Rejestr zabytków (Polska)

Błękitna Tarcza, od 2004 oznakowanie obiektów wpisanych do rejestru zabytków

Rejestr zabytków – wykaz obiektów zabytkowych, objętych szczególną ochroną prawną na terenie Polski.

Historia

Próby dokonania inwentaryzacji polskich zabytków podejmowano od połowy XIX wieku[1]. Jednym z takich działań były prace historyka Kazimierza Stronczyńskiego, któremu udało się opisać: 416 zabytków architektury położonych 386 miejscowościach, a także 309 rozmaitych dzieł sztuki[1]. Początki prowadzenia w Polsce zestawień o charakterze współczesnego rejestru zabytków są następstwem zapisu w Dekrecie Rady Regencyjnej z 31 października 1918 roku[2]. Dekret ten przewidywał objęcie ochroną zabytków kultury i sztuki wpisanych do inwentarzy, które tworzyli okręgowi konserwatorzy zabytków[2]. Pojawił się wówczas, odmienny od dzisiejszego, podział na zabytki ruchome i nieruchome[2]. Zabytkami ruchomymi były np.: wyposażenie kościoła: dzwony, chrzcielnice, ołtarze[2], a zabytkami nieruchomymi, poza budynkami, takie obiekty jak: nagrobki, pomniki, kapliczki[2]. Zasady prowadzenia inwentarza zabytków określało Rozporządzenie z 5 maja 1919 roku w przedmiocie wpisywania zabytków sztuki i kultury do inwentarza („Monitor Polski” nr 81)[3]. Inwentarz zmieniono na rejestr zabytków – w 1928 roku ukazało się Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego o prowadzeniu rejestru zabytków z 17 VII 1928 roku (Dziennik Ustaw, Nr 76, poz. 625)[3]. Rozporządzenie wprowadzało następujący podział zabytków w rejestrach wojewódzkich:

I: dział zabytków nieruchomych:

  1. zabytki sztuki
  2. zabytki prehistoryczne i archeologiczne

II: Dział zabytków ruchomych:

  1. zabytki sztuki,
  2. zabytki prehistoryczne i archeologiczne,
  3. zabytki paleontologiczne
  4. archiwalia
  5. zbiory biblioteczne

Działania dążące do pełnej inwentaryzacji wszystkich polskich zabytków zostały przerwane wybuchem II wojny światowej[4]. Powojenne zasady ochrony zabytków sformułował Jan Zachwatowicz w artykule Program i zasady konserwacji zabytków w 1946 roku[5]. Jan Zachwatowicz przyjął kryterium chronologiczne i uznał za zabytki jedynie obiekty powstałe do 1850 roku[6]. Takie podejście obowiązywało do czasu uchwalenia ustawy O ochronie dóbr kultury i muzeach w 1962 roku[7]. Od lat 60. do początku lat 70. XX wieku obowiązywała klasyfikacja zabytków według klas I-IV[6], w której ponadto najcenniejsze obiekty określono klasą „0”[7] (np. zespół zabudowy Ostrowia Tumskiego we Wrocławiu[8], Sukiennice w Krakowie[8]). Obecnie kryteria uznania obiektu za zabytek podano w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 roku (Dziennik Ustaw z dnia 17 września 2003 r., nr 162 poz. 1568, art. 3, §. 1) i są nimi: wartość historyczna, artystyczna i naukowa[9].

Charakterystyka

W Polsce rejestr zabytków tworzy się na podstawie decyzji wydanej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (WKZ) dla obiektów z terenu właściwego dla danego WKZ województwa. Wpis do rejestru zabytków jest jedną z form ochrony zabytków[10].

