Rostisław (1896)

Rostisław

Klasa	pancernik (przeddrednot)
Historia
Stocznia	Admiralicji, Mikołajów
Początek budowy	17 stycznia 1894
Położenie stępki	6 maja 1895 (oficjalne)
Wodowanie	20 sierpnia 1896
MW Imperium Rosyjskiego
Nazwa	Rostisław
Wejście do służby	1900
MW Rosji
Wejście do służby	2 (15) marca 1917
Zatopiony	16 listopada 1920
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	10 140 t (normalna) 10 980 t (pełna)[1]
Długość	107,2 m (całkowita) 105,3 m (na klw)
Szerokość	20,7 m
Zanurzenie	7,68 m
Napęd
2 maszyny parowe o mocy 8816 KM, 12 kotłów parowych, 2 śruby napędowe
Prędkość	15,8 węzła
Zasięg	4100 Mm przy 8 w. 1300 Mm przy 14 w.[2]
Uzbrojenie
4 działa 254 mm (2 × II) 8 dział 152 mm (4 × II) 12 dział 47 mm 16 działek 37 mm 2 działa 63,5 mm desantowe 6 wyrzutni torpedowych[a] (stan początkowy)[2]
Opancerzenie
burty: do 368 mm wieże: do 254 mm wieża dowodzenia: 152 mm pokład: do 76 mm
Załoga	663-876

„Rostisław” we wczesnym okresie służby, w malowaniu pokojowym

„Rostisław” wkrótce po wejściu do służby, z wysoką platformą reflektorów

„Rostisław” przed I wojną światową, z wytykami sieci przeciwtorpedowych na burtach

Rostisław (ros. Ростислав^[b]) – rosyjski pancernik (przeddrednot) z przełomu XIX i XX wieku, należący do Floty Czarnomorskiej, jedyny okręt swojego typu. Klasyfikowany był jako pancernik eskadrowy, a następnie okręt liniowy. Wszedł do służby w 1900 roku, służył aktywnie podczas I wojny światowej na Morzu Czarnym, m.in. ostrzeliwując tureckie wybrzeże i biorąc udział w walkach głównych sił floty z turecko-niemieckimi okrętami. Został samozatopiony podczas wojny domowej w Rosji w 1920 roku, w której używany był przez białych jako pływająca bateria.

Stanowił unikalny typ mniejszego pancernika, ze słabszą artylerią główną w postaci czterech dział mniejszego kalibru 254 mm, rozmieszczonych w dwóch wieżach. Jego cechą szczególną wśród czarnomorskich pancerników było umieszczenie w wieżach także artylerii średniej, obejmującej 8 dział kalibru 152 mm.

Historia

„Rostisław” był siódmym z pancerników eskadrowych zbudowanych dla Floty Czarnomorskiej w ramach 20-letniego programu rozbudowy floty z lat 1883-1902^[3]. Autorem jego założeń konstrukcyjnych był naczelnik Morskiego Ministerstwa, adm. Nikołaj Czichaczow^[3]. Miał być niewielkim, a przez to tanim pancernikiem, o możliwie silnym uzbrojeniu (według podobnej koncepcji powstały wcześniej dwa brytyjskie pancerniki typu Centurion)^[4]. Mniejsze zanurzenie miało także pozwolić na łatwiejsze działanie w rejonach przybrzeżnych^[3]. W 1892 i 1893 roku prowadzone były prace studyjne i projektowe, początkowo nad pancernikami o wyporności od 4750 do 6000 ton i głównym uzbrojeniu w dwa działa kalibru 229 mm lub 305 mm, jednakże takie małe rozmiary nie pozwalały na uzyskanie wartościowego okrętu i projekt ostatecznie powiększono^[3]. Projektantem był główny inżynier portu w Mikołajowie S. Ratnik, następnie A. Toropow^[3]. Projekt kadłuba ostatecznie oparto na budowanym dla Floty Bałtyckiej pancerniku „Sisoj Wielikij”, o wyporności projektowej 8880 ton, która jednak została faktycznie przekroczona w przypadku obu okrętów^[5]. Jako główne uzbrojenie zastosowano cztery nowe armaty kalibru 254 mm, lżejsze i słabsze od typowych dla przeddrednotów dział 305 mm, mając nadzieję na zachowanie mocy bojowej dzięki większej szybkostrzelności^[6]. W odróżnieniu „Sisoja Wielikiego” artylerię średnią w postaci ośmiu armat kalibru 152 mm umieszczono jednak w czterech wieżach, a nie w kazamatach (na wzór typu Połtawa)^[6]. Był on przez to jedynym pancernikiem Floty Czarnomorskiej z artylerią średnią w wieżach, aż do końca II wojny światowej^[c].

