Rolnictwo ekologiczne

Ten artykuł należy dopracować: od 2017-09 → usunąć treści oparte na nierzetelnych źródłach lub podać w przypisach wiarygodne źródła informacji, od 2020-06 → dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Warzywa i zioła z produkcji ekologicznej we Francji

Jedna z metod stosowanych w ekorolnictwie: uprawa współrzędna, Capay (Kalifornia)

Cytryny z upraw ekologicznych

Rolnictwo ekologiczne – ogólny system zarządzania gospodarstwem i produkcji żywności, łączący najkorzystniejsze dla środowiska praktyki, wysoki stopień różnorodności biologicznej, ochronę zasobów naturalnych, stosowanie wysokich standardów dotyczących dobrostanu zwierząt i metodę produkcji preferującą użycie substancji naturalnych i naturalnych procesów^[1]. Alternatywa dla rolnictwa konwencjonalnego.

Historia

Uprzemysłowienie rolnictwa i rozpowszechnienie nawozów syntetycznych umożliwiło w krajach wysoko rozwiniętych znaczny wzrost plonów w stosunku do stanu sprzed II wojny światowej. Opracowano herbicydy, defolianty i metody tworzenia organizmów genetycznie modyfikowanych (GMO). Wsparcie hodowli zastosowaniem antybiotyków, hormonów, oraz napromieniowywanie promieniami gamma niektórych produktów (takich jak przyprawy) pozwoliło zwiększyć produkcję i trwałość wyrobów, jednak taki kierunek zmian wzbudził liczne kontrowersje^[2][3].

W odpowiedzi pojawiły się koncepcje rolnictwa zrównoważonego, które w swych założeniach nie stanowi zagrożenia dla bioróżnorodności, a pośrednio przyczynia się do regeneracji środowiska. Niektóre z metod, jak ponowne wykorzystanie zasobów, zbieranie deszczówki, korzystanie z ras i odmian przystosowanych do lokalnych warunków, znalazły zastosowanie nie tylko w gospodarstwach rolnych, ale także agroturystykach, ogrodach podmiejskich, czy działkowych^[4]. Wraz z popularyzacją ekologicznego stylu życia, metody pozyskiwania żywności w ten sposób zaczęły być chętnie stosowane również w amatorskich uprawach, małych społecznościach i kooperatywach^[5].

Zasady

Cele ogólne

• stworzenie zrównoważonego systemu zarządzania rolnictwem, który:
  • uwzględnia systemy i cykle przyrody oraz utrzymuje i poprawia zdrowie gleby, wody, roślin i zwierząt oraz równowagę między nimi;
  • przyczynia się do utrzymania wysokiego poziomu różnorodności biologicznej;
  • korzysta w odpowiedzialny sposób z energii i zasobów naturalnych, takich jak woda, gleba, materia organiczna i powietrze;
  • przestrzega wysokich norm dotyczących dobrostanu zwierząt, a w szczególności zaspokaja charakterystyczne dla danego gatunku potrzeby behawioralne;

• dążenie do wytwarzania produktów wysokiej jakości;
• dążenie do produkowania szerokiej gamy produktów spożywczych i innych produktów rolnych, zaspokajających zapotrzebowanie klientów na towary produkowane przy wykorzystaniu procesów niestanowiących zagrożenia dla środowiska, zdrowia ludzi, zdrowia roślin ani dla zdrowia i dobrostanu zwierząt.

W ekologicznej produkcji roślinnej stosuje się praktyki uprawy, które przyczyniają się do utrzymania lub zwiększenia ilości materii organicznej gleby, zwiększają jej stabilność i różnorodność biologiczną oraz zapobiegają zagęszczaniu i erozji gleby. W tym celu stosuje się wieloletni płodozmian, dopuszcza się stosowanie preparatów biodynamicznych, a wszelkie stosowane techniki produkcji roślinnej zapobiegają zanieczyszczaniu środowiska lub ograniczają je do minimum.

