Roszpunka

Roszpunka
	; Morfologia (roszpunka warzywna)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	szczeciowce
Rodzina	przewiertniowate
Rodzaj	roszpunka
	Nazwa systematyczna
	Valerianella Miller; Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754
	Typ nomenklatoryczny
	Valerianella locusta (L.) Laterrade

Liście roszpunki warzywnej jako warzywo

Roszpunka, roszponka (Valerianella Miller) – rodzaj roślin należący do rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae. Obejmować ma 64 gatunki^[4], ale zestawienie zaakceptowanych nazw gatunkowych z baz taksonomicznych daje ich 77^[5]^[6]. Rośliny te występują naturalnie przede wszystkim w Eurazji, w klimacie umiarkowanym, na obszarze od Wysp Brytyjskich i Portugalii na zachodzie po Afganistan na wschodzie. Poza tym obecne są w północnej Afryce^[4]^[7]. W Europie rosną 24 gatunki^[4]. Centrum zróżnicowania stanowi Turcja, gdzie obecnych jest 31 gatunków^[7]. Występują także na niewielkim obszarze w środkowo-wschodniej części USA^[5]. Poza tym introdukowane zostały do Azji Wschodniej i Ameryki Południowej^[5]. W Polsce występuje 7 gatunków, z czego trzy to tylko przejściowo dziczejące efemerofity^[8]. Rośliny te zasiedlają najczęściej suche tereny skaliste, częste są także w krajobrazie rolniczym, na polach, i w na siedliskach ruderalnych (np. na starych murach)^[7].

Są to rośliny zielne o silnie rozgałęzionych widlasto pędach^[4], z drobnymi kwiatami, rozróżniane głównie na podstawie budowy owoców, które zaopatrzone są w rozmaite przydatki (haczyki, kolce, włoski, papierzaste oskrzydlenie i spłaszczone wyrostki)^[7].

Niektóre gatunki uprawiane i używane są jako warzywa, zwłaszcza roszpunka warzywna V. locusta^[4].

Morfologia

Kwiatostan roszpunki warzywnej

Owoce roszpunki ząbkowanej

Pokrój: Rośliny jednoroczne (rzadko dwuletnie^[5]) o pędach osiągających do 40 cm wysokości^[7], od nasady lub przynajmniej w górnej części rozgałęzione widlasto^[9]. Pędy nagie lub w różnym stopniu owłosione^[5], czasem z zadziorkami^[9].
Liście: Dolne często skupione w rozetę przyziemną, całobrzegie, zwykle zaokrąglone^[7]^[5]. Górne liście naprzeciwległe, zwykle zrośnięte nasadami^[5]. Ich blaszka najczęściej z ząbkami, czasem jest całobrzega^[5], rzadko klapowana lub nawet pierzasto-sieczna^[7]^[5].
Kwiaty: Drobne, obupłciowe, skupione w luźne lub skupione baldaszkowate lub główkowate kwiatostany, w których obrębie kwiaty wyrastają w dwuramiennych wierzchotkach^[9]. Poszczególne kwiaty siedzące, wsparte są lancetowatymi lub podługowatymi przysadkami^[5]. Kielich różnie wykształcony – rzadko zredukowany całkowicie i na owocach niewidoczny, częściej w postaci rąbka z uszkami lub ząbkami, trwały, zachowujący się na owocach. Korona kwiatu u nasady i do połowy, czasem wyżej zrośnięta z pięciu płatków w rurkę, w górze lejkowata, przy czym wolne, rozpostarte końce płatków mogą być równe lub jeden z nich bywa większy od reszty^[9]. Korona zwykle biała, jasnoniebieska lub różowawa^[7]. Pręciki trzy. Słupek pojedynczy, z dolną zalążnią, trójkomorowy, przy czym tylko w jednej komorze rozwija się zalążek. Szyjka słupka kończy się trójramiennym znamieniem^[7].
Owoce: Niełupki owłosione lub nagie^[5], zawierające pojedyncze nasiono, z różnie wykształconymi, często zupełnie zmarniałymi komorami płonnymi. Na szczycie z rąbkiem trwałego kielicha różnie wykształconym^[7]. W czasie owocowania rąbek kielicha twardnieje, wznosi się prosto, rozchyla albo rozdyma. Może być całobrzegi lub zwieńczony 3–6 kolcami lub haczykami, nigdy nie jest jednak pierzasty^[5]. Jego budowa jest istotną cechą diagnostyczną^[4].

Systematyka

Synonimy

Masema Dulac, Odontocarpa Necker ex Rafinesque, Polypremum Adanson^[3], Siphonella (Torr. & A. Gray) Small^[10], Fedia, Pseudobetckea^[4]

Pozycja systematyczna

Według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016) rodzaj należy do szeroko ujmowanej rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae, a w jej obrębie do podrodziny kozłkowych Valerianoideae. W niektórych ujęciach podrodzina ta podnoszona jest do rangi rodziny – kozłkowatych Valerianaceae^[2]^[10]^[4].