Prace przy budowie pancernika rozpoczęły się 17 stycznia 1894 roku (daty starego stylu) w stoczni Admiralicji w Mikołajowie, na największej krytej pochylni nr 7, zwolnionej przez wodowany w listopadzie pancernik „Tri Swiatitiela”^[7][8]. Stal konstrukcyjną dostarczyły Briańskie Zakłady Metalurgiczne, natomiast płyty pancerne zamówiono w amerykańskiej Bethlehem Iron Company^[7]. Uzbrojenie, wieże dział i odlewane elementy konstrukcji kadłuba (stewy, wsporniki wałów) dostarczyły Zakłady Obuchowskie z Petersburga. Wieże artylerii głównej wykonały Zakłady Metalowe w Petersburgu, a artylerii średniej – Zakłady Obuchowskie^[9]. Pancernik wciągnięto na listę floty pod nazwą „Rostisław” 7 maja 1894 roku, a oficjalne uroczyste położenie stępki miało miejsce dopiero rok później, 6 maja 1895 roku^[7]. Imię, tradycyjne w rosyjskiej flocie, otrzymał jako czwarty, po okrętach żaglowych biorących udział w bitwach pod Czesmą, pod Goglandem i pod Synopą^[10].

Kadłub wodowano 20 sierpnia 1896 roku. W czerwcu 1897 roku pancernik przeholowano do Sewastopola w celu wyposażenia^[7]. Podczas prób 6-godzinnych 8 października 1898 roku osiągnięto prędkość maksymalną 15,8 węzła^[7]. Armaty 254 mm dostarczono do Sewastopola dopiero w czerwcu – lipcu 1899 roku^[11]. Próby artylerii i próby odbiorcze prowadzono w marcu – kwietniu 1900 roku^[12]. Mimo przyjęcia okrętu do służby, usterki dział spowodowały konieczność przeróbek i ostatecznie działa zaliczyły próbne strzelania dopiero latem 1902 roku^[12]. Koszt budowy wyniósł 7.274.633 rubli w złocie (równowartość 5632,3 kg złota) i był jedynie nieco niższy od poprzednika „Tri Swiatitiela” (7,6 mld rubli), zatem idea mniejszego pancernika nie spełniła pokładanej w niej nadziei^[13].

Opis i ocena

Architektura i kadłub

Architektura „Rostisława” była typowa dla wczesnych przeddrednotów, z pękatym kadłubem, dziobnicą taranową, gładkim pokładem i uzbrojeniem głównym umieszczonym w dwóch dwudziałowych wieżach na dziobie i rufie. Rzadko spotykaną w tym czasie nowością było rozmieszczenie artylerii średniej 152 mm w czterech dwudziałowych cylindrycznych wieżach na burtach, zamiast w kazamatach. Pomiędzy wieżami głównego kalibru rozciągała się niska nadbudówka, dochodząca do burt na śródokręciu pomiędzy wieżami artylerii średniej (jej ściany stanowiły tam przedłużenie burt wzwyż)^[14]. W jej części dziobowej znajdował się mostek, zintegrowany z pancerną wieżą dowodzenia u jego podstawy i z kolumnowym masztem. Na maszcie był umieszczony mars bojowy i nad nim platforma reflektorów. Na początku służby masywna platforma reflektorów znajdowała się wysoko, ponad reją, lecz jeszcze w pierwszym okresie służby została przeniesiona niżej, tuż nad marsem bojowym; zlikwidowano też w tym okresie bocianie gniazdo z masztu rufowego, zapewne w celu redukcji wysoko położonych mas^[15]. Charakterystycznym elementem były skrzydła mostka podparte licznymi filarami. Za nadbudówką dziobową znajdowały się dwa proste kominy o okrągłym przekroju, a w części rufowej nadbudówki był drugi maszt z zawieszonym na nim dźwigiem do łodzi^[14]. Na samej rufie znajdowała się wewnętrzna galeryjka dla dowódcy^[15].

Kadłub „Rostisława” miał długość całkowitą 107,2 m, a na linii wodnej 105,3 m^[2]. Wyporność projektowa wynosiła 8880 ton, lecz faktyczna 10 520 ton^[2] (inne dane: normalna 10 140 t, pełna 10 980 t^[1]).

Wewnątrz kadłuba, pod linią wodną, na śródokręciu znajdowały się kotłownie, a za nimi maszynownia^[14]. Kadłub oparto na rysunkach teoretycznych linii pancernika „Sisoj Wielikij”^[7]. Podzielony był na 14 poprzecznych przedziałów wodoszczelnych^[16]. Ochronę przeciw wybuchom podwodnym stanowiły tylko zasobnie węglowe i podwójne dno^[16].

