Rogownica pięciopręcikowa

Rogownica pięciopręcikowa

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	goździkopodobne
Rząd	goździkowce
Rodzina	goździkowate
Rodzaj	rogownica
Gatunek	rogownica pięciopręcikowa
Nazwa systematyczna
Cerastium semidecandrum L. Sp. Pl.: 438 (1753)[3]
Synonimy Alsine pellucida (Chaub.) E.H.L.Krause Centunculus semidecandrus Scop. Cerastium arenarium Ten. Cerastium balearicum F.Herm. Cerastium breviflorum Gilib. Cerastium dentatum Möschl Cerastium dolosum (Murb.) Möschl Cerastium fallax Guss. Cerastium geniculatum Braun-Blanq. Cerastium heterotrichum Klokov Cerastium holosteiforme Schur Cerastium loefflingii Crantz Cerastium macilentum Aspegren Cerastium obtusifolium Lam. Cerastium pallidum Schur Cerastium pellucidum Chaub. Cerastium pentandrum L. Cerastium peplidifolium Kotschy ex Boiss. Cerastium rotundatum Schur Cerastium viscidum Link Myosotis semidecandra Moench Spergularia semidecandra Kitt. Stellaria semidecandra Link [3]

Rogownica pięciopręcikowa^[4] (Cerastium semidecandrum) – gatunek rośliny z rodziny goździkowatych. Gatunek śródziemnomorsko-środkowoeuropejski^[5], zawleczony na inne kontynenty i tam naturalizowany. Jest niewielką rośliną roczną, kwitnącą wiosną i rosnącą na różnych siedliskach na glebach suchych i piaszczystych. W uprawach bywa chwastem.

Nazwa historyczna to „rogowe ziele półdziesiąte”^[6] (zaproponowana przez Krzysztofa Kluka z pisownią „puł-dziesiąte”) nawiązująca do liczby pręcików^[7][8]. Taką samą genezę i znaczenie ma gatunkowa nazwa naukowa (i współczesna nazwa zwyczajowa)^[9].

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje naturalnie niemal w całej Europie (z wyjątkiem obszarów wysuniętych najdalej na północ i wschodniej części europejskiej części Rosji), w północno-zachodniej Afryce (od Maroka po północną Libię) oraz na Bliskim Wschodzie i w rejonie Kaukazu^[10]. Na izolowanych stanowiskach rośnie na wschodzie Europy w rejonie Uralu, a poza tym w górach Azji Środkowej^[11]. Jako gatunek introdukowany i naturalizowany rośnie także na innych kontynentach^[10]. Szeroko rozprzestrzeniony jest w Ameryce Północnej^[12], a poza tym występuje w Ameryce Południowej^[3], Australii^[11] i na Nowej Zelandii^[3].

W Polsce jest pospolity na niżu z wyjątkiem północno-wschodniej części kraju, gdzie jest rzadszy, zanika także w części południowej i na obszarach górskich znany jest tylko z pojedynczych stanowisk^[13].

Morfologia

Pokrój rogownicy pięciopręcikowej

Pokrój

Roślina zielna o pędach prosto wzniesionych lub podnoszących się, rozgałęziających się u nasady^[12][5], osiągająca zwykle od kilku do 12 cm wysokości (rzadko więcej)^[5]. Łodygi okrągłe na przekroju^[8], pokryte są gęsto włoskami prostymi i gruczołowatymi, stąd są lepkie^[5][12]. Korzeń cienki, palowy^[12]. Rozgałęzienia pędu nie korzenią się u nasady^[14].

Liście

Jajowate do jajowatolancetowatych, zwykle osiągające od 5 do 12 mm długości^[5], niemal siedzące^[12]. Pokryte są włoskami prostymi, białymi^[5][12]. Liście szybko zamierają^[14], ale zachowują się na łodydze (nie odpadają)^[12].

