Rejencja bydgoska (1815–1920)

bydgoska
rejencja
Państwo

 Królestwo Prus

Prowincja

Poznańska

Siedziba

Bydgoszcz

Powierzchnia

11 697 km²

Populacja (1905)
• liczba ludności


723 965[1]

• gęstość

61,9 os./km²

Szczegółowy podział administracyjny
Liczba powiatów

13

Liczba miast na prawach powiatu

1

Położenie na mapie
Położenie na mapie
Rejencja Bydgoska na mapie Prowincji Poznańskiej z 1848
Rejencja Bydgoska na mapie Prowincji Poznańskiej z 1905
Dawny budynek rejencji w Bydgoszczy, po 1945 r. siedziba Bydgoskiego Urzędu Wojewódzkiego, od 1999 r. mieści Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki

Rejencja bydgoska (niem. Regierungsbezirk Bromberg) – rejencja Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Prowincji Poznańskiej, istniejąca w latach 1815–1920 ze stolicą w Bydgoszczy[2].

Charakterystyka

Rejencja bydgoska powstała formalnie 15 maja 1815 r. z chwilą wydania przez króla Prus Fryderyka Wilhelma III patentu okupacyjnego, wcielającego zachodnie ziemie Księstwa Warszawskiego do Prus i tworzący Wielkie Księstwo Poznańskie. W Wielkim Księstwie Poznańskim istniały dwa obwody rejencyjne – oprócz bydgoskiego utworzono również rejencję poznańską[2]. Obwód bydgoski obejmował fragment dawnego departamentu bydgoskiego, bez powiatów leżących na prawym brzegu Wisły (toruński, michałowski i chełmiński), które zostały przyłączone do prowincji Prusy Zachodnie, rejencji kwidzyńskiej oraz powiatów południowych (brzeski, kowalski, radziejowski), które pozostały w Królestwie Polskim pod kontrolą Cesarstwa Rosyjskiego[3].

1 lipca 1815 r. rozpoczęła w Bydgoszczy działalność królewsko-pruska komisja rejencyjna, zaś miesiąc później ukazał się pierwszy numer „Dziennika Urzędowego” (niem. Amtsblatt) jako organu rejencji. W tym momencie obowiązywał już nowy podział administracyjny, wedle którego początkowo w skład rejencji bydgoskiej wchodziło sześć powiatów[2].

Z chwilą zatwierdzenia organizacji urzędu przez Fryderyka Wilhelma III, komisja przekształciła się w kolegium i wraz ze wszystkim zatrudnionymi urzędnikami utworzyła Królewsko-Pruską Rejencję (niem. Königliche Preussische Regierung). Obok prezydenta, wiceprezydenta i dyrektora regencji, zatrudnionych tutaj było 13 radców regencyjnych, naczelny lustrator lasów, dwóch radców konsystorialnych (katolicki i ewangelicki) i wielu innych płatnych urzędników. W 1820 roku liczba ich wynosiła 81, a w późniejszych latach znacznie wzrosła[2]. Władze rejencyjne od samego początku podlegały ministrom pruskim. Prezydent rejencji bydgoskiej wschodził w skład Zarządu Wielkiego Księstwa Poznańskiego[4].

Zakres prac Królewsko-Pruskiej rejencji w Bydgoszczy był dosyć szeroki. Ustanowiono dwa oddziały, z których pierwszy zajmował się początkowo w trzech, a potem w czterech działach następującymi sprawami[2]:

  • sprawami wewnętrznymi – badaniem nastrojów, cenzurą, publikacjami, wydawaniem dzienników urzędowych;
  • działalnością policji – zapewnianiem bezpieczeństwa, nadzorem nad ubogimi i organizacjami;
  • sprawami wojskowymi – rekrutacją, mobilizacją, urządzeniami obronnymi;
  • sprawami kościołów i szkół, a także komisji sanitarnych;

W drugim oddziale znajdowały się trzy działy, zajmujące się[2]:

  • wpływami finansowymi z różnych instytucji i urządzeń, a także z domen, dóbr, leśnictw i żup;
  • sprawami policji przemysłowej, mającej nadzór nad fabrykami, warsztatami rzemieślniczymi, handlem i organizacjami zawodowymi;
  • administracją i budownictwem wodnym.

Władzom rejencyjnym podlegało początkowo sześć, a później dziewięć landratur, tyleż lekarzy powiatowych, a od 1829 r. także weterynarzy powiatowych, dwóch dyrektorów podatkowych, ponad 20 Urzędów Domenalnych, Urząd Intendentury, cztery nadleśnictwa, urzędnicy budowlani, naczelnicy policji w Bydgoszczy i Gnieźnie oraz władze kościelne. Landratury sprawowały głównie nadzór nad sprawami szkolnymi, kościelnymi i policyjnymi w powiatach. W landraturze bydgoskiej zatrudnieni byli m.in.: sekretarz powiatowy, skarbnik, poborca podatków i inni urzędnicy[2].