Zapobieganie szkodom wyrządzanym przez szkodniki, choroby i chwasty polega przede wszystkim na ochronie przez naturalnych wrogów, doborze gatunków i odmian, stosowaniu płodozmianu, odpowiednich technik uprawy i procesów termicznych. Zbieranie roślin dziko rosnących i ich części, rosnących w sposób naturalny na obszarach naturalnych, w lasach i na obszarach rolniczych, uznaje się za metodę produkcji ekologicznej, pod warunkiem że:

• w okresie co najmniej trzech lat przed zbiorem obszary te nie zostały poddane działaniu produktów innych niż dopuszczone do stosowania w produkcji ekologicznej na mocy art. 16 artykułu czego?;
• zbieranie nie wpływa na równowagę siedliska przyrodniczego ani na utrzymanie gatunków na obszarze zbioru.

Przetwarzanie żywności ekologicznej (a także ekologicznych pasz dla zwierząt) powinno opierać się o składniki spełniające te same standardy, ograniczać stosowanie dodatków pełniących głównie funkcje technologiczne i sensoryczne, wykluczać substancje i metody mogące wprowadzić w błąd w kwestii prawdziwej natury danego produktu. GMO i produkty z nich wytworzone nie są wykorzystywane w produkcji ekologicznej jako żywność, pasza czy inne substancje.

Produkcja zwierzęca

W odniesieniu do pochodzenia zwierząt:

• zwierzęta utrzymywane ekologicznie są urodzone i chowane w gospodarstwach ekologicznych (lub wprowadzone na szczególnych warunkach, po spełnieniu wymogów okresu konwersji).

W odniesieniu do metod chowu i warunków w pomieszczeniach dla zwierząt:

• personel zajmujący się utrzymywaniem zwierząt posiada niezbędną podstawową wiedzę na temat zdrowia i potrzeb związanych z dobrostanem zwierząt oraz umiejętności w tych dziedzinach;

• metoda chowu, w tym obsada i warunki w pomieszczeniach, zapewniają zaspokojenie potrzeb rozwojowych, fizjologicznych i etologicznych zwierząt;

• zwierzęta mają stały dostęp do terenów na wolnym powietrzu, w miarę możliwości do pastwisk, kiedy tylko pozwalają na to warunki pogodowe i stan gruntu, chyba że na podstawie prawodawstwa wspólnotowego narzucono ograniczenia i zobowiązania związane z ochroną zdrowia ludzi i zwierząt;
• ogranicza się liczbę zwierząt, aby zminimalizować nadmierny wypas, zrycie gleby, erozję i zanieczyszczenia powodowane przez zwierzęta lub przez rozrzucanie obornika;
• trzymanie zwierząt na uwięzi i ich izolowanie jest zabronione z wyjątkiem przypadków, gdy działania takie są ograniczone czasowo i podejmowane w odniesieniu do pojedynczych zwierząt, i tylko w zakresie uzasadnionym ze względu na bezpieczeństwo, dobrostan lub z przyczyn weterynaryjnych;
• czas trwania transportu zwierząt ogranicza się do minimum;
• wszelkiego rodzaju cierpienie, w tym okaleczanie, ogranicza się do minimum w trakcie całego życia zwierzęcia, w tym podczas uboju;
• pasieki powinny znajdować się w dostatecznej odległości od źródeł mogących prowadzić do zanieczyszczenia produktów pszczelich lub osłabienia stanu zdrowotności rodzin pszczelich;
• zabrania się niszczenia pszczół na plastrach jako metody związanej ze zbiorem produktów pszczelich.

W odniesieniu do hodowli:

• dokonuje się wyboru właściwych ras. Wybór ras przyczynia się również do zapobiegania cierpieniom zwierząt i unikania konieczności ich okaleczania.

