Rejs (film)

Rejs

Tablica pamiątkowa filmu „Rejs” na Bulwarze Filadelfijskim w Toruniu, od strony Starówki
Gatunek	komedia
Rok produkcji	1970
Data premiery	19 października 1970
Kraj produkcji	Polska
Język	polski
Czas trwania	66 minut
Reżyseria	Marek Piwowski
Scenariusz	Janusz Głowacki Marek Piwowski Andrzej Barszczyński Jerzy Karaszkiewicz
Główne role	Stanisław Tym Zdzisław Maklakiewicz Jan Himilsbach
Muzyka	Wojciech Kilar
Zdjęcia	Marek Nowicki Andrzej Barszczyński
Scenografia	Wiesław Śniadecki
Montaż	Lidia Racewicz
Wytwórnia	Studio Filmowe „Tor”
Dystrybucja	Centrala Wynajmu Filmów

Kwestie z filmu okazane podczas promocji 33. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni (2008)

Rejs – polska czarno-biała komedia filmowa z 1970 roku w reżyserii Marka Piwowskiego, według scenariusza napisanego wraz z Januszem Głowackim, Andrzejem Barszczyńskim oraz Jerzym Karaszkiewiczem.

Tematem filmu jest rejs statkiem wycieczkowym Wisłą^[a]. Podczas rejsu osobnik podający się za instruktora kulturalno-oświatowego (Stanisław Tym) stopniowo podporządkowuje sobie pasażerów, organizując szereg różnorodnych gier i zabaw, które wprawiają wycieczkowiczów w niedający się pohamować entuzjazm.

Film zasłynął jako jeden z pierwszych polskich filmów pełnometrażowych zrealizowanych metodą improwizacji. Brawurowo wyreżyserowany film, który okazał się gorzką satyrą na społeczeństwo polskie po wydarzeniach marcowych 1968 roku, został brutalnie potraktowany przez cenzurę komunistyczną. Otrzymawszy najniższą kategorię artystyczną, Rejs był dystrybuowany jedynie w kinach studyjnych, w których jednak natychmiast osiągnął ogromną popularność. Współcześnie Rejs funkcjonuje w społecznym obiegu jako film kultowy, który pomógł zaistnieć aktorsko nie tylko Tymowi, ale również duetowi Zdzisław Maklakiewicz – Jan Himilsbach.

Fabuła

Na pokład statku wycieczkowego, który odbywa rejs po Wiśle, dostaje się pasażer na gapę. Kapitan bierze go za instruktora kulturalno-oświatowego. Zdezorientowany gapowicz, wcielając się w kaowca, zaczyna wczuwać się w rolę. Organizuje wydarzenia kulturalne na pokładzie, do uczestnictwa w których zmusza pasażerów. Fałszywy kaowiec szybko zdobywa sojuszników, a pasażerowie licytują się na pomysły organizacji życia kulturalnego na statku. Pogrążoną w marazmie wycieczkową mikrospołeczność ogarnia entuzjazm do wspólnej zabawy. Organizują więc bal maskowy, na którym tężyzna fizyczna ma odgrywać obok kultury i sztuki najważniejszą rolę. Wydarzenia przybierają niebezpieczny obrót, ale organizatorzy nie są w stanie powstrzymać przebiegu zdarzeń, a fałszywy kaowiec upaja się coraz większą władzą nad wycieczkowiczami^[1].

Obsada

Źródło: Filmpolski.pl^[2]

Produkcja

Na pomysł nakręcenia Rejsu wpadli dwaj przyjaciele, reżyser Marek Piwowski i scenarzysta Janusz Głowacki. Pierwotny scenariusz, jaki wysłali do Komisji Ocen Scenariuszy, znany jest w kilku wersjach, zachowana jednak wersja licząca 52 strony maszynopisu nie ma wiele wspólnego z filmem w ostatecznej postaci. Scenariusz miał uśpić czujność cenzury, toteż pierwsze słowa maszynopisu brzmią następująco: „Letni słoneczny poranek nad Wisłą. Brygada złożona z czterech spawaczy kończy nocną zmianę”^[3]. W istocie celem Piwowskiego i Głowackiego było nakręcenie komedii rozgrywającej się na statku wycieczkowym płynącym Wisłą (dopiero w fazie kręcenia został on nazwany „Neptunem”)^[4]. Scenariusz, oprócz Piwowskiego i Głowackiego, podpisali również Andrzej Barszczyński i Jerzy Karaszkiewicz^[5]. Zamykała go scena zabawy w salonowca, kończąca się tymi słowy: „W ostrym świetle groteskowo rysuje się postać wypiętego kaowca”^[6].

