Reforma administracyjna w Polsce (1999)

Porównanie podziałów administracyjnych sprzed reformy z 1999 roku i po niej
Geographylogo.svg
Siedziby władz wojewódzkich (od 1999 roku):
Red pog.svg – Siedziby wojewodów i sejmików wojewódzkich
Black pog.svg – Siedziby wojewodów
Yellow pog.svg – Siedziby sejmików wojewódzkich

Reforma administracyjna Polski – reforma zmieniająca podział administracyjny Polski, która wprowadziła 3-stopniową strukturę podziału terytorialnego z dniem 1 stycznia 1999 roku. Jedna z czterech reform 1999 r., które wprowadziły znaczące zmiany w państwie.

W wyniku reformy utworzono 16 rządowo-samorządowych województw i 308 samorządowych powiatów. Reforma miała na celu budowę samorządności i usprawnienie działań władz w terenie. Zmniejszono liczbę województw z 49 do 16[1][2].

Większość miast, które straciły prawa miast wojewódzkich, weszła do grupy miast na prawach powiatu[3] (wyjątkami od tej zasady były Ciechanów, Piła i Sieradz). W ramach przygotowania do przywrócenia samorządowych powiatów wdrożono Miejski Program Pilotażowy Reformy Administracji Publicznej.

Efektem zmian było zmniejszenie roli wojewody na rzecz marszałka województwa i samorządu wojewódzkiego. Część obiektów dotąd będąca w gestii wojewody przeszła pod zarząd poszczególnych szczebli samorządowych. Wraz z ich przekazaniem stopniowo przekazywano także narzędzia ich finansowania w postaci: udziału w podatku dochodowym, udziału w podatku od osób prawnych, dotacji i subwencji.

Przygotowania do reformy

Kwestię reformy podziału administracyjnego na województwa podnoszono od początku lat 90. Na przełomie 1990/1991 utworzono Zespół do Opracowania Koncepcji Zmian w Organizacji Terytorialnej Państwa, a zamiar przeprowadzenia reformy ogłoszono 16 lutego 1991 w Poznaniu podczas spotkania z przedstawicielami samorządów, premier Jan Krzysztof Bielecki stwierdził wówczas, że kraj powinien zostać podzielony na 10–12 dużych jednostek terytorialnych[4]. W latach 1990–1992 powstało ponad 20 koncepcji zmiany podziału administracyjnego kraju. Wśród autorów zarysował się podział na zwolenników utworzenia 25–40 jednostek[5] zbliżonych do dotychczasowych województw oraz zwolenników utworzenia 7–13 dużych, względnie autonomicznych regionów. Zakładano utrzymanie dotychczasowego podziału na gminy (z możliwymi niewielkimi korektami). Autorzy kierowali się kryteriami ustrojowymi i funkcjonalnymi, czynnikami cywilizacyjnymi i gospodarczymi, przeszłością historyczną i odrębnością etniczno-kulturową ludności oraz czynnikami geograficzno-przyrodniczymi. We wszystkich projektach jako ośrodki regionalne wskazywano Warszawę, Gdańsk, Kraków, Wrocław, Poznań i Szczecin, a w większości także Katowice, Łódź, Lublin, Białystok, Rzeszów i Olsztyn[4]. Prace nad reformą administracyjną wstrzymał rząd Waldemara Pawlaka wyłoniony po wyborach parlamentarnych we wrześniu 1993.

W kwietniu 1997 Rada Ministrów przyjęła Program decentralizacji funkcji państwa i rozwoju samorządu terytorialnego – Państwo sprawne, przyjazne, bezpieczne, przewidujący reformę administracyjną z utworzeniem 12 województw i ok. 350 powiatów. Pomysł był krytykowany przez wchodzący w skład koalicji rządzącej PSL, który był zdecydowanym przeciwnikiem reformy, w czerwcu 1997 marszałek Senatu Adam Struzik wydał broszurę My tego nie chcemy krytykującą planowane zmiany[6].