W odniesieniu do paszy:

• pasze dla zwierząt pozyskuje się przede wszystkim z gospodarstwa, w którym zwierzęta są utrzymywane, lub z innych gospodarstw ekologicznych w tym samym regionie;
• nie stosuje się stymulatorów wzrostu i syntetycznych aminokwasów;
• ssaki w okresie ssania są karmione naturalnym mlekiem, w miarę możliwości mlekiem matki;
• zapobieganie chorobom opiera się na doborze ras i linii, odpowiednich metodach chowu, podawaniu paszy wysokiej jakości, zapewnianiu możliwości ruchu, odpowiedniej obsady i dostosowanych do potrzeb pomieszczeń utrzymywanych w higienicznym stanie;
• choroby leczy się natychmiast, aby zapobiec cierpieniu zwierząt.

W odniesieniu do czyszczenia i odkażania: produkty służące do czyszczenia i odkażania w budynkach i instalacjach przeznaczonych dla zwierząt stosuje się wyłącznie w przypadku, gdy zostały one dopuszczone do stosowania w produkcji ekologicznej na mocy art. 16^[1].

Korzyści

Wyciskanie soku z trzciny cukrowej z użyciem wołów zamiast maszyn

Produkcja ekologiczna jest bardziej zróżnicowana, ze względu na konieczność wykorzystania naturalnych powiązań w naturze dla osiągnięcia rozmaitych celów (jak zapewnienie roślinom i zwierzętom substancji odżywczych, ograniczenie populacji szkodników, zarządzanie obiegiem wody i tym podobne). Zmniejszenie mechanizacji rolnictwa zastępuje praca ludzi i zwierząt (w przypadku tych drugich jest to zarówno praca kontrolowana przez człowieka, np. w zaprzęgu, jak zachowania naturalne – np. grzebanie w ziemi przez kury, czy świnie). Popularyzacja rolnictwa ekologicznego przyczynia się także do zwiększenia suwerenności żywieniowej małych gospodarstw i integracji lokalnych społeczności^[6].

Ekorolnictwo zapewnia biologiczną samoregulację, stosuje metody ochrony gleby, wody, a także krajobrazu, czego efektem są produkty rolne o wysokiej jakości biologicznej. Ograniczona ingerencja człowieka w ekosystem gospodarstwa powstrzymuje proces degradacji siedliska rolniczego. Obszary upraw ekologicznych pozwalają przetrwać wielu gatunkom i stanowią ważne ośrodki ekspansji tych organizmów na okolicę. Urozmaicają one krajobraz, poprawiają mikroklimat, są też wzorcem prawidłowych zachowań dla mniej uświadomionych ekologicznie sąsiadów. Mniejsze zanieczyszczenie gleb azotem o 31% w przeliczeniu na powierzchnię, a nawet 49% w przeliczeniu na jednostkę produktu^[7].

Kontrowersje

Według analizy wielu badań, gospodarstwa ekologiczne mają generalnie korzystniejszy wypływ na środowisko na jednostkę powierzchni, ale są mniej korzystne na jednostkę produktu, ponieważ mniejsze plony powodują konieczność większego obszaru upraw. Powoduje to między innymi większą presję na wylesianie, a przez to zwiększenie ilości dwutlenku węgla w atmosferze. Zazwyczaj posiadają więcej materii organicznej w glebie i mniejszą utratę substancji odżywczych z gleby, jednak emisja amoniaku, wymywanie azotu i emisja podtlenku azotu na jednostkę produkt są wyższe^{[7] [8]}.

Wyróżniono dwie strategie zagospodarowania terenu mające na celu minimalizację niekorzystnego wpływu rolnictwa na środowisko. W pierwszej z nich dostępny teren przeznacza się na rolnictwo ekologiczne (ang. land sharing). W drugim podejściu teren dzieli się na obszar, który zajmuje rolnictwo intensywne oraz część pozostawioną „dla przyrody” (ang. land sparing). Prowadzone są badania, których celem jest ustalenie jaka z tych strategii – przy zachowaniu takiej samej wielkości produkcji – powoduje mniejsze szkody dla środowiska. Wyniki dla południowo-wschodniej Ghany oraz północnych Indii wskazują, że przy strategii land sparing populacja ptaków oraz drzew, szczególnie tych o małym zasięgu, jest większa niż przy podejściu land sharing (przy założeniu aktualnej lub wyższej wydajności)^[9]. Podobne badanie, prowadzone pod kierunkiem tych samych autorów, trwa w Polsce a wstępne wyniki potwierdzają przewagę strategii land sparing także w tym przypadku^[10][11].