Z Królewsko-Pruską Rejencją związana była także obecność w mieście innych urzędów m.in.[2]:

  • urzędu pocztowego, któremu podlegały powiatowe stacje pocztowe na obszarze rejencji;
  • głównego Urzędu Celnego;
  • Królewskiego Urzędu Prowiantowego.

Od 1 marca 1817 r. wprowadzono nową organizację sądownictwa, związaną pośrednio z podziałem administracyjnym. Sądy pruskie w Prowincji Poznańskiej dzieliły się na[2]:

  • sądy pokoju – I instancja;
  • sądy ziemskie – II instancja;
  • wyższy sąd apelacyjny w Poznaniu – III instancja.

Poza tym istniały Inkwizytoriaty jako władze śledcze.

W początkowym okresie istnienia rejencji, na prezesów sądów oraz landratur powoływano wielu Polaków, głównie ze stanu szlacheckiego[2]. Ludność całej rejencji bydgoskiej w 1821 r. sięgała 290 tys. osób, z tego 25% zamieszkiwało w miastach. W 1846 r. obszar rejencji zamieszkiwało 460 tys. osób, a w przededniu I wojny światowej sama Bydgoszcz z przedmieściami liczyła 100 tys. osób[2].

Podział administracyjny

Rejencja dzieliła się na następujące powiaty[3]:

1815–1818

1818–1887

1887–1920

Siedziba

Urząd rejencji bydgoskiej początkowo mieścił się w gmachu przy Starym Rynku wzniesionym w latach 1775–1778 dla władz Obwodu Nadnoteckiego. W latach 30. XIX wieku rozpoczęto budowę nowej siedziby na terenie dawnego folwarku starościńskiego Grodztwo. Nowy gmach municypalny był początkiem przekształcenia przedmieścia Grodztwo na nową dzielnicę administracyjną i oświatową Bydgoszczy w II połowie XIX wieku.

Ostatecznie nowy budynek administracyjny powstał w latach 1834–1836 w stylu klasycystycznym według projektu miejscowego radcy budowlanego Carla Adlera, skorygowanego przez Friedricha Obucha oraz Karla Friedricha Schinkla. Gmach później wielokrotnie rozbudowywano: m.in. w latach 1863–1864 o ryzality boczne, a w latach 1898–1900, m.in. o skrzydła narożne według planów radcy budowlanego von Bussego.

Prezydenci rejencji bydgoskiej

Lata urzędowaniaPrezydentUwagi
1815–1821Joseph von Stein-Kamieński[5]pochodził z rodziny o polskim rodowodzie, Honorowy Obywatel Bydgoszczy od 3 października 1821 r.
1821–1825Kozierowski
1825–1831Ludwig von Colomb
1831–1841Carl von Wissmann[6]Honorowy Obywatel Bydgoszczy od 7 września 1833 r., założyciel Towarzystwa Upiększania Miasta i parku na Wzgórzu Dąbrowskiego
1842–1849Johann Eduard von Schleinitz(niem.)[7]prezydent rejencji w Koblencji (1837–1842), nadprezydent Prowincji Śląsk (1848–1869)
1850–1864Julius von Schleinitz[8]poseł do sejmu pruskiego, Honorowy Obywatel Bydgoszczy od 7 marca 1864 r.
1864–1870Johann Naumann[9]poprzednio prezydent rejencji w Koszalinie (1857–1864), założyciel parku przy ul. Seminaryjnej
1870–1873Friedrich Maurach[10]poprzednio prezydent rejencji w Gąbinie (1863–1870)
1873–1881Anton von Wegnern[11]poprzednio wiceprezydent rejencji w Poznaniu (1869–1873)
1881–1899Christoph von Tiedemann[12]szef Kancelarii Rzeszy (1878–1881), współpracownik kanclerza Otto von Bismarcka, poseł do sejmu pruskiego (1879–1903) i Reichstagu (1898–1906)
1899–1900Theobald von Bethmann-Hollweg[12]kanclerz Niemiec i premier Prus (1909–1917)
1900–1901Alfred von Conrad[13]poseł do sejmu pruskiego (1888–1899), pracownik Kancelarii Rzeszy w Berlinie, nadprezydent prowincji Brandenburgia (1910–1914)
1901–1903Francis Kruse[14]prezydent rejencji w Minden (1903–1909), prezydent rejencji w Düsseldorf (1909–1919)
1903–1917Georg von Günther[15]syn nadprezydenta Prowincji Poznańskiej Wiliama von Günthera, pracownik ministerstwa Finansów w Berlinie (1892–1903)
1917–1920Friedrich von Bülow[16]1919–1920 także po nadprezydenta Prowincji Poznańskiej i prezydenta rejencji poznańskiej; późniejszy nadprezydent prowincji Marchia Graniczna Poznańsko-Zachodniopruska i prezydent rejencji pilskiej (1922–1933, do emerytury)