Uzbrojenie

Artylerię główną stanowiły cztery armaty kalibru 254 mm o długości lufy 45 kalibrów (L/45)^[17]. Umieszczone były w dwóch wieżach o pionowych ściankach, owalnych w rzucie z góry^[14]. W odróżnieniu od wcześniejszych pancerników, wieże miały nowoczesny napęd elektryczny zamiast hydraulicznego, aczkolwiek sprawiał on pewne problemy w eksploatacji^[7]. Armaty miały kąt podniesienia do 25° i donośność 10,7 mili morskiej (19,8 km)^[18] (według innych publikacji, donośność 16,8 km^[16]). Masa pocisku wynosiła 225,2 kg, prędkość początkowa 693 m/s^[16]. „Rostisław” otrzymał działa o numerach fabrycznych 16 do 19^[11]. Zapas amunicji wynosił 80 pocisków na lufę^[9]. Wieża z działami miała masę 380 t^[9].

Artylerię średnią stanowiło osiem dział kalibru 152 mm systemu Canet o długości lufy L/45, w czterech dwudziałowych wieżach^[17]. Pozwalało to uchronić działa od zalewania podczas sztormu i zapewniało im lepsze kąty ostrzału w porównaniu z kazamatami, zwłaszcza w kierunku dziobu i rufy. Wieże były cylindryczne, lecz oś obrotu była umieszczona mimośrodowo celem zrównoważenia ciężaru luf^[9]. Pociski ważyły do niecałych 50 kg, a ich donośność wynosiła do 14 km^[9]. Zapas amunicji wynosił po 180 pocisków na lufę^[9].

Uzbrojenie pomocnicze składało się początkowo z 12 dział kalibru 47 mm (3-funtowych) i 16 działek 37 mm (1,5-funtowych) systemu Hotchkissa^[2][9]. Z tego, osiem dział 47 mm umieszczone było w burtach, pod górnym pokładem (na każdej z burt po jednym na dziobie, rufie i dwa na śródokręciu)^[9]. Pozostałe cztery były w ścianach nadbudówki, stanowiących przedłużenie burt wzwyż. Miały one zapas 760 nabojów na lufę^[9]. Działka 37 mm były umieszczone na marsie bojowym oraz nadbudówkach; 12 z nich stanowiły pięciolufowe działka rewolwerowe^[9][19]. Ponadto, pancernik był wyposażony w typowe dla rosyjskich dużych okrętów 2 działa desantowe 63,5 mm L/19 systemu Baranowskiego, które mogły być zamontowane na lawetach lądowych, dla wsparcia oddziałów ekspedycyjnych^[9]. Ciężar całej salwy burtowej był podawany w 1905 roku jako 64 pudy (1048,3 kg)^[20].

Uzbrojenie pomocnicze podlegało następnie zmianom. W 1906 roku zdemontowano 12 działek 37 mm^[2] (być może jednak miało to miejsce już wcześniej)^[d]. W 1915 roku zdemontowano pozostałe działa małokalibrowe i zastąpiono je przez 4 działa 75 mm Canet umieszczone w kazamatach nadbudówki (o kącie podniesienia 25°) i 4 działa przeciwlotnicze 75 mm na pokładzie rufowym i wieżach artylerii głównej (o kącie podniesienia 51°)^[2][15]. W 1917 roku (według innych publikacji, w 1915^[2]) dodano 4 działa przeciwlotnicze 63,5 mm na pomostach nadbudówek (o kącie podniesienia 74°)^[15].

Broń podwodna: uzbrojenie uzupełniało sześć wyrzutni torpedowych standardowego wówczas kalibru 381 mm^[9][a]. Po jednej stałej nadwodnej wyrzutni znajdowało się na dziobie i rufie, a cztery wyrzutnie były umieszczone w burtach, przy tym dwie były nadwodne, a dwie, umieszczone przed wieżą dziobową, podwodne (systemu Lessnera)^[9][21]. W 1906 roku zdjęto wyrzutnie nadwodne, w praktyce bezużyteczne na dużych okrętach^[2]. Pomimo postulatów odciążenia okrętu, podwodne wyrzutnie o masie 34 ton nie zostały zdjęte^[22].

Kutry parowe pancernika były ponadto uzbrojone w miotacze torped bez napędu (ros. mietatielnyje miny)^[2]. Pancernik miał na uzbrojeniu także 50 min składowanych w komorze wewnątrz kadłuba, które mogły być stawiane z kutrów^[2].