Gatunki flory Polski^[8]^[11]

roszpunka bruzdkowana (Valerianella rimosa Bastard) – antropofit zadomowiony
roszpunka koroniasta (Valerianella coronata (L. DC.) – efemerofit
roszpunka mieszana (Valerianella mixta Dufr.) – antropofit zadomowiony
roszpunka ostrogrzbiecista (Valerianella carinata Loisel.) – efemerofit
roszpunka warzywna (Valerianella locusta Laterr em. Betcke) – antropofit zadomowiony
roszpunka wełnistoowockowa (Valerianella eriocarpa Desv.) – efemerofit
roszpunka ząbkowana (Valerianella dentata (L.) Pollich)

Roszpunka bruzdkowana
V. rimosa
Roszpunka koroniasta
V. coronata
Roszpunka ostrogrzbiecista
V. carinata
Roszpunka warzywna
V. locusta
Roszpunka ząbkowana
V. dentata

Wykaz gatunków^[6]^[5]

Valerianella abyssinica Fresen.
Valerianella adylovii M.N.Abdull.
Valerianella affinis Balf.f.
Valerianella aksaensis M.N.Abdull.
Valerianella amarella (Lindl. ex A. Gray) Krok
Valerianella amblyotis Fisch. & C.A.Mey. ex Hohen.
Valerianella anodon Lincz.
Valerianella antilibanotic a Rech.f.
Valerianella balansae V.A.Matthews
Valerianella bushii Dyal
Valerianella carinata Loisel. – roszpunka ostrogrzbiecista
Valerianella chenopodifoli a (Pursh) DC.
Valerianella chlorodonta Coss. & Durieu
Valerianella chlorostephan a Boiss. & Balansa
Valerianella corniculata C.A.Mey.
Valerianella coronata (L.) DC. – roszpunka koroniasta
Valerianella costata (Steven) Betcke
Valerianella cymbaecarpa C.A.Mey.
Valerianella dactylophylla Boiss. & Hohen.
Valerianella dentata (L.) Pollich – roszpunka ząbkowana
Valerianella deserticola Hadac
Valerianella discoidea (L.) Loisel.
Valerianella divaricata Lange
Valerianella echinata (L.) DC.
Valerianella eriocarpa Desv. – roszpunka wełnistoowockowa
Valerianella falconida Shvedtsch.
Valerianella florifera Shinners
Valerianella glomerata Boiss. & Balansa
Valerianella hirsutissima Link
Valerianella intermedia Dyal
Valerianella kotschyi Boiss.
Valerianella kulabensis Lipsky ex Lincz.
Valerianella lasiocarpa (Steven) Betcke
Valerianella leiocarpa (K.Koch) Kuntze
Valerianella leptocarpa Pomel
Valerianella lipskyi Lincz.
Valerianella locusta (L.) Laterr. – roszpunka warzywna
Valerianella longiflora (Torr. & A. Gray) Walp.
Valerianella martini Loscos
Valerianella microcarpa Loisel.
Valerianella multidentata Loscos & J.Pardo
Valerianella muricata (Steven ex M.Bieb.) W.H.Baxter
Valerianella muricata (Steven ex M.Bieb.) W.H.Baxter
Valerianella nuttallii Walp.
Valerianella obtusiloba Boiss.
Valerianella orientalis (Schltdl.) Boiss. & Balansa
Valerianella ovczinnikovii Sharipova
Valerianella oxyrhyncha Fisch. & C.A.Mey.
Valerianella ozarkana Dyal
Valerianella palmeri Dyal
Valerianella petrovichii Asch.
Valerianella plagiostephan a Fisch. & C.A. Mey.
Valerianella platycarpa Trautv.
Valerianella pomelii Batt.
Valerianella pontica Lipsky
Valerianella puberula (Bertol. ex Guss.) DC.
Valerianella pumila (L.) DC.
Valerianella radiata Dufr.
Valerianella rimosa Bastard – roszpunka bruzdkowana
Valerianella samolifolia (DC.) A. Gray
Valerianella sclerocarpa Fisch. & C.A.Mey.
Valerianella stenocarpa Krok
Valerianella stephanodon Coss. & Durieu
Valerianella szovitsiana Fisch. & C.A. Mey.
Valerianella texana Dyal
Valerianella triceras Bornm.
Valerianella triplaris Boiss. & Buhse
Valerianella tuberculata Boiss.
Valerianella turcica Dogru-Koca & G.Zare
Valerianella turgida (Steven) Betcke
Valerianella turkestanica Regel & Schmalh.
Valerianella umbilicata (Sull. ex A.Gray) Alph.Wood
Valerianella uncinata (M.Bieb.) Dufr.
Valerianella varzobica Sharipova
Valerianella vesicaria (L.) Moench
Valerianella vvedenskyi Lincz.
Valerianella woodsiana (Torr. & A. Gray) Walp.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-29] (ang.).
↑ ^a ^b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-25].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 958. ISBN 978-1-107-11502-6.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Valerianella Mill.. W: Plants of the World [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2019-06-17].
↑ ^a ^b Valerianella. W: The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-06-17].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 319. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b ^c ^d Bogumił Pawłowski (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XI. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1967, s. 339.
↑ ^a ^b Genus: Valerianella Mill.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2019-06-17].
↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 192. ISBN 978-83-925110-5-2.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-29] (ang.).

[A-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-25].

[mabb-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 958. ISBN 978-1-107-11502-6.

[pow-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Valerianella Mill.. W: Plants of the World [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2019-06-17].

[tpl-6] Valerianella. W: The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-06-17].

[philips-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 319. ISBN 0-333-74890-5.

[checklist2002-8] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[flora-9] Bogumił Pawłowski (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XI. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1967, s. 339.

[grin-10] Genus: Valerianella Mill.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2019-06-17].

[gawrys-11] Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 192. ISBN 978-83-925110-5-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne

Roszpunka

Morfologia

Systematyka

Przypisy

Media użyte na tej stronie

Licencja

Morfologia (roszpunka warzywna)
Systematyka^[1]^[2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	szczeciowce
Rodzina	przewiertniowate
Rodzaj	roszpunka
Nazwa systematyczna
Valerianella Miller Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754
Typ nomenklatoryczny
Valerianella locusta (L.) Laterrade^[3]