Rotunda Zamojska

Rotunda Zamojska
Symbol zabytku nr rej. A/477 z 17 kwietnia 1970

Rotunda w Zamościu; widok od południa
Państwo

 Polska

Miejscowość

Zamość

Adres

ul. Droga Męczenników Rotundy

Typ budynku

budowla forteczna

Architekt

Jan Chrzciciel de Grandville Malletski

Rozpoczęcie budowy

1825

Ukończenie budowy

1831

Zniszczono

częściowe zniszczenie we wrześniu 1939 w wyniku bombardowania niemieckiego

Położenie na mapie Zamościa
Mapa konturowa Zamościa, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Rotunda Zamojska”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa lubelskiego
Mapa konturowa województwa lubelskiego, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Rotunda Zamojska”
Ziemia50°42′39″N 23°14′50″E/50,710833 23,247222
Strona internetowa
Plan Rotundy i cmentarza wojennego
Rotunda Zamojska, miejsce martyrologii ludności Zamojszczyzny 1940-1944

Rotunda Zamojska – powstała w latach 1825–1831 jako działobitnia, po włączeniu Zamościa po Kongresie wiedeńskim w 1815[1] w granice Królestwa Kongresowego, czyli pod panowanie Rosji. W czasie II wojny światowej, w latach 1940–1944 był tu niemiecki obóz podległy gestapo „Gefangenen Durchgangslager Sicherheitspol” („Jeniecki Obóz Przejściowy Policji Bezpieczeństwa”), miejsce martyrologii ludności Zamojszczyzny.

Stanowi część miasta o nazwie Rotunda w obrębie dzielnicy Stare Miasto[2].

Historia

Tablica w miejscu spalania ciał ofiar niemieckiego obozu Rotunda w Zamościu
Miejsce egzekucji i rozstrzeliwań więźniów

Budową rotundy kierował francuski gen. Jan Chrzciciel Mallet-Malletski podczas modernizacji zamojskiej twierdzy. Znajduje się ok. 500 m na południe od Starego Miasta, pełniła wówczas ważną funkcję jako stanowisko obronne. Z twierdzą połączona była drogą biegnącą na południe od dawnego bastionu II, osłoniętą wałami i fosą na zewnątrz. Rotunda ma formę grubego (ok. 7 m) pierścienia przykrytego warstwą ziemi, otwartego od strony Starego Miasta, z wysokimi (ok. 9,5 m), ceglano-kamiennymi ścianami, z oknami o funkcji strzelnicy od zewnątrz oraz wejściami do poszczególnych cel od dziedzińca. Zbudowana jest na planie koła o średnicy zewnętrznej 54 m. Wewnętrzny dziedziniec ma 38,5 m średnicy[3]. Znajduje się tam 19 niewielkich, połączonych cel – wcześniej było ich 20, jedna została zniszczona podczas bombardowania niemieckiego na początku II wojny światowej. Do dziś Rotunda otoczona jest fosą od zachodu, południa i wschodu.

W okresie II Rzeczypospolitej stacjonujące w Zamościu pułki Wojska Polskiego 9 Pułk Piechoty Legionów i 3 Pułk Artylerii Lekkiej przejęły obiekty Rotundy[1].

II wojna światowa

Kwatery Żołnierzy Armii Polskiej z Września 1939 na cmentarzu Rotunda
Bł. Stanisław Kostka Starowieyski, więzień Rotundy

Podczas II wojny światowej Niemcy stworzyli tu 19 czerwca 1940 przejściowy obóz dla ludności aresztowanej w ramach niemieckiej Akcji AB Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej (Außerordentliche Befriedungsaktion)[4], m.in. grupy inteligencji, ludzi związanych z ruchem oporu. Później, w roku 1942, obiekt ten stanowił także miejsce licznych, masowych egzekucji, jakie obejmowały ludność Zamojszczyzny, w tym również dzieci. Podobnie jak w wielu innych miejscach, Niemcy również tu zacierali ślady dokonanych zbrodni; prochy spalonych ofiar zrzucano do fosy-rzeczki biegnącej wokół Rotundy. Szacuje się, że pozbawiono tu życia ok. 8 tysięcy ludzi. Za zbrodnie nikt z oprawców nie został osądzony[5]. Ostatnie egzekucje miały miejsce 20 i 21 lipca 1944, gdy rozstrzelano 150 ludzi, krótko przed wyzwoleniem obozu[6].

