Regionalizm (językoznawstwo)

Regionalizm – element językowy, cecha językowa (cecha wymowy, wyraz, forma wyrazowa, konstrukcja) właściwa dla mowy mieszkańców pewnego regionu[1], występująca poza odmianę literacką danego języka[2]. Synonimem terminu „regionalizm” jest „prowincjonalizm”[3], to drugie określenie jest jednak używane rzadko (bądź całkowicie nieużywane) ze względu na towarzyszące mu ujemne nacechowanie[4][5].

Regionalizmy są zwykle dobrze osadzone w tradycji regionu, używane od wielu dziesiątków lat i spotykają się z aprobatą normatywną[6]. Niektóre regionalizmy przenikają z czasem do języka ogólnego[7]. Zachowanie regionalizmów uchodzi za świadectwo bogactwa języka, sprzyjające jego różnorodności, a także za odzwierciedlenie historii i kultury danego regionu[8].

Terminologia

W polskiej normatywistyce czyni się rozróżnienie między cechami gwarowymi (dialektyzmami) a regionalizmami, czyli formami lokalnymi nieuznawanymi za odejście od kanonu języka ogólnopolskiego[9]. Termin „regionalizm” rezerwuje się dla środków językowych używanych przez ogół ludzi (w tym ludzi wykształconych[10]) z danego regionu. Środki te opisuje się przeważnie jako część normy użytkowej polszczyzny ogólnej, choć nie są w powszechnym obiegu na całym obszarze funkcjonowania języka[11][12]. Tak wąsko rozumiane regionalizmy odróżnia się od dialektyzmów, tj. wtrętów gwarowych[5] – cech właściwych dla gwar ludowych (nieakceptowanych przez wzorce języka literackiego[13][6]). Odgranicza się je również od tzw. błędów językowych, czyli wszelkich nienormatywnych elementów spotykanych w obiegu językowym, nienoszących znamion form lokalnych[14].

W szerszym ujęciu mianem regionalizmów określa się wszelkie właściwości językowe o ograniczonym zasięgu terytorialnym, w tym te pozbawione sankcji normatywnej[11]. Regionalizmy bywają także definiowane jako odrębności od języka literackiego[2].

Podział regionalizmów

Regionalizmy fonetyczne

Są to różnice w wymowie[15].

Przykłady: cechą regionalną południowopolską jest artykulacja połączeń -nk- i -ng- zawsze z tylnojęzykowym dźwiękiem ŋ.: [okieŋko], [firaŋka], [baŋk], [balaŋga]. Na północy Polski (i w wymowie nienacechowanej) głoska ŋ, występuje przed k, g tylko w wyrazach obcych ([baŋk], [balaŋga)], choć i w tych wypadkach zdarza się wymowa z n (uchodząca za mniej poprawną: [bank], [balanga]); w wyrazach rodzimych słychać w tym regionie zawsze [nk]: [okienko], [firanka], [poranka]. Wymowa udźwięczniająca jest charakterystyczna dla południa i zachodu Polski, wymowa ubezdźwięczniająca – dla północy. W normie wzorcowej mieści się też wymawianie bądź niewymawianie dźwięcznego h, a także przedniojęzykowego ł. Dźwięczne h i przedniojęzykowe ł są charakterystyczne dla Kresów Wschodnich, ich brak – dla reszty kraju.

Regionalizmy leksykalne

Są to różnice w słownictwie[16].

Przykłady: krakowskie bil – słonina, grysik – kasza manna, poznańskie pyry – ziemniaki, chabas – mięso, białostockie przynuka – zachęcanie do posiłku, kozytac – łaskotać, warszawskie schaboszczak, śląskie gruba – kopalnia. Najczęstsze spośród nich są regionalizmy semantyczne (inne lub dodatkowe znaczenie danego wyrazu). Przykłady: krakowskie drzewko – choinka, bańka – bombka na choinkę, poznańskie góra – strych, haczyk – pogrzebacz, białostockie gościniec – podarunek, mączka – miałki cukier, śląskie synek – chłopak.

Regionalizmy leksykalne dzielą się na[12]:

Regionalizmy morfologiczne

Są to różnice w formie wyrazów[16].

Przykłady: częste w polszczyźnie południowej formy czasowników z pominiętym elementem -na- (np. błysła, prysł, sięgła), częstsze także formy czasowników z zaimkiem się (wrócić się, słuchać się, pytać się), zakończone spółgłoską twardą formy 1. osoby Ip i 3. osoby Im (typu kapę, łapą), a także różnice w przypisywaniu rodzaju gramatycznego pewnym rzeczownikom, np. krakowskie ta magiel, ta litra, białostockie ta kartofla, ten kieszeń, ta piec.

  • regionalizmy składniowe – rzadkie.

Przykłady: białostockie podobny na kogoś, u mnie jest pytanie, poznańskie podobny komuś, szukać za czymś, co ja za to mogę?.

  • regionalizmy fleksyjne – najrzadsze

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Jean Dubois, Dictionnaire de linguistique, Paryż: Larousse, 1991, s. 406, ISBN 978-2-03-340308-9 (fr.).
  2. ↑ a b Gheorghe Constantinescu-Dobridor, regionalism, [w:] Dicționar de termeni lingvistici, Editura Teora, 1998 [dostęp 2018-11-04] (rum.).
  3. ↑ Gheorghe Constantinescu-Dobridor, provincialism, [w:] Dicționar de termeni lingvistici, Editura Teora, 1998 [dostęp 2019-05-05] (rum.).
  4. ↑ Walery Pisarek, Encyklopedia języka polskiego, wyd. 3, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 318.
  5. ↑ a b Andrzej Markowski: Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 107. ISBN 83-01-14526-9.
  6. ↑ a b Halina Karaś, Dialektyzmy a regionalizmy, [w:] Dialektologia polska [online] [dostęp 2018-08-30].
  7. ↑ Witold Doroszewski (red.), regionalizm, [w:] Słownik języka polskiego [online], PWN [dostęp 2019-01-18].
  8. ↑ Halina Karaś, Dialektyzm, [w:] Dialektologia polska [online] [dostęp 2017-12-23].
  9. ↑ Robert Allen Rothstein, Two Words to the Wise: Reflections on Polish Language, Literature, and Folklore, Slavica Publishers, 2008, s. 54, ISBN 978-0-89357-361-4 (ang.).
  10. ↑ Danuta Bartol-Jarosińska, Poradnik Językowy, 1988, s. 172 [dostęp 2018-11-04].
  11. ↑ a b Markowski 2010 ↓.
  12. ↑ a b Halina Karaś, Regionalizm, [w:] Dialektologia polska [online] [dostęp 2017-12-23].
  13. ↑ Polański 1999 ↓, s. 120.
  14. ↑ Monika Szymańska, Regionalizmy językowe w świadomości użytkowników języka polskiego, Katowice 2011, s. 5, 183–185 [dostęp 2018-11-04].
  15. ↑ Halina Karaś, Typy i przykłady regionalizmów, [w:] Dialektologia polska [online] [dostęp 2017-12-23].
  16. ↑ a b Polański 1999 ↓, s. 485.

Bibliografia