Reformy Piotra Wielkiego

Piotr I

W czasie swojego panowania cesarz Piotr I Wielki wprowadził w Rosji szeroko zakrojony program reform, którego celem była modernizacja kraju i społeczeństwa w oparciu o wzorce zachodnioeuropejskie, adaptowane jednak do specyficznych warunków rosyjskich. Chociaż cesarz nie zdołał zrealizować wszystkich swoich planów, lub też musiał wycofać się z najbardziej radykalnych projektów, a jego działania nie zawsze były spójne i konsekwentne, przeprowadzona przez niego modernizacja nieodwracalnie zmieniła strukturę państwa rosyjskiego i wprowadziła daleko idące zmiany w społeczeństwie kraju^[1].

Reformy w zakresie wojska

Większość historyków zgodnie przypisuje Piotrowi I decydującą rolę w organizacji w Rosji nowoczesnej armii na wzór zachodni. Piotr I zaprowadził w Rosji pobór powszechny i bardziej zdecydowanie egzekwował istniejący już obowiązek służby wojskowej szlachty. Ponadto przedstawiciele szlachty mieli być dożywotnio przypisani do określonych pułków; zasada ta nie obowiązywała jedynie tych, którzy zostali włączeni do służby cywilnej oraz niezdolnych do służby wojskowej. Powszechny pobór nie objął duchowieństwa i członków kupieckich cechów. W odniesieniu do chłopów od 1715 obowiązywała zasada powoływania do wojska 1 poborowego z 75 gospodarstw. Rekruci, niezależnie od warstwy społecznej, z której się wywodzili, mieli pełnić służbę dożywotnio. Okres ten skrócono do 25 lat dopiero w ostatnim dziesięcioleciu XVIII w. Po zwiększeniu liczby rekrutów car utworzył nowe pułki, w tym elitarne regimenty gwardii, przyczynił się do upowszechniania broni skałkowej i artylerii (ciężkiej i lekkiej), jak również do używania bagnetów w ataku, a nie tylko, jak dotąd, w defensywie^[2]. Zachował odrębną organizację formacji kozackich^[2]. Car opracował także własny podręcznik zagadnień wojskowych^[2]. Piotr I utworzył również pierwszą rosyjską flotę wojenną złożoną z 48 okrętów i 787 mniejszych jednostek, na których służyło 28 tys. marynarzy. Z jego inicjatywy zaczął się rozwijać rosyjski przemysł okrętowy^[2].

Reformy administracyjne

Gmach Senatu i Synodu w Petersburgu

Piotr I, chociaż szanował prawo, nie widział potrzeby sprawowania władzy przy pomocy tradycyjnych organów przedstawicielskich (np. soboru ziemskiego). W 1711 utworzył zamiast nich Senat Rządzący - instytucję, która miała za zadanie nadzorować wszelkie zagadnienia związane z administracją, sądownictwem i finansami pod nieobecność cara w stolicy, a następnie na stałe. W skład senatu powołano początkowo dziewięć, a następnie dziesięć osób. Między senatem a carem pośredniczył oberprokurator^[3].

W 1699 car przystąpił do reformy organizacji miast, by zmaksymalizować dochody państwa z podatków, a zarazem ułatwić ich pobieranie. Nowym systemem podatkowym zawiadywali kupcy, co było wzorowane na instytucjach działających w dawnej Moskwie, nie zaś na instytucjach zachodnich^[3].

W 1708 Piotr I rozpoczął szeroko zakrojoną reformę administracyjną, dzieląc kraj na osiem guberni; następnie liczba ta wzrosła do dziewięciu, potem zaś jedenastu. W 1719 pierwotny zamysł reformy został zasadniczo zmieniony - car podzielił kraj na 50 guberni, które z kolei dzieliły się na ujezdy (powiaty) kierowane przez komisarzy. Przy każdym z gubernatorów miała działać kilkuosobowa rada, której członków miała wybierać miejscowa szlachta. W jej gestii miał pozostawać także wybór komisarzy. Piotr I zamierzał także podzielić władzę lokalną na sądowniczą i administracyjną. Ten aspekt reformy nie został jednak nigdy zrealizowany^[3].