Opancerzenie

Szkic (zakreskowany obszar pancerza)

Okręt posiadał zasadnicze opancerzenie ze stali typu Harveya^[17], dostarczonej w ilości 1227 ton przez amerykańską Bethlehem Iron Company^[7]. Główny pas pancerny na wysokości linii wodnej nie sięgał na całą długość okrętu i miał 69,2 m długości i 2,13 m wysokości^[16]. Jego grubość wynosiła od 254 mm na końcach do 368 mm w środkowej części^[2][1], a na dolnej krawędzi zmniejszała się do odpowiednio 152 i 203 mm^[17] (według innych danych, do 305 mm^[16]). Przy wyporności projektowej pas miał sięgać 1,52 m pod wodę^[16].

Nad głównym pasem był górny pas pancerny, o wymiarach 45,7 m na 2,3 m i grubości 127 mm^[17] (według innych źródeł od 127 do 227 mm w środkowej części^[16]). Wewnętrzny pokład pancerny miał grubość 52 mm nad pasem pancernym i 76 mm na krańcach kadłuba^[17] (według innych źródeł, 76 mm na śródokręciu i 64 mm na krańcach^[16][2]). Grodzie zamykające cytadelę pancerną, na końcach pasa, były grubości od 152 mm do 229 mm i były wykonane ze stali compound^[17] (według innych źródeł, 305 mm^[16]).

Wieże artylerii głównej miały pancerz grubości 254 mm, a ich barbety 152 mm^[16]. Wieże artylerii średniej miały pancerz 152 mm^[16][2] (127 mm według innych źródeł^[17][20]). Według odosobnionej publikacji, opancerzenie 127 mm miały ponadto kazamaty dział małego kalibru w ścianach nadbudówki^[16], lecz nie potwierdzają tego inne źródła^[e]. Wieża dowodzenia była opancerzona płytami 152 mm^[17].

Napęd

Napęd stanowiły dwie pionowe maszyny parowe potrójnego rozprężania, napędzające dwie czteropłatowe śruby^[16]. Maszyny zasilane były przez osiem kotłów cylindrycznych, z tego cztery były dwustronne (sześciopaleniskowe), a cztery pojedyncze (trzypaleniskowe), stąd w literaturze podawane są na ogół informacje o 12 kotłach^[16][23]. Kotły rozmieszczone były po dwa obok siebie; skrajne pary kotłów od strony dziobu i rufy były pojedyncze, a wewnętrzne pary były dwustronne^[14]. Okręt posiadał także kotły pomocnicze, które okazały się w praktyce nieprzydatne^[24]. Maszyny wyprodukowały Zakłady Bałtyckie w Petersburgu, na wzór maszyn „Sisoja Wielikogo”^[7]. Obie znajdowały się w jednym przedziale, obok siebie^[16]. Zapas paliwa wynosił normalnie 550 ton węgla, a maksymalny 820 ton^[2]. Moc projektowa wynosiła 8500 KM, faktycznie osiągnięto maksymalną moc indykowaną 8816 KM^[16]. Prędkość projektowa wynosiła 16 węzłów, ale na próbach odbiorczych rozwinięto maksymalnie 15,8 węzła^[2] (według innych źródeł, 15,6 w^[16]). Podczas normalnej eksploatacji okręt osiągał 15 węzłów^[16].

Początkowo okręt projektowano z nowocześniejszymi kotłami wodnorurkowymi Belleville’a, lecz ministerstwo morskie zdecydowało zamienić je na starsze kotły cylindryczne (płomieniówkowe)^[25]. Cztery z ośmiu kotłów były pierwotnie opalane mazutem zamiast węglem, co było bardziej perspektywicznym rozwiązaniem, po raz pierwszym zastosowanym na rosyjskim dużym okręcie. Doświadczenia okazały się pozytywne, lecz z powodu trudniejszej obsługi niedopracowanej instalacji i wymagania wykwalifikowanej obsady, zimą 1904/1905, przerobiono je na klasyczne opalanie węglowe^[25][16].

Wyposażenie, załoga i inne

Na maszcie dziobowym znajdowała się platforma z dwoma lub trzema reflektorami (przeniesiona niżej w pierwszym okresie służby), a u podstawy masztu rufowego znajdowała się platforma z parą reflektorów^[15]. W 1911 roku pancernik wyposażono w radiostację Marconi o mocy 2 kW i zasięgu do 200 mil morskich^[15].

Załoga składała się początkowo z 633 ludzi, w tym 27 oficerów, w 1916-1917 roku doszła do 835-852 osób, w tym 21-24 oficerów^[2].