Zobacz też

Przegląd bydgoskich jednostek administracyjnych:

Inne:

Przypisy

  1. ↑ Regierungsbezirk Bromberg.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k Janiszewska-Mincer Barbara: Bydgoszcz jako stolica regencji w latach 1815–1914. [w.] Bydgoszcz jako ośrodek administracyjny na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego. Prace Komisji Historii BTN t. XVI: Bydgoszcz 1998.
  3. ↑ a b Biegański Zdzisław: Kształt terytorialno-administracyjny regionu kujawsko-pomorskiego w XIX i XX wieku. [w.] Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego. Prace Komisji Historii BTN t. XVII: Bydgoszcz 2001.
  4. ↑ Obok naczelnego prezydenta Księstwa oraz prezydenta rejencji poznańskiej.
  5. ↑ Romaniuk Marek: Honorowi Obywatele Bydgoszczy (1815–1919). [w.] Kronika Bydgoska XX 1998. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. 1999.
  6. ↑ Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny. Tom V. Bydgoszcz 1998. ISBN 83-85327-42-7, s. 120–121.
  7. ↑ Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny. Tom IV. Bydgoszcz 1997. ISBN 83-85327-42-8, s. 91.
  8. ↑ Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny. Tom IV. Bydgoszcz 1997. ISBN 83-85327-42-8, s. 90–91.
  9. ↑ Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny. Tom VI. Bydgoszcz 2000. ISBN 83-85327-58-4, s. 76–77.
  10. ↑ Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny. Tom VI. Bydgoszcz 2000. ISBN 83-85327-58-4, s. 71–72.
  11. ↑ Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny. Tom V. Bydgoszcz 1998. ISBN 83-85327-42-7, s. 118–119.
  12. ↑ a b Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny. Tom V. Bydgoszcz 1998. ISBN 83-85327-42-7, s. 114–116.
  13. ↑ Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny. Tom VII. Bydgoszcz 2006. ISBN 83-85327-70-3, s. 33.
  14. ↑ Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny. Tom IV. Bydgoszcz 1997. ISBN 83-85327-42-8, s. 63–64.
  15. ↑ Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny. Tom V. Bydgoszcz 1998. ISBN 83-85327-42-7, s. 39–40.
  16. ↑ Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny. Tom V. Bydgoszcz 1998. ISBN 83-85327-42-7, s. 40.

Bibliografia

  • Atlas historyczny miast polskich. Tom II Kujawy. Zeszyt 1. Bydgoszcz: red. Antoni Czachorowski: Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1997
  • Zdzisław Biegański, Grzegorz M. (red.): Bydgoszcz – 650 lat praw miejskich. Praca zbiorowa. Bydgoszcz 1996
  • Barbara Janiszewska-Mincer: Bydgoszcz jako stolica regencji w latach 1815–1920 [w.] Zdzisław Biegański, Włodzimierz Jastrzębski (red.): Bydgoszcz jako ośrodek administracyjny na przestrzeni wieków, zbiór studiów. Bydgoszcz 1998.
  • Marian Biskup (red.): Historia Bydgoszczy. Tom I do roku 1920. Warszawa-Poznań: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991
  • Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 r. Praca zbiorowa. Wydawnictwo Morskie Gdańsk 1978
  • Zdzisław Biegański: Kształt terytorialno-administracyjny regionu kujawsko-pomorskiego w XIX i XX wieku [w.] Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego. Prace komisji historii BTN t. XVII: Bydgoszcz 2001
Podział administracyjny Prowincji Poznańskiej (Provinz Posen) 1815–1920
Rejencja bydgoska
Regierungsbezirk Bromberg
Powiaty miejskie
Powiaty ziemskie
Rejencja poznańska
Regierungsbezirk Posen
Powiaty miejskie
Powiaty ziemskie

Grand Coat of Arms of Grand Duchy of Poznań.svg

Media użyte na tej stronie

Grand Coat of Arms of Grand Duchy of Poznań.svg
Autor: Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Inkscape przez Avalokitesvara ., Licencja: CC BY-SA 3.0
The Grand Coat of Arms of Grand Duchy of Poznań
Posen 1905.png
Historical map of Provinz Posen
Prowincja Poznańska.svg
Autor: Poznaniak, Licencja: CC BY-SA 2.5
Podział administracyjny Prowincji Poznańskiej na rejencje i powiaty
Provinz Posen 1848.jpg
Prowincja Poznańska w 1844 r. podzielona na regencje: poznańską i bydgoską
Urząd Wojewódzki Bydg 4.jpg
Budynek Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego, Bydgoszcz Jagiellońska 3, 1834-36, Carl Adler, Friedrich Obuch, Karl Friedrich Schinkl. Rozbudowa 1863-64, 1898-1900 i 1965