Po 1717 Piotr I przystąpił do likwidacji systemu prikazów, zastępując je kolegiami (nie wszystkie prikazy jednak zostały równocześnie zamknięte i obydwie instytucje przez pewien czas funkcjonowały równolegle). W pierwszej kolejności powstały kolegia spraw zagranicznych, wojny, floty, wydatków państwowych, dochodów państwowych, sprawiedliwości, kontroli i nadzoru finansowego oraz handlu i wytwórczości. W drugiej kolejności utworzono także kolegia górnictwa, majątków ziemskich i organizacji miast. Do udziału w kolegiach car zapraszał początkowo ekspertów spoza Rosji, chociaż nie mogli oni obejmować funkcji przewodniczących kolegiów. Instytucja kolegiów była wzorowana na wzorcach szwedzkich^[3].

Między rokiem 1720 a 1721 Piotr I powrócił do zagadnień związanych z samorządem lokalnym, jednak próba ożywienia działalności mieszczaństwa i lokalnych inicjatyw nie spotkała się z większym odzewem^[3]. W 1727 car ostatecznie wycofał się z forsowania reformy samorządu lokalnego, przekonawszy się także o braku odpowiednich kadr do jej wdrażania^[3]. Odrębne działania Piotr I prowadził w celu silniejszego związania z Rosją terytoriów pogranicznych, w tym Ukrainy i Donu. W edykcie z 1714 zalecał sprowadzanie urzędników rosyjskich na Ukrainę i zachęcanie rosyjskich osadników do osiedlania się w regionie, by stworzyć mieszankę ludności. Inspiracją dla Piotra I była w tym wypadku polityka angielska w Szkocji, Irlandii i Walii^[3].

Reforma cerkiewna

Egzemplarz Duchowego regulaminu

Teofan (Prokopowicz)

Odrębne działania Piotra I dotyczyły organizacji Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Po śmierci patriarchy moskiewskiego i całej Rusi Adriana w 1700 car nie pozwolił na wybór jego następcy, a jedynie wyznaczył metropolitę riazańskiego Stefana na locum tenens Patriarchatu. W 1721 wydany został Duchowy regulamin, którego głównym autorem był arcybiskup pskowski Teofan (Prokopowicz). W myśl postanowień tekstu najwyższym organem cerkiewnym stał się Świątobliwy Synod Rządzący, w skład którego wchodziło dwunastu duchownych; przewodniczył mu jednak świecki urzędnik - oberprokurator. Formalnie rozwiązanie takie nie dawało carowi żadnych szczególnych uprawnień przy kontrolowaniu Kościoła, de facto jednak, dzięki wprowadzeniu urzędu oberprokuratora, pozwalało państwu jeszcze ściślej nadzorować działalność Cerkwi^[4]. Odrębne działania cara ukierunkowane były na przejęcie przez państwo części dóbr cerkiewnych, w szczególności tych należących do monasterów; Piotr I miał bowiem niskie mniemanie o mnichach i ich aktywności^[4].

Reformy podatkowe i gospodarcze

Finanse Rosji miały zasadniczy wpływ na poczynania Piotra I. Brak funduszy sprawił, że car kilkakrotnie podnosił podatki, wprowadzając nowe opłaty i poszerzając monopol państwa na wytwarzanie określonych towarów (m.in. papieru tłoczonego czy trumien dębowych). W 1718 Piotr Wielki zastąpił podymne i poradlne podatkiem pogłównym. W porównaniu ze starszymi obciążeniami nowa forma opodatkowania okazała się znacznie poważniejsza dla uboższej ludności Rosji. Stawkę podatku ustalono na 70-80 kopiejek od chłopa pańszczyźnianego oraz 1 rubel 20 kopiejek od chłopa państwowego lub mieszczanina. W celu jednoznacznego opracowania rejestru osób objętych podatkiem w latach 1718-1722 w Rosji odbył się niepełny spis ludności^[5].

