniony folwark po plebanii).
• 1865 – Przedstawiciele władz pruskich i wysłannicy władz kościelnych dochodzą, do porozumienia w sprawie przeniesienia centrum parafii radzimskiej do Maniewa.
• 1873 – Zostaje oddany do użytku kościół w Maniewie. Koniec sporu o istnienie parafii radzimskiej.

W latach 50. XIX w. powstało leśnictwo, ale okupanci niemieccy po 1939 wysiedlili ostatniego rezydującego leśniczego, a lata-siedemdziesiąte XX w. przyniosły likwidację leśnictwa radzimskiego.

Zobacz też

• Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy

Przypisy

Bibliografia

• Brust M., Najdawniejsze dzieje ziemi obornicko-rogozińskiej w okresie od XII do końca XIII wieku na podstawie źródeł pisanych, [w:] Archeologia powiatu obornickiego. Oborniki – Rogoźno – Ryczywół, red. T. Skorupka, Poznań, s. 397-483. 2005
• Gąsiorowski A., Uwagi o mniejszych kasztelaniach wielkopolskich XIII-XIV wieku, Czasopismo prawno-historyczne, z.1. 1967
• Hensel W., Hilczer-Kurnatowska Z., Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnopiastowskiej, t. 5, Poznań 1980
• Jasnosz S., Materiały i studia do dziejów osadnictwa starożytnego i wczesnośredniowiecznego Ziemi Obornicko-Rogozińskiej, Fontem Archaeologici Posnanienses, t. 33, s. 55-166. 1984
• Karwowski S., Komandorya i kościół św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu, Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, t. 36. 1911
• Kasprzak J., Walory przyrodnicze Radzimia, [w:], Radzim zapomniany gród na Warcie, red. L. Szymczak Murowana Goślina, s. 24-28. 2002
• Kostrzewski B., Naczynie wczesnohistoryczne z Radzimia, w pow. obornickim z ornamentem postaci ludzkich, Slavia Antiqua, t. 1, s. 568-571.1948
• Kowalczyk A.Garnki, dzbany, misy, prażnice czyli jak przyrządzano i jadano w kasztelanii radzimskiej, Z otchłani wieków Ziemi Goślińskiej, nr 2/2008 (43), s. 3. 2008
• Sprawozdanie z badań na gródku stożkowatym w Radzimiu stanowisko 1/7 (Starczanowo), gm. Murowana Goślina, pow. Poznań, woj. wielkopolskie (ob. AZP 48-27), Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 10, s. 195-206. 2009
• Kowalczyk A., Paprocki D., Historia badań oraz upowszechniania wiedzy o Radzimiu koło Obornik, [w:] Custodia Memoriae Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, red. A. M. Wyrwa, Lednica 2009, s. 157-167.
• Pakulski J., Ród Zarembów w Wielkopolsce w XIII i początkach XIV wieku, Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, t. XI. 1975
• Paprocki D., Dzieje Radzimia w zarysie, Murowana Goślina. 2004
• Paprocki D., Gród radzimski jako ośrodek Opola i kasztelanii, [w:] Dzieje Murowanej Gośliny, red. M. Brust, Poznań, s. 31-40. 2006
• Słownik historyczno-geograficzny Wielkopolski wczesnośredniowiecznej, cz. 4, Poznań. 2001
• Weymann S., Ze studiów nad zagadnieniem dróg w Wielkopolsce od X do XVIII wieku, Przegląd Zachodni, z. 6/8. 1953
• Wędzki A., Radzim – zapomniany gród kasztelański nad Wartą, Przegląd Zachodni, t. 11, z. 3/4, s. 565-583. 1955

Linki zewnętrzne

• Zarys dziejów Radzimia. biblioteka.murowana-goslina.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-16)].
• Ostrów Radzimski (opis na stronach Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy). lednicamuzeum.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-14)].