Ocena

Okręt nie był uważany za udany, głównie z powodu narzuconego ograniczenia wielkości, przekładającego się na słabsze uzbrojenie w porównaniu z większością pancerników^[1]. Przy tym, jego koszt budowy okazał się niewiele mniejszy od zwykłych pancerników. Szczególnie użycie jako głównego uzbrojenia dział kalibru 254 mm, o mniejszej przebijalności i donośności od typowych dział 305 mm, uważane jest z perspektywy za błąd^[26]. Z uwagi na różnice w balistyce, uniemożliwiało to w przypadku „Rostisława” stosowanie scentralizowanego kierowania ogniem pancerników, wprowadzonego po wojnie rosyjsko-japońskiej^[26]. We flocie rosyjskiej takie uzbrojenie posiadały jeszcze tylko pancerniki typu Pierieswiet, łączące cechy pancerników i krążowników pancernych, i pancerniki obrony wybrzeża typu Admirał Sieniawin. Pancernik miał znaczne przeciążenie w stosunku do wyporności projektowej, które było typowym problemem rosyjskich dużych okrętów, ale na „Rostisławie” osiągało wartość aż 1946 ton (w 1907 roku)^[27]. Powodowało ono wzrost zanurzenia o 0,94 m i w konsekwencji skrycie się prawie całego głównego pasa pancernego pod wodą^[27]. Mimo to, zanurzenie pozostawało mniejsze o około metr od zwykłych pancerników^[13]. Pomimo niedostatków, „Rostisław” był piątym co do wartości bojowej pancernikiem Floty Czarnomorskiej w chwili wybuchu wojny i mógł być włączany w skład eskadry, służąc aktywnie podczas wojny^[28]. Wyrażona jest w piśmiennictwie także nie uzasadniona bliżej opinia, że „Rostisław” okazał się jedną z bardziej przemyślanych konstrukcji swoich czasów^[4]. Jej autor pisze, że był on jednym z najlepszych pancerników Floty Czarnomorskiej, jednakże wydaje się, że to stwierdzenie odnosi raczej do wartościowej służby podczas wojny jako okrętu wsparcia artyleryjskiego^[29].

Służba

„Rostisław” w późniejszym szarym malowaniu

„Rostisław” i okręt podwodny „Karas'” (bliźniak zatopionej w kolizji „Kambali”)

Przed I wojną światową

1 maja 1900 roku dowódcą okrętu został wielki książę Aleksander (był to pierwszy przypadek objęcia zwykłego dowództwa okrętu przez członka rodziny carskiej; jako miczman służył wówczas na „Rostisławie” także wielki książę Cyryl)^[12]. W lecie tego roku pancernik w składzie Eskadry Ćwiczebnej odbył pierwszy dalszy rejs do Konstantynopola^[30]. Następnie brał udział w dalszych rejsach szkolnych i manewrach floty. W wojnie japońsko-rosyjskiej okręty Floty Czarnomorskiej nie brały udziału, jednakże uczestniczyła w niej część marynarzy „Rostisława”, jako uzupełnienia dla I i II Eskadry Oceanu Spokojnego^[31].

Podczas wydarzeń rewolucyjnych 1905 roku, „Rostisław” został w czerwcu wysłany wraz z eskadrą czterech pancerników pod Odessę w próbie przechwycenia zrewoltowanego pancernika „Potiomkin”, jako okręt flagowy wiceadmirała Krigera^[32]. W trakcie spotkania 17 czerwca, nazwanego później przez historiografię radziecką „niemym bojem”, przywódcy buntowników podjęli niezdecydowaną próbę staranowania „Rostisława”, ostatecznie jednak zaniechaną i zakończoną przejściem „Potiomkina” przez szyk eskadry rządowej^[32]. Okręty obu stron rozeszły się następnie bez otwierania ognia^[24]. W ogólnej atmosferze rewolucyjnej panującej wówczas w Rosji, również na „Rostisławie”, stojącym następnie w Sewastopolu, marynarze podejmowali próby przejęcia kontroli nad okrętem i podnosili czerwoną flagę, lecz ostatecznie nie wypowiedzieli posłuszeństwa dowództwu^[24]. Pancernik natomiast wziął udział w listopadzie w „rozstrzelaniu” w porcie w Sewastopolu zrewoltowanego krążownika „Oczakow” (wystrzeliwując dwa pociski 254 mm i 7 pocisków 152 mm) oraz niszczyciela „Swiriepyj” (7 pocisków 152 mm)^[24].

Po zakończeniu wojny z Japonią, „Rostisław” posłużył do wypracowywania nowych metod skutecznego strzelania Floty Czarnomorskiej na maksymalne odległości, wykorzystując wnioski z wojny^[33]. W 1907 roku zdjęto dla odciążenia nadwodne aparaty torpedowe, a także jeden kuter parowy zastąpiono motorowym; nie podjęto mimo to proponowanych dalej idących kroków w celu zmniejszenia przeciążenia okrętu (jak demontaż dział 47 mm, kotłów pomocniczych i rufowego masztu)^[24].