Kwiaty

Zebrane w luźne wierzchotki dwuramienne w których rozwija się od 3 do 30 kwiatów^[12][5]. Rozgałęzienia wsparte są przysadkami, z których zwłaszcza najniższe są szeroko (do 1/3 ich długości) obłonione. Obłonienie jest zwykle ząbkowane, czasem porozrywane^[5]. Rozgałęzienia kwiatostanu, podsadki i działki kielicha są owłosione gruczołowato i lepkie. Szypułki długości 3–8 mm^[12] po przekwitnieniu są odgięte w dół^[5], ale po dojrzeniu owoców podnoszą się ponownie^[15]. Działki kielicha ok. 3–6 mm długości, lancetowate, zaostrzone, obłonione^[5]. Płatki korony białe, krótsze nieco od działek lub im równe, na szczycie są wcięte. Pręcików jest 5, nagich. Szyjek słupka 5^[12][5].

Owoce

Walcowate, na końcu nieco wygięte torebki, długości 5–7 mm (od 1,5 do 2 razy dłuższe od działek). Na szczycie otwierające się 10 prostymi, nie odwijającymi się ząbkami^[12][5]. Nasiona jasnobrązowe, drobno brodawkowate^[5], ok. 0,5 mm długości^[12].

• 

  Kwiatostan
• 

  Działki i szeroko obłonione przysadki
• 

  Owoc
• 

  Nasiona

Gatunki podobne

Gatunek wyróżnia się niewielkimi rozmiarami, kwiatami 5-krotnymi, płatkami nie dłuższymi od działek i przede wszystkim szeroko obłonionymi podsadkami. Inne gatunki rogownic z Europy Środkowej jeśli mają obłonione podsadki to maksymalnie do 1/5 ich długości (słabo obłonione są zwłaszcza wyższe podsadki rogownicy drobnej C. pumilum)^[15]. Rogownica drobna różni się poza tym nie odginającymi się ku dołowi szypułkami po przekwitnieniu, często 10 (czasem jednak też 5) pręcikami, zwykle nieco większą wysokością pędów^[5].

Systematyka

Gatunek zaliczany jest do podsekcji Leiopetala, sekcji Fugacia i podrodzaju Cerastium w obrębie rodzaju rogownica Cerastium^[5].

W obrębie gatunku wyróżniano dwie formy różniące się kształtem płatków – f. semidecandrum ma płatki na końcu rozcięte na dwie całobrzegie łatki, f. stenopetalum (Beck) Hegi ma płatki bez wcięcia, prawie równowąskie, lub jeśli wcięte to na brzegach klap z ząbkami i wcięciami^[5].

Biologia i ekologia

Siewka rogownicy pięciopręcikowej

Roślina jednoroczna^[12][14], czasem opisywana także jako dwuletnia^[5], co wynikać może stąd, że rosnąć może zarówno jako roślina roczna jara, jak i ozima^[14]. Kwitnie wiosną^[12], w Europie Środkowej od marca^[15] do maja^[14], a czasem dłużej do lipca^[5][15]. Kwiaty są przedprątne, zapylane przez owady (owadopylne) i samopylne. Nasiona rozsiewane są przez wiatr i zwierzęta^[8].

Liczba chromosomów 2n = 36^[12][15].

Rośnie na glebach piaszczystych^[5][12] i żwirowych^[12], na suchych polach^[14], we wszelkich murawach napiaskowych^[5], na przydrożach^[15], ścieżkach i wydmach^[12]. Bywa też spotykany na glebach zasolonych^[5]. Rośnie głównie na terenach nizinnych^[5] (w Ameryce Północnej do 300 m n.p.m.)^[12]. W fitosocjologii jest gatunkiem charakterystycznym dla klasy zbiorowisk roślinnych Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis^[8].

Znaczenie użytkowe

W uprawach na glebach suchych i piaszczystych rośnie jako chwast. Jest zwalczany poprzez wczesną podorywkę^[14].

Pędy rogownic przed kwitnieniem są jadalne, spożywane zwykle po ugotowaniu^[16].

Przypisy