Po zakończeniu działań wojennych i wyzwoleniu miasta spod okupacji niemieckiej w 1944 r., utworzono tu cmentarz z grobami ofiar Rotundy wokół jej murów na zewnątrz oraz groby innych ofiar po obu stronach drogi prowadzącej od północy do jej dziedzińca (uporządkowanych w połowie lat 50.): żołnierzy Armii Polskiej z Września 1939, żołnierzy Armii Krajowej, partyzantów radzieckich i żołnierzy Armii Czerwonej, a także ludności cywilnej, Żydów i ofiar ludobójstwa stalinowskiego. Jest tu wiele grobów bezimiennych, symbolicznych, można też zauważyć groby zbiorowe, ale upamiętniające tragiczne wydarzenia i walkę w obronie Polski. Znajdują się tutaj prochy ponad 45 tysięcy ofiar, żołnierzy oraz partyzantów poległych w czasie okupacji niemieckiej na Ziemi Zamojskiej[7].

W roku 1947 utworzono tu Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny – Rotunda.

Przy wejściu na dziedziniec znajduje się brama z niemieckimi napisami „Gefangenen Durchgangslager Sicherheitspol” („Jeniecki Obóz Przejściowy Policji Bezpieczeństwa”), poniżej mniejszymi literami: Beschlagnahmt im Einvernehmen mit der Ortskommandtr Zamosc (Obiekt zajęty w porozumieniu z komendanturą w Zamościu)[1].

Po lewej stronie, w miejscu zniszczonej celi, znajduje się płyta upamiętniająca rozstrzeliwania i egzekucje więźniów.

Wewnątrz, poszczególne cele zostały poświęcone różnym ofiarom II wojny światowej, nie tylko z Zamojszczyzny, są tam:

  1. Ruiny celi zbombardowanej we wrześniu 1939
  2. Cela Gospodarcza
  3. Cela Wołyniaków[8]
  4. Cela Więźniów Politycznych (dawniej Powstańców Warszawy)
  5. Cela Prawników i Sędziów
  6. Cela Sybiraków (dawniej Nieznanego Więźnia Politycznego)
  7. Cela Stowarzyszenia Kupców Polskich
  8. Cela Harcerzy[9]
  9. Cela Więźniów Majdanka
  10. Kaplica. Cela Księży i Duchowieństwa
  11. Cela Więźniów Oświęcimia – Auschwitz-Birkenau
  12. Cela Pocztowców
  13. Cela Nauczycieli
  14. Cela Partyzantów
  15. Cela Spółdzielców
  16. Cela. Zamość w 1939
  17. Cela. Zamość i Zamojszczyzna w latach 1940–1942
  18. Cela. Wysiedlenia. Pacyfikacje. Dzieci Zamojszczyzny. 1942–1944
  19. Cela. Rotunda w systemie więziennictwa niemieckiego
  20. Cela. Rotunda w lipcu 1944 roku

Na dziedzińcu znajduje się duża płyta pamiątkowa – w tym miejscu palono ciała zamordowanych. Ostatnich więźniów zamordowano tuż przed ucieczką, ich ciała spaliły się tylko częściowo i są pochowane wokół.

Wśród więźniów obozu Rotunda byli m.in.: błogosławiony Stanisław Kostka Starowieyski, 16-letnia uczennica Grażyna Kierszniewska[10], 17-letnia uczennica gimnazjum Danuta Sztarejko, jej matka Celina Sztarejko – żona oficera Stanisława Sztarejko[11], hr. Aleksander Szeptycki, Michał Nowacki wiceburmistrz Zamościa, Wacław Bajkowski prezydent Lublina, płk Zdzisław Maćkowski żołnierz AK, jego dwaj synowie Zdzisław i Jan, jego żona Pelagia Maćkowska[12], Michał Wazowski burmistrz Zamościa, ks. Antoni Gomółka kapelan harcerstwa, Władysław Szala rolnik, jego 19-letni syn Jan Szala, Henryk Rosiński notariusz, dr Zygmunt Klukowski[13]. Szacuje się, że przez Rotundę przeszło około 50 tys. ludzi[7].

Na rotundzie obchodzone są uroczystości rocznicowe oraz związane ze świętami państwowymi oraz kościelnymi.