W październiku 1907 roku pancerniki eskadrowe (eskadriennyj bronienosjec), w tym „Rostisława”, przeklasyfikowano na okręty liniowe (liniejnyj korabl)^[34]. Podczas ćwiczeń 29 maja 1909 roku, przed północą, „Rostisław” staranował i zatopił w kolizji przed Sewastopolem okręt podwodny „Kambała”^[34]. Pancernik przystąpił od razu do akcji ratunkowej, lokalizując okręt podwodny na głębokości 57 m i wysyłając na ochotnika nurka na taką głębokość, lecz 21 osób załogi okrętu podwodnego od razu zginęło po kolizji^[34]. Dowódca „Rostisława” Andriej Sapsaj został uwolniony z zarzutów^[34]. W 1910 roku „Rostisław” wraz z pancernikami „Pantielejmon” i „Tri Swiatitiela” utworzyły brygadę okrętów liniowych floty czynnej Morza Czarnego^[35].

We wrześniu 1911 roku „Rostisław” w składzie brygady pancerników odbył wizytę w Rumunii. W drodze powrotnej „Pantielejmon” i „Jewstafij” weszły na mieliznę pod Konstancą; „Rostisław” uniknął tego losu, lecz nie zwrócił uwagi pozostałych pancerników na błąd nawigacyjny^[28]. We wrześniu 1912 roku „Rostisław” przeszedł do I rezerwy, zastąpiony w brygadzie przez wyremontowany „Tri Swiatitiela”^[28]. W październiku 1912 roku jednakże wszedł w skład międzynarodowej eskadry, której zadaniem była ochrona europejskich poselstw w Konstantynopolu w związku z wojną bałkańską (okrętem flagowym był francuski krążownik „Léon Gambetta”; z rosyjskich okrętów był w niej także krążownik „Kaguł” i kanonierki)^[22]. W ten sposób „Rostisław” stał się jedynym rosyjskim czarnomorskim pancernikiem, który reprezentował interesy Rosji poza samym Morzem Czarnym^[10]. W skład eskadry wchodził także późniejszy przeciwnik rosyjskich pancerników – niemiecki krążownik liniowy „Goeben”^[22]. 29 stycznia 1913 roku doszło do incydentu międzynarodowego, kiedy odłamki przypadkowo odpalonego z pancernika pocisku 47 mm trafiły w koszary gwardii sułtańskiej (bez ofiar)^[22]. Po powrocie do Sewastopola, 9 sierpnia pancernik brał udział w uroczystych obchodach 300-lecia panowania Romanowów i był wizytowany przez cara. Zimą 1913/1914 pancernik przeszedł remont, połączony z ulepszeniem przyrządów celowniczych dział i ponownym montażem sieci przeciwtorpedowych^[36]. Następnie, wraz z pancernikiem „Sinop” został przydzielony do rezerwowej brygady okrętów liniowych, która we wrześniu 1914 roku została przekształcona w 2. Brygadę Okrętów Liniowych (wraz z „Tri Swiatitiela”)^[36].

I wojna światowa

W nawiasach daty nowego porządku

„Rostisław” i niszczyciel „Zwonkij”

„Rostisław” ostrzeliwujący tureckie pozycje 15 marca 1915 roku

„Rostisław” i „Tri Swiatitiela” (w głębi)

Po wybuchu I wojny światowej, 5 sierpnia 1914 roku dowódcą „Rostisława” został Polak, kapitan I rangi Kazimierz Porębski^[37]. Wkrótce po rozpoczęciu działań wojennych między Rosją a Turcją, pancernik wziął udział w pierwszej akcji floty rosyjskiej, osłaniając akcję stawiania min pod Bosforem 22 października (4 listopada) 1914 roku^[37]. W drodze powrotnej „Rostisław” i krążownik „Kaguł” pod osłoną eskadry zbombardowały 24 października (6 listopada) port w Zonguldaku, będącym centrum wydobycia i przeładunku węgla w Turcji, co zarazem stanowiło pierwszy ostrzał pozycji tureckich^[37]. Wystrzelono 25 pocisków 254 mm i, razem z „Kagułem”, 226 pocisków 152 mm^[38]. 5 (18) listopada doszło do potyczki koło przylądka Sarycz z niemieckim krążownikiem liniowym „Goeben” i krążownikiem lekkim „Breslau” (występującymi pod banderą turecką jako „Yavuz Sultan Selim” i „Midilli”), lecz „Rostisław” jako ostatni w szyku, z powodu mgły, nie ostrzeliwał „Goebena”, natomiast wystrzelił dwa pociski 254 mm i 6 kalibru 152 mm do krążownika „Midilli”, nie uzyskując trafienia^[37]. Sam nie odniósł uszkodzeń, jedynie upadły obok niego dwa pociski 280 mm^[37]. W kolejnych miesiącach brał on udział w dalszych akcjach floty, która między innymi 28 marca, 25 kwietnia, 2 i 3 maja (nowego stylu) ostrzeliwała tureckie umocnienia na północ od Bosforu, jako demonstracja towarzysząca kampanii dardanelskiej państw ententy^[39].