W kulturze współczesnej

W roku 2018 powstał film dokumentalny pod polskim tytułem „Nasze miejsce na Ziemi” (ang. „The Biggest Little Farm”)^[12], którego twórcami i głównymi bohaterami jest małżeństwo filmowców John i Molly Chester, postanawiający wyprowadzić się z miasta i założyć ekologiczną farmę, bez żadnego wcześniejszego doświadczenia z uprawą roślin, czy hodowlą zwierząt. Jednym z bohaterów filmu jest też Alan York, kalifornijski konsultant z którego wiedzy John i Molly korzystali zakładając swoje gospodarstwo.

W mediach społecznościowych rosnącą popularność zdobywa chińska blogerka kulinarna Li Ziqi, która w krótkich materiałach filmowych przedstawia tradycyjną chińską kuchnię, przyrządzając potrawy ze składników samodzielnie zebranych lub wyhodowanych. Prezentuje także rękodzieło. Wiele z pokazywanych przez nią zwyczajów i tradycji obrazuje szeroko pojęte rolnictwo ekologiczne; m.in. przyrządzanie potraw zgodnie z porą roku i z lokalnych produktów, co przypomina tradycyjną chińską filozofię pięciu przemian. W roku 2019 jej kanał Youtube ma ponad siedem milionów subskrybentów^[13].

Rozwój ekorolnictwa

Koncepcja rolnictwa ekologicznego wywodzi się z krajów wysoko uprzemysłowionych, gdzie produkcja rolnicza jest szczególnie rozwinięta, istnieją więc nadwyżki produktów rolnych. Ponadto ruchy ekologiczne i uświadomienie społeczeństwa ma tu duże znaczenie. Idee realizowane w rolnictwie ekologicznym wywodzą się z różnych filozofii i przyjmują różne formy społeczne i ekonomiczne.

W Niemczech rozwinęły się bardzo silnie różne kierunki rolnictwa ekologicznego; między innymi rolnictwo biodynamiczne i rolnictwo organiczno-biologiczne. W roku 1989 w związkach rolnictwa ekologicznego zrzeszonych było 0,31% ogólnej liczby rolników, czyli 2330 gospodarstw.

W Stanach Zjednoczonych występuje trend do zwiększania produkcji ekologicznej (ang. organic farming), który rozpoczął się od tworzenia małych gospodarstw wiejskich sprzedających swoje produkty przez internet i rozwinął się w dodatkowy nurt polegający na uprawie jadalnych roślin w miastach (urban homesteading)^[14][15] i okolicach podmiejskich, który jest możliwy dzięki temu, że znaczna część populacji USA zamieszkuje w wolnostojących domach z niewielkim ogrodem. Powrót do tradycji i prostego życia spotyka się tam obecnie (w 2012 r.) z powszechnym entuzjazmem i podziwem.

W Polsce powstają stowarzyszenia i kluby propagujące idee ekorolnictwa, coraz większa liczba gospodarstw preferuje agrotechnikę opartą na zasadach rolnictwa naturalnego produkując żywność ekologiczną. Od czasu powstania Ekolandu (1989) wprowadzono pierwsze kontrole i certyfikaty dla produktów ekologicznych. Od maja 2004 r. certyfikaty przyznawane polskim produktom ekologicznym spełniają normy unijne – przekształcanie gospodarstw konwencjonalnych trwa dwa–trzy lata i wiąże się z przyznaniem specjalnych dotacji. Według raportu GIJHARS powierzchnia upraw ekologicznych w Polsce wynosiła w 2009 roku 367 tys. ha, tj. około 2% polskich upraw rolnych to uprawy ekologiczne.