O Rotundzie Zamojskiej opowiada film dokumentalny „Rotunda zamojska – cela śmierci”[14]. Informacje przedstawione w dokumencie skupiają się na tematyce powiązanej z działalnością Obwodu Zamość AK oraz z okresem Powstania Zamojskiego.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c „Ku przestrodze i pamięci. Rotunda Zamojska 1939-1944”, interia.pl, 2008-03-07. [dostęp 2018-03-05].
  2. ↑ TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). GUS. [dostęp 2021-01-09].
  3. ↑ Maria Rzeźniak, Rotunda Zamojska. Przewodnik, Justyna Kowalska (tłum.), Zamość: Muzeum Zamojskie, 2007, s. 7, ISBN 978-83-60893-04-3, ISBN 978-83-7270-546-4, OCLC 233479392.
  4. ↑ Maria Rzeźniak, Rotunda Zamojska. Przewodnik, Justyna Kowalska (tłum.), Zamość: Muzeum Zamojskie, 2007, s. 37, ISBN 978-83-60893-04-3, ISBN 978-83-7270-546-4, OCLC 233479392.
  5. ↑ Maria Rzeźniak, Rotunda Zamojska. The Zamojska Rotunda, roztocze.com.
  6. ↑ Maria Rzeźniak, Rotunda Zamojska. Przewodnik, Justyna Kowalska (tłum.), Zamość: Muzeum Zamojskie, 2007, s. 5, ISBN 978-83-60893-04-3, ISBN 978-83-7270-546-4, OCLC 233479392.
  7. ↑ a b Rotunda – Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny, przewodnikzamosc.pl.
  8. ↑ Krypta ta poświęcona jest pamięci pomordowanych Polaków podczas rzezi wołyńskiej na Wołyniu. W krypcie znajduje się m.in. ołtarzyk z obrazem Matki Boskiej Swojczowskiej (Pani Wołynia), a wokół niego tablice z nazwiskami kilku tysięcy pomordowanych osób, urna z ziemią zebraną z różnych wołyńskich miejscowości w których Polacy ponieśli męczeńską śmierć, gablota ze zdjęciami z ekshumacji ofiar mordu w Ostrówkach, mapa województwa wołyńskiego z nieistniejącymi już miejscowościami, czy też przedwojenne herby powiatów wołyńskich.
  9. ↑ Tablica z nazwiskami 36 harcerek i harcerzy zamojskich zawiera napis: „Na wieczną pamięć, pomordowanym przez zbrodniarzy gestapo, dzieciom polskim, harcerzom i harcerkom. Cześć Ich Pamięci” oraz inny: „Przechodniu – powiedz innym, że zginęliśmy za Polskę”.
  10. ↑ Andrzej Kędziora, Kierszniewska Grażyna (1924-1940) męczenniczka zamojskiej Rotundy, harcerka, zamosciopedia.pl, 2013-02-06. [dostęp 2018-03-05].
  11. ↑ Andrzej Kędziora, Sztarejko Celina (1899-1940) i Danuta (1923-1940) matka z córką uczennicą gimnazjum, zamosciopedia.pl, 2013-02-07. [dostęp 2018-03-05].
  12. ↑ Andrzej Kędziora, Maćkowska Pelagia (1898-1988) królik doświadczalny z Ravensbrück, zamosciopedia.pl, 2013-02-06. [dostęp 2018-03-05].
  13. ↑ Rotunda – zamojska cela śmierci. roztocze.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-03-06)]., roztocze.net, 2017-03-13. [dostęp 2018-03-05].
  14. ↑ Rotunda zamojska cela śmierci, „vod.tvp.pl” [dostęp 2017-05-11].