Po wyborach w 1997 rząd Jerzego Buzka zdecydował się przyspieszyć prace nad reformą. W marcu 1998 do sejmu wpłynął rządowy projekt przewidujący podział kraju na 12 województw (w rzeczywistości przygotowany przez wcześniejsze ekipy rządzące). W projekcie tym województwa miały następujące nazwy:

  1. Ziemia Białostocka (Białystok, Łomża, Suwałki),
  2. Dolny Śląsk (Jelenia Góra, Legnica, Wałbrzych, Wrocław, Zielona Góra),
  3. Ziemia Lubelska (Biała Podlaska, Chełm, Lublin, Zamość),
  4. Ziemia Łódzka (Łódź, Piotrków Trybunalski, Sieradz, Skierniewice, Włocławek),
  5. Małopolska (Bielsko-Biała, Kielce, Kraków, Nowy Sącz, Tarnów),
  6. Małopolska Wschodnia (Krosno, Przemyśl, Rzeszów, Tarnobrzeg),
  7. Mazowsze (Ciechanów, Ostrołęka, Płock, Radom, Siedlce, Warszawa),
  8. Pomorze Nadwiślańskie (Bydgoszcz, Gdańsk, Słupsk, Toruń).
  9. Pomorze Zachodnie (Gorzów, Koszalin, Szczecin),
  10. Śląsk (Częstochowa, Katowice, Opole),
  11. Warmia i Mazury (Elbląg, Olsztyn),
  12. Wielkopolska (Kalisz, Konin, Leszno, Piła, Poznań).
Podział kraju na województwa projektowany przez ustawę zawetowaną przez Prezydenta (w kształcie po poprawkach Senatu)

Jednocześnie SLD zaproponował wbrew swojemu stanowisku z wcześniejszej kadencji, aby liczba województw wynosiła 17 i odpowiadała podziałowi sprzed 1975 roku. 4 maja 1998 Sejm skierował obydwa projekty do Komisji Administracji i Spraw Wewnętrznych oraz Komisji Samorządu Terytorialnego i Polityki Regionalnej z udziałem przedstawicieli Komisji Finansów Publicznych. Pojawiła się też koncepcja 25 średnich województw, proponowana m.in. przez Jana Łopuszańskiego, marszałek senatu Alicję Grześkowiak i niektórych senatorów, a także koncepcje z innymi liczbami województw, które były mało popularne. Za zaniechaniem reformy i pozostawieniem wariantu 49 województw opowiadali się głównie politycy PSL, którzy już w grudniu 1997 złożyli wniosek przeciwko reformie, odrzucony większością głosów.

Sejm na posiedzeniu w dniu 5 czerwca 1998 uchwalił ustawę przewidującą 12 województw, którą następnie przekazał komisji senackiej. Komisja senacka zdecydowała o dodaniu trzech województw – kujawsko-pomorskiego, lubuskiego i opolskiego. 1 lipca 1998 poprawki zostały zaakceptowane przez sejm, który uchwalił ustawę z 15 województwami, przekazaną do podpisu prezydentowi RP. Aleksander Kwaśniewski zawetował ustawę, twierdząc, że przy ustalaniu reformy nie można pomijać regionów staropolskiego ani środkowopomorskiego. Weto zostało przyjęte przez Sejm 3 lipca 1998, po czym doszło do rozmów z przedstawicielami wszystkich partii. Zakończyły się kompromisem w dniu 17 lipca 1998 poprzez ustalenie liczby województw na 16, dodanie województwa świętokrzyskiego i rezygnację z województwa środkowopomorskiego. 24 lipca 1998 została ostatecznie uchwalona, a następnie podpisana przez prezydenta Kwaśniewskiego ustawa przewidująca 16 województw[7].

Oceny Sejmu i Senatu

W 2001 roku Sejm i Senat zgodnie uznały nowy zasadniczy podział terytorialny państwa za poprawny i spełniający założenia reformy administracji publicznej. Senat wskazał na konieczność wspierania inicjatyw zmierzających do racjonalizacji podziału terytorialnego kraju na powiaty[8]. Sejm stwierdził, że część powiatów jest zbyt słaba ekonomicznie, a przez to mało sprawna i mało efektywna. Analiza potencjału rozwojowego jednostek powiatowych wskazuje na duże zróżnicowanie między miastami na prawach powiatu a powiatami pozbawionymi ośrodków miejskich. Za korzystne dla wykonywania funkcji publicznych Sejm uznał łączenie się miast na prawach powiatu i otaczających je powiatów mających siedziby w tych miastach[9].

