Regalia (gospodarka)

Regalia (także ducalia) – charakterystyczne dla wczesnego średniowiecza dziedziny gospodarki zastrzeżone dla panującego, wynikające z prawa książęcego i patrymonialnej zasady, iż państwo jest prywatną własnością monarchy. Niektóre z regaliów utrzymały się przez kilka następnych stuleci.

Nazewnictwo

W zależności od tego, czy monarcha miał tytuł królewski, czy książęcy, stosowano zamiennie terminy regalia (od łac. rex – król) oraz ducalia (od łac. dux – książę).

Przykładowe regalia

Podstawowe i najstarsze było regale ziemi: cała ziemia (wszystkie grunty) w państwie, o ile nie została alienowana, należała do panującego. Jego pochodnymi były m.in.:

  • regale łowieckie – wyłączne prawo panującego do łowów na grubego zwierza (żubry, tury, jelenie, niedźwiedzie, bobry), a także wyłączenie niektórych kompleksów leśnych do jego wyłącznej dyspozycji
  • regale rybołówstwa – wyłączność na łowienie ryb największymi sieciami i łapanie ryb w stałe pułapki
  • regale górnicze – wyłączność na wydobycie kopalin, także na gruntach nienależących do monarchy
    • regale solne – wyłączność na pozyskiwanie soli, wyszczególnione ze względu na wysoką wartość soli
  • regale grodowe – wyłączne prawo budowy i utrzymywania grodów obronnych
  • regale rzeczne – wyłączne prawo transportu rzecznego.

Istniały także regalia związane z rozwojem gospodarczym:

  • regale targu, regale karczmy – wyłączne prawo zakładania i pozyskiwania dochodów z targów oraz karczem
  • regale mennicze – wyłączne prawo bicia monety (powiązane z regale górniczym)
  • regale ceł – wyłączność na pobieranie ceł
  • regale młynne – wyłączność na budowę i czerpanie korzyści z młynów na rzekach monarszych (powiązane z regale rzecznym)
  • regale bartne – wyłączne prawo panującego do drzew bartnych znajdujących się we wszystkich dobrach.

Regalia w Polsce

Solna rzeźba przedstawiająca Świętą Kingę, która według legendy wzbogaciła skarb Bolesława Wstydliwego o dochody z regale solnego.

W XI-wiecznym państwie piastowskim system regaliów był już rozwinięty. Kolejne rodzaje monopoli monarszych pojawiały się wraz z upływem czasu i powstawaniem nowych gałęzi gospodarki. Znaczenie miał też wzrost liczby ludności i napływ osadnictwa: kiedy ziemia dotychczas niczyja (a w najdawniejszych czasach stanowiąca własność ogółu plemienia) nabrała wartości gospodarczej, stawała się ziemią monarszą[1]. Sankcjonowanie i obsługa regaliów przyczyniły się do rozrostu administracji i wzmocnienia władzy monarszej (jednocześnie będąc ich przejawem). W czasie rozbicia dzielnicowego, bez względu na terytorium, regalia miały taką samą formę. Według Juliusza Bardacha jest to dowód na aktywność aparatu najstarszego państwa polskiego i ważną rolę monopoli w finansach monarszych[2].

System regaliów został zachwiany przez udzielanie immunitetów, kiedy to poszczególne prawa były zbywane przez monarchów na rzecz feudałów i miast. W okresie rozbicia dzielnicowego rozdawnictwo immunitetów szczególnie zaciążyło na rentowności z regale solnego, pierwotnie najbardziej dochodowego. W przypadku regale górniczego stosowano wolność wydobycia z zastrzeżeniem płacenia olbory na rzecz monarchy.

W artykułach przygotowanych dla Henryka Walezego zawarto akt zrzeczenia się regale górniczego. Do końca Polski przedrozbiorowej funkcjonowało natomiast regale targowe, praktycznie włączone do systemu wydawanych przywilejów lokacyjnych.

Przypisy

  1. M. K. Barański: Dynastia Piastów w Polsce, s. 260.
  2. Bardach i inni, s. 94.

Bibliografia

Zobacz też

Media użyte na tej stronie

Wikimedia Community Logo.svg
Logo społeczności Wikimedia. Proszę zauważyć, że w przeciwieństwie do większości logotypów związanych z ruchem Wikimedia, to logo nie jest zarejestrowane jako znak towarowy.
Salzbergbau.Wieliczka.jpg
Salzskulptur „Kinga“ in Wieliczka