Rezydencja rycerska typu motte

Rezydencja rycerska typu motte (także gródek stożkowaty, fr. motte, wraz z podgrodziem ang. motte-and-bailey, patrz niżej) – rodzaj obiektu mieszkalnego o cechach obronnych, forma przejściowa pomiędzy grodem, wieżą rycerską, dworem obronnym a zamkiem. Składała się z otaczającego budowle wewnętrzne wału oraz drewnianych lub kamiennych fortyfikacji.

Tło historyczne

Obiekty tego typu budowane były w Europie od IX do XIV wieku. W X–XI w. pojawiły się w Szwajcarii, w XI wieku we Francji, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Holandii, Niemczech. Na wschód od Odry zaczynają pojawiać się w końcu XII wieku, zaś największe natężenie budowy takich obiektów na terenie Polski, Czech i Austrii przypada na wiek XIII[1]. W Polsce założenia w postaci kopców występują najczęściej na terenie Śląska (np. Mikołów, Stare Tarnowice), Zagłębia Dąbrowskiego (Sosnowiec Zagórze) i Małopolski, jak również i na obszarze Polski centralnej i zachodniej.

W średniowieczu w większości obiekty tego typu budowali średniozamożni feudałowie, których nie było stać na wzniesienie zamków, ale na Dolnym Śląsku około 10% takich obiektów wznieśli także książęta[1]. W okresie nowożytnym na terenach ziem polskich pełniły one funkcje siedzib szlacheckich – forma gródka stożkowatego obecna była do XVIII wieku, jednak w czasach nowożytnych wieżę często zastąpił budynek dworski, który otaczała zabudowa gospodarska.

Wznoszenie motte zamieszczone na tkaninie z Bayeux (scena z lewej strony).

Konstrukcja

Określenie gródek stożkowaty pochodzi od formy założenia w postaci nasypu ziemnego o kształcie ściętego stożka, wysokiego na ok. 3–5 metrów, o średnicy u podstawy do ok. 30 metrów, a przy wierzchołku ok. 10–15 metrów. Znane są większe założenia tego typu: 60 metrów średnicy u podstawy do 20 metrów na szczycie przy wysokości 10 metrów.[2] Grody stożkowate zazwyczaj były otoczone rowem, który powstawał podczas wybierania ziemi, z której usypano stożek; niekiedy także wałem. Stoki wzniesienia mogły być oblepione gliną. Na szczycie umiejscowiona była drewniana lub kamienna wieża mieszkalno–obronna (w stosunku do założeń murowanych używa się zwykle określenia wieża rycerska lub stołp). Plateau otoczone było palisadą. Do kopca przylegał często rodzaj podgrodzia, niekiedy otoczonego palisadą, nad którym górowała wieża.

Zaletą tego typu obiektów oprócz cech obronnych była łatwość wznoszenia – znany jest przypadek, gdy Wilhelm Zdobywca wzniósł taki obiekt w Pevensey w ciągu 8 dni. Najstarsze przedstawienie ikonograficzne takiego założenia znajduje się na tkaninie z Bayeux, przez co motte kojarzone są z normandzką ekspansją w Anglii.

Występowanie w Polsce (wybrane przykłady)

Województwo kujawsko-pomorskie

Województwo lubuskie

Województwo dolnośląskie

Województwo łódzkie

Województwo mazowieckie

Województwo opolskie

Województwo śląskie

Województwo świętokrzyskie

Województwo wielkopolskie

Zobacz też

Przypisy

  1. a b Dominik Nowakowski, Śląskie obiekty typu motte, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s.179
  2. Philippe Contamine: Wojna w średniowieczu. Warszawa: Dom wydawniczy Bellona, 1999, s. 52.
  3. Internetowy Serwis Powiatu Gliwickiego - Gródki stożkowate, web.archive.org, 9 września 2010 [dostęp 2020-05-17] [zarchiwizowane z adresu 2010-09-09].
  4. Wirtualne Muzeum Wsi, web.archive.org, 11 marca 2009 [dostęp 2020-05-17] [zarchiwizowane z adresu 2009-03-11].
  5. Nowe Miasto - Historia - Nowe Miasto nad Wartą, www.gmina-nowe-miasto.pl [dostęp 2022-10-07].
  6. Gródek stożkowy w Wilkowicach, www.lipno.pl [dostęp 2020-05-17] (pol.).

Bibliografia

  • Witold Krassowski, Dzieje budownictwa i architektury na ziemiach Polski

Linki zewnętrzne

  • Michał Bugaj, Relikty obronnych, drewniano-ziemnych siedzib rycerskich i możnowładczych w krajobrazie rzecznym województwa śląskiego w aspekcie konserwatorskim, "Wiadomości Konserwatorskie" t. 7, s. 169-188, Katowice 2015. artykuł w serwisie Academia

Media użyte na tej stronie

Motte Biggar.jpg
(c) Alan Stewart, CC BY-SA 2.0
Motte, Carnwath Golf Course
Motte Stranraer.jpg
(c) Colin McDonald, CC BY-SA 2.0
The remains of a Motte and Bailey castle, Ardwell, Stranraer
Bayeux préparatifs.jpg
Invasion fleet of Duke William of Normandy on Bayeux Tapestry
Le Puy du Fou - Grand Spectacle - 01 - Les Vikings.jpg
Autor: Absinthologue, Licencja: CC0
Scène principale du Grand Spectacle Les Vikings avant le démarrage du spectacle.
Bachritterburg Kanzach.jpg
Autor: Varixclub, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bachritterburg Kanzach, Riedlinger Str. 12, 88422 Kanzach
Donjon chateau a motte saint sylvain.jpg
Autor: Julien CHATELAIN, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Donjon du château à motte de Saint Sylvain d'Anjou dans le Maine et Loire, France
Stare Tarnowice - gródek stożkowaty 01.jpg
Autor: Gabriel Wilk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Gródek stożkowaty z XIV i pocz. XV w. z Tarnowskich Gór – Starych Tarnowic (stanowisko 8, AZP 94-46/1)
Motte Oostkapelle Terra Maris Reconstructie 2011 05 29.jpg
Autor: Joopr, Licencja: CC0
Reconstructie van een Mottekasteel op het terein van kasteel Westhove, Oostkapelle, Zeeland
Turmhuegelburg1.jpg
created by user: Flash Gordon1
Cléden-Poher 34A motte castrale plan.jpg
Autor: Moreau.henri, Licencja: CC BY-SA 3.0
Plan d'une motte castrale
Clough castle motte and bailey County Down.jpg
Clough Castle, County Down - Norman motte and bailey with later keep
Chateau a motte saint sylvain.jpg
Autor: Julien CHATELAIN, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Le château à motte de Saint-Sylvain-d'Anjou dans le Maine-et-Loire, France.