Rejestr kozacki

Strona tytułowa rejestru kozackiego po ugodzie zborowskiej 1649

Rejestr kozacki – spis Kozaków, których Rzeczpospolita wykorzystywała jako żołnierzy zaciężnych w służbie wojskowej do obrony południowo-wschodnich ziem ruskich Korony przed najazdami Tatarów krymskich.

Rejestr został wprowadzony przez Zygmunta II Augusta po Unii Lubelskiej. Kozacy wpisani do rejestru mieli zagwarantowaną wolność osobistą, egzempcję wojskową i otrzymywali żołd ze skarbu państwa, innym natomiast groziło wprzęgnięcie w system feudalno-pańszczyźnianych zależności[1].

Kozacy nie objęci rejestrem domagali się przez wiele lat jego poszerzenia, występowali przeciwko magnaterii kresowej (pochodzenia polskiego lub ruskiego).

Rejestr objął pierwotnie 500 Kozaków[2]. Z czasem liczba Kozaków rejestrowych się zwiększała, lecz i tak nie wszyscy chętni mogli być do niego wpisani.

Ordynacja kurukowska z 1625 ustalała wysokość rejestru na 6 tysięcy.

Po powstaniu Pawluka Sejm w 1638 r. uchwalił Ordynację wojska zaporoskiego regestrowego w służbie Rzeczypospolitej będącego traktującą wszystkich Kozaków, którzy pozostali poza rejestrem jako w chłopy obrócone pospólstwo[3].

Gdy Władysław IV w latach 40. XVII wieku, mając w planach wojnę z Turcją, ogłosił zwiększenie liczby Kozaków rejestrowych z 6000 do 12 000, stawiło się aż 24 000 Kozaków. Nie w smak było to magnatom, którzy oskarżyli króla o tworzenie stałej armii, po to by zaprowadzić w Rzeczypospolitej monarchię absolutną[4].

W rezultacie większość Kozaków pozostała poza rejestrem, co zemściło się na Rzeczypospolitej podczas powstania Chmielnickiego. Na przykład przed bitwą nad Żółtymi Wodami w kwietniu 1648 r. Kozacy rejestrowi z wojsk pod komendą Stefana Potockiego (syna hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego), podporządkowani bezpośrednio pułkownikowi Stanisławowi Krzeczowskiemu przeszli na stronę powstańców – Kozaków Zaporoskich i przesądzili o klęsce wojsk Rzeczypospolitej.

Ugoda zborowska w 1649 ustaliła rejestr na 40 tysięcy, ugoda w Białej Cerkwi w 1651 na 20 tysięcy, Unia hadziacka w 1658 - 30 tysięcy albo jako Wielmożny Hetman Zaporoski na Regestrze poda.

Rejestr kozacki został zniesiony przez sejm po pokoju karłowickim (1699), kończącym wojny polsko-tureckie. W konsekwencji zniesienia rejestru wybuchło w 1702 oparte o likwidowane kozackie pułki rejestrowe powstanie Paleja, ostatnie powstanie kozackie przeciw Rzeczypospolitej.

Przypisy

  1. Omówienie kozackich przywilejów: „Z tym najprzedniejszym w Rzpltey stanem porównani” – przywileje elity kozackiej (rejestrowych) w pierwszej ćwierci XVII wieku, w: Vade Nobiscum VI s. 143 - 149.
  2. Karol Łopatecki, "Disciplina militaris" w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku, 2012, s. 268 - 272.
  3. Volumina Legum t. 3, s. 440. Liczebność rejestru ustalono na poziomie z 1625 r. lecz wprowadzono dodatkowe zakazy i nakazy, w tym poddanie rejestrowych dowództwu komisarza wyznaczanego przez Sejm na wniosek hetmanów koronnych.
  4. Wiktor Czermak, Plany wojny tureckiej Władysława IV Kraków 1895.

Bibliografia, literatura

Media użyte na tej stronie

Титул реєстра Війська Запорозького 1649 року.jpg
Титульный лист с гербом гетмана Богдана Хмельницкого и полным титулом короля Речи Посполитой