Kryteria jednostek

Za podstawowe kryterium funkcjonalne możliwości utworzenia powiatu przyjęto pełnienie przez potencjalną siedzibę władz powiatu funkcji ponadgminnych, co związane było z istnieniem odpowiednich instytucji w tymże mieście. Za podstawowe instytucje tego typu przyjęto: sąd rejonowy, prokuraturę rejonową, urząd skarbowy, rejonową komendę policji, rejonową komendę straży pożarnej, terenowy państwowy inspektorat sanitarny, oddział ZUS, szpital rejonowy, placówki szkolnictwa ponadpodstawowego, placówki terenowe Kas Rolniczych Ubezpieczeń Społecznych. W końcu przyjęto, że powiat powinien obejmować co najmniej 5 gmin, mieć co najmniej 50 tys. mieszkańców i co najmniej 10 tys. mieszkańców w mieście będącym siedzibą władz. Ze względu na geograficzne zróżnicowanie sieci osadniczej nie wszystkie utworzone powiaty spełniają tak określone warunki[10].

Transformacja województw

Tabela uwzględnia stan prawny z 1 stycznia 1999 (dnia przeprowadzenia reformy) i nie obejmuje późniejszych zmian w podziale administracyjnym państwa.

Nowe województwoUtworzone ze starych województw:
dolnośląskie
kujawsko-pomorskie
lubelskie
lubuskie
łódzkie
małopolskie
mazowieckie
opolskie
podkarpackie
podlaskie
pomorskie
śląskie
świętokrzyskie
warmińsko-mazurskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie

Powiaty – porównanie ze stanem z 1975

Decyzję o reaktywowaniu powiatów podjął Rząd Hanny Suchockiej w 1992. Pierwszy wariant podziału Polski na powiaty zaprezentowano w czerwcu 1993, przewidywał on utworzenie 338 jednostek, w tym 45 tzw. miast wyłączonych z powiatu (tzw. „powiatów miejskich”). Ponieważ przedstawiona propozycja wzbudziła kontrowersje w niektórych społecznościach lokalnych, po kilkutygodniowych konsultacjach opracowano drugi wariant z 368 powiatami (w tym 48 „miejskimi”)[4].

1 stycznia 1999 utworzono 373 jednostki podziału administracyjnego II stopnia: 308 powiatów i 65 miast na prawach powiatu[11]. Ponieważ podział administracyjny z 1 stycznia 1999 w dużej mierze przypomina podział administracyjny według stanu z 31 maja 1975 (w przeddzień reformy administracyjnej z 1975), porównanie obu podziałów wyłania pewne trwałości bądź zmiany w lokalnych powiązaniach przestrzennych jakie nastąpiły podczas 23,5 roku dwustopniowego podziału państwa.

Powiaty (1999)

Miasta na prawach powiatu

Zmiany po 1999

Brak odtworzenia 27 powiatów w miastach o wieloletniej tradycji pełnienia funkcji siedzib starostw zrodził się z nielicznymi protestami. Przyczynił się do tego także częsty brak konsekwencji w wyznaczaniu powiatów (wiele z nich nie spełniało podstawowych warunków) bądź łamanie historycznie wyznaczonych więzi lokalnych.