Piotr Wielki dążył do rozwoju gospodarki rosyjskiej. Początkowo interesował się głównie tymi jej gałęziami, których sprawne funkcjonowanie miało bezpośredni wpływ na siłę militarną Rosji, z czasem jednak zainteresował się także rosyjskim eksportem i starał się ożywić przedsiębiorczość. Państwo także miało stymulować gospodarkę w myśl koncepcji merkantylizmu. W czasach panowania Piotra I znacznie rozwinęły się metalurgia i górnictwo Rosji, od podstaw stworzony został przemysł tekstylny^[5]. Powstały pierwsze fabryki porcelany i szkła. Różne relacje wskazują, iż do śmierci cara w Rosji powstało od 200 do 250 nowych zakładów^[5].

Tabela rang

Dążąc do wymuszenia na szlachcie stałej służby na rzecz państwa, Piotr I dbał, by młodzieńcy z tej warstwy społecznej (najpóźniej w wieku szesnastu lat) byli przydzielani, wedle zdolności, do służby wojskowej lub cywilnej i by pozostawali w tej służbie przez całe życie. W 1722 car wydał tabelę rang, która ustalała hierarchię urzędów wojskowych, cywilnych i dworskich. Czternaście rang otrzymało szumne, zapożyczone z języków obcych nazwy. System rang obowiązywał z niewielkimi modyfikacjami do upadku caratu w Rosji^[5]. Piotr I pragnął, by uzyskiwanie kolejnych rang wynikało wyłącznie z prawdziwych, oddanych państwu usług, a nie czynników pozamerytorycznych. Uzyskanie rangi ósmej cywilnej lub dwunastej wojskowej gwarantowało dziedziczne szlachectwo dla osób, które nie posiadały go wcześniej^[5].

Z wprowadzeniem tabeli rang wiązała się reforma prawa spadkowego w 1714, na mocy której właściciel majątku mógł przekazać go w testamencie tylko jednej osobie, zaś w razie braku ostatniej woli całość dziedziczył najstarszy syn. Potomkowie, którzy nie otrzymali po rodzicach żadnych dóbr, mieli z konieczności wstępować do wojska lub służby cywilnej. Już jednak w 1731 caryca musiała anulować opisane regulacje, które okazały się niemożliwe do skutecznego egzekwowania^[5].

Zamysł Piotra I, by promować w służbie państwowej najbardziej oddane i utalentowane jednostki, nie był realizowany przez kolejnych władców Rosji. Szlachta okazała się warstwą hermetyczną, ponadto już za bezpośrednich następców Piotra I jej przedstawiciele zaczęli uchylać się od nałożonych na nich zobowiązań^[5].

Reformy w sferze kultury i oświaty

Piotr Wielki wprowadził w kulturze rosyjskiej znaczące zmiany, czerpiące inspirację z kultury zachodniej. Upowszechniał w Rosji stroje zachodnie, mimo oporu społecznego propagował obyczaje i maniery europejskie. Zreformował alfabet, wprowadzając grażdankę w miejsce alfabetu cerkiewnosłowiańskiego, zmienił rachubę czasu (rok zaczynał się w styczniu, nie zaś razem z rokiem liturgicznym Cerkwi). Pragnąc zapewnić urzędnikom państwowym minimum wykształcenia, Piotr I opowiadał się za tworzeniem wyższych szkół kształcących ekspertów w różnych dyscyplinach wiedzy. Planował wprowadzenie obowiązku szkolnego, czego jednak nigdy nie osiągnął, jak również otwarcie Akademii Nauk, co nastąpiło dopiero po jego śmierci^[5].

Przypisy