„Rostisław” wziął również udział w kolejnym starciu z „Goebenem” pod Bosforem 27 kwietnia (10 maja) 1915 roku, kiedy to wraz z „Jewstafim” i „Ioannem Złatoustym” stanowił grupę osłony okrętów bombardujących tureckie pozycje. „Goeben” zaskoczył i rozpoczął ostrzał słabszego zespołu rosyjskich okrętów, jednakże w toku starcia zdołały dołączyć pancerniki „Pantielejmon” i „Tri Swiatitiela”, wchodząc na miejsce w szyku torowym przed ostatnim „Rostisławem” i skutecznie ostrzeliwując nieprzyjacielski okręt, który odstąpił^[40]. „Rostisław” pod dowództwem Porębskiego^[f], dysponujący najsłabszymi armatami, nie brał udziału w ostrzale, żeby nie przeszkadzać w korygowaniu ognia armat 305 mm pozostałych pancerników^[40].

Od początku 1916 roku „Rostisław” był okrętem flagowym oddziału batumskiego, wspierającego oddziały lądowe nacierające na terytorium tureckie z rejonu Batumi (w jego skład wchodziły ponadto kanonierki „Kubaniec”, „Doniec” i niszczyciele)^[41]. Między innymi, 5 lutego 1916 roku, wspierając natarcie rosyjskie, okręt wystrzelił 94 pociski 254 mm, 303 – 152 mm i 29 – 75 mm, a 1 kwietnia 1916 roku – 540 pocisków 152 mm^[42]. W toku działań wysadzono taktyczny desant, który doprowadził do zdobycia 7 marca portu Rize. W efekcie działań wojsk rosyjskich wspieranych przez „Rostisława” i później także „Pantielejmona”, 2 kwietnia 1916 roku Turcy opuścili Trapezunt^[42].

Od września 1916 roku, po przystąpieniu do wojny Rumunii, „Rostisław” bazował w Konstancy, osłaniając port i rosyjskie konwoje z wojskiem do Rumunii^[43]. Był w tym czasie atakowany mało skutecznie przez lotnictwo niemieckie (jedna z bomb wybuchająca przy wieży rufowej raniła 16 członków załogi) oraz ostrzeliwał pozycje lądowe^[43]. Z Konstancy, ostrzeliwanej już przez podchodzące wrogie wojska, „Rostisław” odszedł 9 października 1916 roku^[43]. Od końca 1916 do stycznia 1917 roku pancernik ponownie bazował w Batumi^[19].

Z uwagi na działania w obszarach przybrzeżnych, w 1916 roku planowano zamontować na kadłubie „Rostisława” wzorem brytyjskich monitorów zewnętrzne kesony, mające zwiększyć odporność przeciw minom, lecz ostatecznie, mimo ich wykonania, w sierpniu 1916 roku minister morski I. Grigorowicz zdecydował o odłożeniu ich montażu^[19]. Rozważano dodanie dwóch pojedynczych armat 152 mm na pokładzie każdej z burt, lecz również nie zostało to zrealizowane^[19]. Przeprowadzono jedynie parę mniejszych modernizacji, m.in. polepszono pod koniec roku ochronę wieży dowodzenia^[19]. Zamierzano też zdjąć ciężki nieużywany już bojowy mars z masztu i zamontować lżejszy maszt (nie jest jasne, czy to wykonano)^[19].

Okres rewolucji i wojna domowa

Po rewolucji lutowej w 1917 roku i związanych z nią przemianach politycznych nastąpiło rozprzężenie i rozpolitykowanie w armii rosyjskiej. Okręty Floty Czarnomorskiej, w odróżnieniu od Floty Bałtyckiej, zachowały mimo to zdolność bojową, a jedynie powołano na nich marynarskie komitety okrętowe, które brały udział w administracji^[44]. Dowódcą okrętu był wówczas komandor Fiodor Stark. „Rostisław” nie był już w tym okresie używany do zadań bojowych, a jedynie we wrześniu – październiku odbył ostatni rejs do Batumi, jako okręt flagowy zespołu batumskiego^[45]. Po bolszewickiej rewolucji październikowej dyscyplina zaczęła spadać i część załogi opuściła okręt^[45]. Dopiero 22-24 lutego 1918 roku doszło w Sewastopolu do ekscesów i rozruchów, wspieranych przez komunizujących marynarzy^[45].