Cenzura łagodnie obeszła się ze scenariuszem: zarekomendowano szereg poprawek z wyłączeniem sceny zabawy w salonowca, na której sfilmowanie zezwolił sam minister kultury i sztuki^[6]. Zespół Filmowy „Tor” pod kierownictwem Antoniego Bohdziewicza, debatując nad projektem między połową czerwca 1968 roku a wiosną 1969 roku, potraktował go jako łagodną groteskę z elementami satyrycznymi, nie zaś jako ostry pamflet, którym Rejs miał być w przyszłości^[7]. Andrzej Barszczyński, współscenarzysta filmu i operator kamery, w wywiadzie dla „Nowej Trybuny Opolskiej” w 2002 stwierdził: „największą klęską w walce z cenzurą nie były sceny wycięte, lecz te, które musieliśmy dopisać”. Barszczyński wspominał^[8]:

Zdjęcia do Rejsu rozpoczęły się 10 lipca 1969 roku na parostatku „F. Dzierżyński”, który był ruchomym planem zdjęciowym. Ekipa filmowa otrzymała do dyspozycji kamerę Arriflex 35 mm, zamocowaną na statywie i umieszczoną w dźwiękochłonnej obudowie. Ze względu na niewielki budżet zdjęcia kręcono na taśmie czarno-białej^[9]. Zdjęcia na statku musiały odbywać się przy wyłączonych maszynach statku ze względu na wywoływany przez nie hałas^[10]. Według Barszczyńskiego, najwięcej problemów podczas nagrywania stwarzały zbliżenia. Ekipa otrzymała jedyny wówczas dostępny obiektyw zmiennoogniskowy, jednakże zdjęcia z niego wychodziły nieostre, ponieważ był zbyt rozregulowany. Barszczyński wspominał rozwiązanie problemu zbliżeń następująco^[8]:

Piwowski, mimo skromnego budżetu, nie zamierzał jednak realizować scenariusza zgodnie z wytycznymi. Spora część scen została więc zaimprowizowana^[11]. Improwizacji sprzyjał dobór aktorów. Piwowski w większości ról obsadził naturszczyków lub aktorów profesjonalnych nieznanych szerokiej publiczności. Zdaniem Andrzeja Barszczyńskiego „scenariusz był dość precyzyjny, choć pracując z naturszczykami należało liczyć się z niespodziankami”^[8]. Wyeksponowaniu uległy szczególnie role Ryszarda Pietruskiego (kapitana statku), Stanisława Tyma, Jana Himilsbacha oraz Zdzisława Maklakiewicza^[12]. Rolę instruktora kulturalno-oświatowego miał zagrać Bogumił Kobiela, lecz pierwszego dnia zdjęć zmarł w wyniku wypadku samochodowego^[13]. Zdjęcia zakończyły się wczesną jesienią 1969 roku^[14].

Z olbrzymiego materiału filmowego, liczącego 34 tysiące metrów, reżyser w ostatecznej fazie montażu wykorzystał jedynie 1855 metrów, czyli 65 minut projekcji. Ostateczną wersję filmu poprzedził montaż dwóch poprzednich wersji – liczących odpowiednio 3 godziny oraz 1,5 godziny, z których jednak Piwowski nie był zadowolony^[14]. Do tego doszły naciski ze strony władz, które zrozumiały potencjalnie wywrotowy charakter filmu. Według Barszczyńskiego: „Kiedy z Piwowskim, Głowackim, Tymem i innymi zaczynaliśmy ten film, decydenci wiedzieli, że nie kochamy socjalizmu”^[8]. Cenzura wycięła część scen, a obecnie znanej wersji Rejsu przyznano najniższą, czwartą kategorię artystyczną. Tytuł został skierowany do studyjnego obiegu, a wykonano jedynie dwie kopie projekcyjne^[15]. Premiera filmu odbyła się 19 października 1970 roku^[16], przy czym seans filmowy uzupełniał reportaż Apetyt na czereśnie produkcji WFO^[17] (który wcześniej był dystrybuowany jako dodatek do Strasznych skutków awarii telewizora)^[18].

Odbiór

Rejs w chwili premiery nie został zrozumiany przez krytyków. Jak pisał Krzysztof Mętrak, „w oficjalnym systemie produkcji powstał film pozbawiony zwyczajowej legitymacji prawomyślności i zarazem urągający regułom utworu »dobrze zrobionego«”^[19]. Antoni Bohdziewicz już w trakcie prac zdjęciowych zrezygnował z opieki artystycznej nad filmem, z niechęcią przyjmując niefrasobliwość reżysera w odchodzeniu od pierwotnych założeń scenariusza, choć samemu filmowi w momencie premiery źle nie życzył^[20]. Alicja Helman pisała, że Rejs to „brulion utalentowanego reżysera tryskającego inwencją i pomysłami, ale zarazem klasyczny przypadek »ucznia czarnoksiężnika«, który nie zna całości magicznej formuły i nie ma władzy nad żywiołem, który rozpętał”^[21]. Bożena Janicka w swej recenzji na łamach „Filmu” uznała film za pasujący „bardziej do projektu, brulionu, niźli gotowego utworu”, ale doceniła próbę odświeżenia formuły przez reżysera^[17]. Natomiast publiczność studenckich kół filmowych, w których dystrybuowano Rejs, nie dostrzegała w nim uchybień realizacyjnych, które często stawiano Piwowskiemu jako zarzut^[19]. Tę dysproporcję pomiędzy odbiorem filmu przez krytyków a reakcją publiczności dostrzegł Andrzej Wajda:

Przyczyny oddolnej popularności Rejsu krytycy upatrywali w trafnym uchwyceniu rzeczywistości Polski po wydarzeniach marcowych 1968 roku. Jerzy Płażewski wspominał film następująco: „Śmieliśmy się, bo ta karykatura była taka podobna! Do nas. A także do niezgrabnie meandrującej barki o nazwie PRL”^[23]. Marek Hendrykowski nazwał Rejs „filmem pomarcowym”^[24], a Maciej Pietrzak uzasadniał ów sąd obecnością w filmie Piwowskiego satyry na antyinteligencki kurs władz komunistycznych. Pietrzak przytaczał jako argument słynną scenę gry w salonowca, podczas której wywód filozofa negującego konieczność uczestnictwa w zajęciach gimnastycznych zostaje przerwany klapsem ze strony kaowca – osobę reprezentującą strukturę władzy^[25]. Karolina Dabert, posługując się koncepcją filozoficzną Zygmunta Baumana, interpretowała film jako satyrę na system komunistyczny: „system ten, dążąc do uporządkowania świata, wytwarza jednocześnie klimat bezładu, płynności zasad i niedookreśloności praw”^[26]. Hendrykowski dodawał, że Piwowski inspirował się twórczością czechosłowackiej Nowej Fali z uwzględnieniem Miloša Formana, Jiřiego Menzla oraz Jana Němca^[27]. Badacz zauważył, że Rejs powinno się traktować podobnie jak filmy przytoczonych czeskich reżyserów – jako psychodramy (lub też socjodramy), nie zaś jako komedie sensu stricto^[28]. Zdaniem Hendrykowskiego Rejs jest „formą zbiorowej terapii, która dawno opuściła ramy swego czasu, nie tracąc jednak swej aktualności i nie przestając działać na widza do dzisiaj”^[29].

W 2002 w Prudniku (miasto zamieszkania Andrzeja Barszczyńskiego) powstał Prudnicki Związek Przyjaciół „Rejsu” (PZPR) prowadzony przez licealistów, do którego dołączyło ok. 250 osób^[30]. Wiele scen z filmu weszło również do języka potocznego, na przykład sławny monolog Mamonia o filmach polskich:

Nagrody

• Samowar – nagroda DKF '72^[2]
• I miejsce w ankiecie tygodnika „Polityka” na koniec wieku – „Najciekawsze filmy polskie XX wieku”^[2]

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• KarolinaK. Dabert KarolinaK., Świat chaosu czy chaos świata?, „Kwartalnik Filmowy” (18), 1997, s. 39–44 .
• AlicjaA. Helman AlicjaA., Sukcesy i rozczarowania debiutów, „Kino” (10), 1970, s. 2–5 .
• MarekM. Hendrykowski MarekM., Rejs jako gatunek, „Przestrzenie Teorii” (3/4), 2004, s. 153–173 .
• MarekM. Hendrykowski MarekM., Rejs, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2005 .
• WiesławW. Kot WiesławW., Sto najważniejszych scen filmu polskiego, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2014 .
• KrzysztofK. Mętrak KrzysztofK., Film fabularny, [w:] JerzyJ. Toeplitz (red.), Historia filmu polskiego. T. 6, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1994, s. 15–184 .
• MaciejM. Pietrzak MaciejM., Przełamując tabu. O najwcześniejszych filmowych echach wydarzeń marcowych, „Images”, XVIII (27), 2016, s. 123–132 .
• JerzyJ. Płażewski JerzyJ., Historia filmu, 1895-2005, wyd. 7, Warszawa: Książka i Wiedza, 2007, ISBN 978-83-05-13476-7, OCLC 186477106 .
• JanJ. Słodowski JanJ., Leksykon polskich filmów fabularnych, Warszawa 1996 [dostęp 2018-09-13] .
• BogusławB. Żmudziński BogusławB., Marek Piwowski - powaga śmiechu, [w:] GrażynaG. Stachówna, BogusławB. Żmudziński (red.), Autorzy kina polskiego. T. 3, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007, s. 53–86 .

Linki zewnętrzne

• Rejs na kanale Studia Filmowego „Tor” w serwisie YouTube
• Zdjęcia z filmu Rejs w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
• Rejs w bazie Akademia Polskiego Filmu
• Rejs w bazie IMDb (ang.)
• Rejs w bazie Filmweb