Procedura wpisu

Wpis do rejestru zabytków jest działaniem administracyjnym prowadzonym przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na wniosek strony – właściciela obiektu, lub z urzędu – bez wniosku strony ani też zadeklarowanej jego zgody. Przed dokonaniem wpisu prowadzone jest postępowanie przygotowawcze polegające na gromadzeniu informacji i materiałów dokumentacyjnych, które potwierdzają wartość danego obiektu m.in. w wyniku oględzin obiektu. Postępowanie to zakończone jest wydaniem przez WKZ decyzji, która – o ile strony nie wnoszą sprzeciwu czy uwag – nabiera mocy prawnej i zabytek otrzymuje numer rejestru zgodny z kolejnym zapisem w księdze rejestru zabytków.

Struktura

Zabytek może zostać wpisany w 3 kategoriach, dla których prowadzone są odrębne księgi:

Księga rejestru zabytków składa się z następujących rubryk[11]:

  • numer rejestru,
  • wpis do rejestru,
  • przedmiot ochrony,
  • zakres ochrony,
  • miejsce położenia lub przechowywania zabytku,
  • numer księgi wieczystej,
  • numer katastru nieruchomości (dla zabytków nieruchomych i archeologicznych),
  • właściciel zabytku,
  • posiadacz zabytku,
  • skreślenie z rejestru,
  • uwagi.

Do rejestru wpisywane są kolejne zabytki. Do rejestru zabytków może być również wpisane otoczenie obiektu lub jego nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna.

Zmiany w rejestrze

Obiekt może zostać wykreślony z rejestru, gdy uległ zniszczeniu w stopniu powodującym utratę jego wartości historycznej, artystycznej lub naukowej albo gdy jego wartość, będąca podstawą wydania decyzji o wpisie do rejestru, nie została potwierdzona w nowych ustaleniach naukowych. Z rejestru zabytków wykreśla się również obiekty, które wpisane zostały do inwentarza muzeum lub weszły w skład narodowego zasobu bibliotecznego[12]. Decyzje o skreśleniu obiektu z rejestru zabytków wydaje Generalny Konserwator Zabytków działający w imieniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Są to jednak przypadki wyjątkowe.

Rejestr zabytków jest stale uaktualniany i tak np. w roku 2006 wpłynęło 805 decyzji o wpisie do rejestru zabytków nowych obiektów lub zespołów, 65 decyzji o skreśleniu z rejestru zabytków lub ich części i 727 postanowień o zmianach dotychczasowych decyzji. Rejestr ten publikowany jest m.in. przez Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID), dawniej Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, przy czym odpowiada stanowi z dnia aktualizacji spisu, a nie z dnia odwiedzenia strony.

Przypisy

  1. a b Lewicki 1999 ↓, s. 375.
  2. a b c d e Gawlicki 2008 ↓, s. 56.
  3. a b Lewicki 1999 ↓, s. 377.
  4. Gawlicki 2008 ↓, s. 57.
  5. Jakub Lewicki, O początkach klasyfikacji zabytków. O wadach i zaletach polskich systemów wartościowania zabytków, „Protection of Cultural Heritage” (2), 2016, s. 94, DOI10.24358/ODK_2016_02_08, ISSN 2543-6422 [dostęp 2022-10-22].
  6. a b Lewicki 2013 ↓, s. 161.
  7. a b Lewicki 2013 ↓, s. 162.
  8. a b Lewicki 2013 ↓, s. 169.
  9. Lewicki 2013 ↓, s. 166.
  10. Art. 7 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2022 r. poz. 840)
  11. § 3 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz.U. z 2021 r. poz. 56)
  12. Art. 13 Ustawy z dnia 23 lipca o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

Bibliografia


Zobacz też

  • Lista zabytków – sporządzona na potrzeby konkursu Wiki Lubi Zabytki na podstawie rejestru "A" otrzymanego z Narodowego Instytutu Dziedzictwa (stan na 1 czerwca 2013, z poprawkami zauważonych błędów).
  • gminna ewidencja zabytków
  • Obiekty skreślone z rejestrów zabytków w Polsce

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Obiekt zabytkowy znak.svg
Wzór znaku informacyjnego umieszczonego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków w Polsce