Pozostała na pancerniku część załogi przeszła w kwietniu na inne czynne okręty, odchodząc z nimi do Noworosyjska, a „Rostisław” został porzucony w Sewastopolu, gdzie został przejęty przez oddziały niemieckie zajmujące miasto 30 kwietnia 1918 roku (starego stylu)^[46]. Pomimo zawieszenia bandery niemieckiej, okręt nie został przez nich przyjęty do służby^[29]. W listopadzie 1918 roku, w związku z zakończeniem wojny światowej, stojące tam okręty zostały przekazane wojskom brytyjskim. W kwietniu 1919 roku Brytyjczycy, opuszczając Sewastopol, wysadzili w powietrze cylindry maszyn pozostawionych okrętów, w tym „Rostisława”, żeby nie mogły zostać wykorzystane przez zajmujących miasto bolszewików^[46].

W czerwcu 1919 roku Sewastopol został odbity przez białych od bolszewików. „Rostisław” został zamieniony w pływającą baterię bez napędu i przebazowany do Kerczu, gdzie ochraniał Cieśninę Kerczeńską i ostrzeliwał pozycje bolszewików na Półwyspie Tamańskim^[47]. Podczas ewakuacji białych z Krymu, „Rostisław” został samozatopiony 16 listopada 1920 roku w Cieśninie Kerczeńskiej, w celu zablokowania komunikacji bolszewików z Morza Azowskiego, osiadając na dnie z pokładem nad wodą z powodu małej głębokości^[48][29]. Zamiar zatarasowania toru wodnego się mimo to nie powiódł^[29].

Po zakończeniu wojny domowej władze radzieckie planowały podnieść wrak, znajdujący się w rejonie pozycji 45°25′N 36°37′E/45,416667 36,616667^[49]. W lecie 1927 roku rozpoczęto prace zmierzające do zbudowania koferdamu wokół okrętu, lecz sztormowa pogoda uniemożliwiła prace^[49] (według innych źródeł, próby podniesienia uniemożliwione przez pogodę miały miejsce w 1924 roku^[29]). W marcu 1928 roku kadłub został uszkodzony przez lód i zrezygnowano z próby podniesienia^[49][29]. W 1930 roku przedsiębiorstwo robót podwodnych EPRON zdemontowało uzbrojenie i elementy nadbudówek, a kadłub następnie zapadł się w grunt^[49]. Zdemontowano również inne wartościowe elementy^[29]. Fragment pancerza eksponowany jest w Kerczeńskim Muzeum Historyczno-Archeologicznym^[49].

Na pokładzie „Rostisława” – wieża dział 152 mm

Lista dowódców

• Aleksandr Spickij – 13 stycznia 1897–1899
• wielki książę Aleksander – 1900–1903
• Jewgienij Rogula – 1 stycznia 1903–1905
• Władimir Litwinow – 1905–1906
• Dmitrij Pietrow – 2 października 1906–1908
• Andriej Sapsaj – 3 marca 1908–1910
• Andriej Pokrowskij – 1910–1911
• Michaił Sablin – 1912–1914
• Kazimierz Porębski – 1914, 1915^[40]
• Iwan Kuzniecow – 24 grudnia 1914-?
• Nikołaj Sawinskij – 1916
• Fiodor Stark – 21 listopada 1916–1918
• Michaił Dombrowskij – październik 1920

Źródło: ^[50]

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Michał Glock. Rostisław. Najmniejszy pancernik Floty Czarnomorskiej. „Morze, Statki i Okręty”. 10/2010. XV (106), s. 60-71, październik 2010. ISSN 1426-529X. 
• Rafaił M. Mielnikow: Eskadriennyj bronienosjec Rostisław (1893-1920). Sankt Petersburg: M.A. Leonow, 2006, seria: Korabli i Srażenija. ISBN 5-90223-634-7. (ros.).
• Denis Kozłow. Boj u Bosfora. „FłotoMaster”, s. 16-27, 4/ 2003. (ros.). 
• Lech Trawicki. Okręty kontradmirała Kazimierza Porębskiego. Wiek pary – czas wojny. „Morze, Statki i Okręty”. 56, s. 68-73, marzec-kwiecień 2/ 2006. 
• Roger Chesneau, Eugene Kolesnik: Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860-1905. London: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 978-0-85177-133-5. (ang.).