Galeria

  • Brama wejściowa na Rotundę

    Brama wejściowa na Rotundę

  • Widok od północy

    Widok od północy

  • Dziedziniec Rotundy. Na środku placu miejsce spalania ciał

    Dziedziniec Rotundy. Na środku placu miejsce spalania ciał

  • Miejsce wysypywania prochów zamordowanych

    Miejsce wysypywania prochów zamordowanych

  • Miejsce rozstrzeliwań

    Miejsce rozstrzeliwań

  • Groby zamordowanych Żydów

    Groby zamordowanych Żydów

  • Odwiedzający je Żydzi zostawiają kamienie

    Odwiedzający je Żydzi zostawiają kamienie

  • Pomnik gen. Ogurcowa

    Pomnik gen. Ogurcowa

  • Kwatery radzieckich partyzantów

    Kwatery radzieckich partyzantów

  • Nagrobki zamordowanego burmistrza Zamościa i jego syna

    Nagrobki zamordowanego burmistrza Zamościa i jego syna

Bibliografia

  • J. Kowalczyk, Zamość. Przewodnik, Zamość, Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, 1995.
  • Zygmunt Klukowski, Zamojszczyzna I. 1918-1943, II. 1944-1953, Wydawnictwo KARTA, Warszawa 2007.
  • Maria Rzeźniak, Rotunda Zamojska. Przewodnik, Justyna Kowalska (tłum.), Zamość: Muzeum Zamojskie, 2007, ISBN 978-83-60893-04-3, ISBN 978-83-7270-546-4, OCLC 233479392.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Lublin Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Lublin Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 52.35 N
  • S: 50.20 N
  • W: 21.52 E
  • E: 24.25 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Rotunda2b.JPG
Autor: MaKa~commonswiki, Licencja: CC BY-SA 2.5
Muzeum Martyrologii Rotunda w Zamościu
Rotunda zam burmistrz i syn.jpg
Muzeum Martyrologii Rotunda w Zamościu. Symboliczne nagrobki zamordowanych i spalonych oraz wywiezionych z Rotundy i zamordowanych w różnych obozach znajdują się na całym obwodzie. Na zdjęciu nagrobki burmistrza Zamościa i jego syna.
Rotunda1a.jpg
Autor: MaKa~commonswiki, Licencja: CC BY-SA 2.5
Muzeum Martyrologii Rotunda w Zamościu
Rotunda kw rosjan1pl.jpg
Muzeum Martyrologii Rotunda w Zamościu
Rotunda kw rosjan Ogurcowpl.jpg
Muzeum Martyrologii Rotunda w Zamościu. Pomnik Ogurcowa
Stanisław Kostka Starowieyski.jpg
Stanisław Kostka Starowieyski
Rotunda kw Zydow2pl.jpg
Muzeum Martyrologii Rotunda w Zamościu
Kwatery Żołnierzy Września 1939 Obrońców Polski.jpg
Autor: Ziuteknowocz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kwatery Żołnierzy Września 1939 Obrońców Polski w czasie drugiej wojny światowej. Rotunda Zamość
Rotunda Zamość plan.png
Autor: MaKa~commonswiki, Licencja: CC BY-SA 4.0
Plan Rotundy i cmentarza wojennego w Zamościu
Rotunda Zamość miejsce martyrologii ludności Zamojszczyzny 1940-1944.jpg
Autor: Ziuteknowocz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Rotunda Zamość miejsce martyrologii ludności cywilnej w tym dzieci Zamojszczyzny 1940-1944. Były niemiecki obóz Gestapo. Widoczne w centrum miejsce spalania ciał ofiar obozu, na co patrzyli więźniowie w celach.
Bram rotund.jpg
Brama zamojskiej Rotundy
Rotunda miejsc rozstrzeliwan.jpg
Muzeum Martyrologii Rotunda w Zamościu - miejsce rozstrzeliwań
Zamość location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map of Zamość, Poland
Ta mapa of Zamość została utworzona dzięki danym z projektu OpenStreetMap, zbieranym przez społeczność. Mapa ta może być niekompletna i zawierać błędy. Niewskazane jest poleganie wyłącznie na niej w nawigacji.
Rotunda miejsc wysyp prochow.jpg
Muzeum Martyrologii Rotunda w Zamościu. Zamordowanych palono na stosie a ich prochy wysypywano do starej fosy otaczającej Rotundę.
Rotunda kw Zydow1pl.jpg
Muzeum Martyrologii Rotunda w Zamościu
Rotunda3.JPG
Autor: MaKa~commonswiki, Licencja: CC BY-SA 2.5
Muzeum Martyrologii Rotunda w Zamościu
Tablica w miejscu spalania ciał ofiar niemieckiego obozu Rotunda w Zamościu.jpg
Autor: Ziuteknowocz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tablica w miejscu spalania ciał ofiar niemieckiego obozu Rotunda w Zamościu 1940-1944