Do najważniejszych elementów strategii rozwoju polskiego rolnictwa ekologicznego należy zaliczyć:

• dostosowanie produkcji rolniczej do zmieniających się warunków klimatycznych,
• zmiany programów melioracji i nakierowanie ich na nawodnienia,
• zmiany metod agrotechniki: ograniczenie zużycia środków chemicznych, propagowanie stosowania kompleksowych nawozów mineralnych,
• ograniczenie ścieków, np. z ferm hodowlanych bezściółkowych,
• poprawę stanu sanitarnego obszarów wiejskich: usuwanie i utylizację odpadów, kompostowanie i segregację odpadów;
• budowę kanalizacji zbiorczych i oczyszczalni ścieków, co powinno poprawić stan czystości wód powierzchniowych i podziemnych,
• wprowadzenie atestowania żywności, bez czego rozwój rolnictwa produkującego bezpieczną żywność nie jest możliwy.

System kontroli w rolnictwie ekologicznym

Certyfikacja ekologicznych owoców

Dla konsumenta bardzo istotne jest to, że wszyscy producenci ekologiczni, zarówno rolnicy, jak i przetwórcy, dobrowolnie poddają się specjalnemu systemowi kontroli, który ma zagwarantować, że produkty oferowane jako ekologiczne, rzeczywiście spełniają wymogi określone w przepisach. Polski system kontroli w rolnictwie ekologicznym składa się z komercyjnych jednostek certyfikujących oraz nadzorującego je organu państwowego, jakim jest Główny Inspektor Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych.

Jednostki certyfikujące, aby prowadzić kontrole producentów ekologicznych, muszą posiadać upoważnienie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a jednym z warunków otrzymania tego upoważnienia jest akredytacja jednostki na zgodność z normą PN-EN ISO/IEC 17065:2013 „Ocena zgodności. Wymagania dla jednostek certyfikujących wyroby, procesy i usługi”. Obecnie funkcjonuje w Polsce 11 jednostek upoważnionych przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi do przeprowadzenia kontroli oraz wydawania i cofania certyfikatów zgodności w zakresie rolnictwa ekologicznego^[16].

Podstawa prawna w Polsce

W roku 2001 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił ustawę o rolnictwie ekologicznym, która miała pomóc w rozwoju tej gałęzi gospodarki. Przed wejściem Polski do Unii Europejskiej weszła w życie nowa ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o rolnictwie ekologicznym, która w dniu 7 sierpnia 2009 r. została zastąpiona przez ustawę z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz.U. z 2020 r. poz. 1324). 7 lipca 2022 r. ustawa ta została zastąpiona przez ustawę z dnia 23 czerwca 2022 r. o rolnictwie ekologicznym i produkcji ekologicznej (Dz.U. z 2022 r. poz. 1370).

Od maja 2004 r. (przystąpienie Polski do Unii Europejskiej) podstawowe zasady rolnictwa ekologicznego w Polsce są regulowane przez prawodawstwo unijne, uzupełniane krajową ustawą. Do końca 2008 r. obowiązywało Rozporządzenie Rady nr 2092/91/EWG z dnia 24 czerwca 1991 r. w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i środków spożywczych (CELEX: 31991R2092). Od 1 stycznia 2009 r. obowiązuje Rozporządzenie Rady nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91 (CELEX: 32007R0834).

Zobacz też

• rolnictwo wspierane społecznie
• zrównoważony rozwój
• żywność ekologiczna
• Produkty chronione prawem Unii Europejskiej
• Permakultura
• Transition Towns
• Rolnictwo ekstensywne

Przypisy

Bibliografia

• Podręcznik rolnictwa ekologicznego, red. G.E. Siebeneicher, Warszawa 1997 r. ISBN 83-01-12306-0.
• The Organic Food Market in Poland, SixtyTwo International Consultants, sierpień 2006 [1]
• Wprowadzenie do rolnictwa ekologicznego, Józef Tyburski, Sylwia Żakowska-Biemans, Warszawa 2007 r. ISBN 978-83-7244-874-3.

Linki zewnętrzne

• Rolnictwo ekologiczne – Komisja Europejska
• Międzynarodowa Organizacja Rolnictwa Ekologicznego