Zobacz też

Przypisy

  1. Projekt podziału kraju na 12 województw – 13.03.1998 r.. [dostęp 2014-03-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-12)].
  2. Jacek Kozłowski: ANALIZA: Propozycje tworzenia nowych województw. Instytut Obywatelski, 2016-02-22. [dostęp 2017-08-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-05-30)].
  3. Grzegorz Osiecki: Czy reformy rządu Jerzego Buzka wyhamowały rozwój Polski?. Forsal.pl, 2012.
  4. a b c Andrzej Kowalczyk. Regionalizacja Polski w perspektywie doświadczeń europejskich. „Prace i Studia Geograficzne”. 18, s. 9–23, 1996. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. 
  5. Mapa proponowanego podziału na 25 województw. Polityka nr 11 (2028), 16 marca 1996. [dostęp 2019-04-08].
  6. http://rcin.org.pl/igipz/Content/45391/WA51_45539_r1997_Opinie-i-materialy.pdf.
  7. Eugeniusz Żuber Województwo środkowopomorskie – dlaczego być powinno?, Koszalin 2010.
  8. Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 11 stycznia 2001 r. w sprawie oceny nowego zasadniczego podziału terytorialnego państwa (M.P. z 2001 r. nr 2, poz. 24).
  9. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 11 maja 2001 r. w sprawie oceny funkcjonowania zasadniczego podziału terytorialnego państwa (M.P. z 2001 r. nr 16, poz. 249).
  10. Ocena nowego zasadniczego podziału terytorialnego państwa przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 12 grudnia 2000 r. przygotowana przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji i Warszawa, grudzień 2000 – Druk nr 538 z 14 grudnia 2000 r., Senat RP.
  11. Dz.U. z 1998 r. nr 103, poz. 652 – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów.
  12. Utworzono natomiast powiat policki o podobnym zasięgu.
  13. Do grupy tej można ewentualnie zaliczyć powiat policki utworzony w miejsce dawnego powiatu szczecińskiego, które – z powodu kompletnej zmiany nazwy, a także siedziby – omówiono jednak poniżej.
  14. Gromady Bukowsko, Jurowce, Komańcza, Markowce, Mrzygłód, Niebieszczany, Olchowce, Szczawne i Tyrawa Wołoska.
  15. Także reaktywowany w 1999 roku powiat starachowicki miał do momentu reformy z 1975 roku dość krótki byt (był to de facto przemianowany w 1972 roku powiat iłżecki).
  16. Warszawa otrzymała status powiatu miejskiego w 2002 roku.
  17. OCENA NOWEGO ZASADNICZEGO PODZIAŁU TERYTORIALNEGO PAŃSTWA przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 12 grudnia 2000 r. przygotowana przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Warszawa, grudzień 2000.
  18. Nazwa powiatu wciąż może zostać zmieniona.
  19. Mortywacja. [dostęp 2016-08-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-20)].
  20. Dz.U. z 2001 r. nr 62, poz. 630; Dz.U. z 2001 r. nr 62, poz. 631.
  21. Dz.U. z 2002 r. nr 127, poz. 1087; Dz.U. z 2002 r. nr 41, poz. 361.
  22. Dz.U. z 2002 r. nr 93, poz. 823.
  23. Dz.U. z 2002 r. nr 93, poz. 821.
  24. Dz.U. z 2005 r. nr 141, poz. 1187.
  25. Dz.U. z 2012 r. poz. 853.
  26. Dz.U. z 2014 r. poz. 1023.
  27. Dz.U. z 2016 r. poz. 1134.
  28. Dz.U. z 2018 r. poz. 1432.
  29. Dz.U. z 2020 r. poz. 1331.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Powiaty i rejony.png
Autor: Mix321, Licencja: CC BY-SA 4.0
Rejony funkcjonujące w Polsce w okresie 1990-1998 a powiaty funkcjonujące w okresie 2019-
Yellow pog.svg
Shiny yellow button/marker widget. Used to mark the location on a map.
Black pog.svg
Shiny black button/marker widget.
Administrative division of Poland (1998 - proposed).svg
Autor: User:Aotearoa via User:Megaemce; derivative work: User:Arvedui89, Licencja: CC BY-SA 4.0
Projektowany podział administracyjny Polski na 15 województw według ustawy z 1998 roku (druk 230 Sejmu III kadencji, po poprawkach Senatu – druk 433) zawetowanej przez Prezydenta.
City locator 14 2.svg
Red city locator; level 4
POL Biała Podlaska memorial stone 03.jpg
Autor: Tadeusz Rudzki, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik w Białej Podlaskiej upamiętniający dawne województwo bialskopodlaskie.