Rozbicie więzienia św. Michała w Krakowie

Rozbicie więzienia św. Michała w Krakowie

działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce
Budynek dawnego więzienia św. Michała, obecnie Muzeum Archeologiczne w Krakowie
Czas	18 sierpnia 1946
Miejsce	Kraków, ul. Senacka 3
Terytorium	Polska
Przyczyna	potrzeba uwolnienia uwięzionych żołnierzy AK i NSZ
Wynik	powodzenie akcji, uwolnienie 62[1]–64[2][3] więźniów
Strony konfliktu
Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj Polska Ludowa
Dowódcy
Jan Janusz „Siekiera” Michał Obretenny
Siły
4 żołnierzy przy głównej bramie, kilku żołnierzy w obstawie, z czasem uwalniani i uzbrojeni więźniowie 52 strażników w więzieniu, 21 w odwodzie
Straty
brak brak
Położenie na mapie Krakowa miejsce bitwy
Położenie na mapie Polski w latach 1945–1951 miejsce bitwy
Położenie na mapie województwa małopolskiego miejsce bitwy
50°03′28,0186″N 19°56′09,5242″E/50,057783 19,935979

Rozbicie więzienia św. Michała w Krakowie – bezkrwawa akcja polskiego podziemia niepodległościowego, przeprowadzona w centrum Krakowa 18 sierpnia 1946 roku. VI krakowska kompania Zgrupowania Partyzanckiego „Błyskawica” we współpracy z uzbrojonymi więźniami dokonała rozbrojenia strażników więzienia św. Michała przy ul. Senackiej 3 i uwolniła przetrzymywanych tam 62 lub 64 więźniów politycznych, głównie żołnierzy Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych.

Kontekst sytuacyjny

W budynku dawnego, barokowego kościoła św. Michała przy ul. Senackiej w Krakowie, z którego w 1797 roku wyrzucono karmelitów bosych, austriacki zaborca utworzył więzienie, nazywane powszechnie ze względu na wezwanie nieistniejącego już kościoła więzieniem św. Michała^[1]. Po II wojnie światowej obiekt został oddany Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego^[2]. Przetrzymywano w nim żołnierzy Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych i innych formacji polskiego podziemia niepodległościowego schwytanych na obszarze całej Małopolski^[1][4]. Więzienie było strzeżone przez 52 strażników na obiekcie i 21 w odwodzie, możliwych do wezwania na alarm^[2][4]. Ich uzbrojenie stanowiło 6 karabinów maszynowych, 5 pistoletów maszynowych, 62 karabiny i 30 granatów^[2]. Szczególnie groźne były dwa kaemy na wieżyczkach, obejmujące polem ostrzału główną bramę, ul. Senacką, fragment ul. Grodzkiej i Plant^[2].

W 1946 roku najsilniejszym oddziałem polskiego podziemia w Małopolsce było Zgrupowanie Partyzanckie „Błyskawica” mjr. Józefa Kurasia „Ognia”, operujące głównie na Podhalu. Byli żołnierze AK i NSZ przebywający w Krakowie, którym udało się uniknąć aresztowania, nawiązali w październiku 1945 roku kontakt z „Ogniem”, wskutek czego utworzyli w porozumieniu z nim formację operującą na terenie miasta, ale podległą pod oddział Kurasia, VI krakowską kompanię Zgrupowania Partyzanckiego „Błyskawica”^[2][1][4]. Dowódcą kompanii został Jan Janusz „Siekiera”^[2][5]. Jej kryjówka mieściła się w budynku dawnych austriackich koszar w Podgórzu, przy ul. Na Zjeździe 8^[2]. Kompania posiadała amerykańską ciężarówkę GMC CCKW z programu lend-lease oraz mundury LWP, dzięki którym niepostrzeżenie poruszała się po Krakowie i okolicach^[2][1].

Planowanie

Z uwagi na silną obronę obiektu, bliskość innych budynków zajmowanych przez władze komunistyczne (więzienie mieściło się w centrum miasta wojewódzkiego) oraz dużą liczbę patroli milicji i wojska na ulicach, przeprowadzenie akcji małymi siłami VI kompanii było możliwe tylko przy rozpoczęciu jej od wewnątrz. „Siekiera” nawiązał kontakt z osadzonym przy Senackiej żołnierzem podziemia Bolesławem Pronobisem „Ikarem”^[2]. Temu udało się przekonać do współpracy strażnika więziennego, Stanisława Krejczę^[2]. Ponadto żołnierze z oddziału „Siekiery” wciągnęli do konspiracji kierowniczkę pralni więziennej, Irenę Odrzywołek, zaznajamiając ją z planami akcji i przekazując jej broń^[2][4].

W dniu przez akcją, 17 sierpnia 1946 roku, Odrzywołek we współpracy z Krejczą rozdała broń palną i granaty wybranym więźniom^[2]. Jak opisał tę sytuację osadzony w więzieniu św. Michała Edward Czarnecki „Murzyn”:

Przebieg akcji

W godzinach porannych 18 sierpnia 1946 roku z Podgórza wyjechali ciężarówką GMC Jan Janusz „Siekiera”, Marian Zielonka „Bill”, Bolesław Świątnicki „Lampart” i Zbigniew Paliwoda „Jur”^[2]. O godz. 10:00 dotarli na Senacką, gdzie za pomocą sfałszowanej legitymacji UB wjechali na teren więzienia przez główną bramę^[1].

W więzieniu św. Michała panował niepisany zwyczaj otwierania drzwi cel dla przewietrzenia pomieszczeń. Stało się tak również w dniu akcji, pomimo niechęci strażnika pełniącego wtedy służbę, który oświadczył, że będzie otwierał tylko dwie cele jednocześnie. Najpierw otworzył pomieszczenie, w którym przetrzymywano „Ikara” i „Murzyna”, a następnie celę z Antonim Szczyrkiem „Stefanem” i Tadeuszem Honkiszem „Bawołem”. Ci drudzy rozbroili strażnika przy użyciu przeszmuglowanego do ich celi pistoletu i wyszli na korytarz, spotykając tam „Ikara” i „Murzyna”. Ukradzionymi od strażnika kluczami zaczęli oni otwierać kolejne cele i uwalniać następnych osadzonych. Uzbrojeni poprzedniego dna więźniowie przyłączali się do akcji rozbrajania kolejnych strażników^[2].

„Murzyn”, „Stefan”, „Ikar” oraz Władysławem Dziedzic „Waldemar”, również uwolniony więzień, udali się następnie do mieszkania naczelnika więzienia, Michała Obretennego^[4], któremu oświadczyli:

Następnie związali go i obiecali życie, jeśli nie będzie stawiać oporu^[2][4]. Wyzwoleni więźniowie szybko opanowali zbrojownię, rozdysponowując broń pomiędzy siebie, a także przerwali przewody instalacji alarmowej^[2]. Kiedy umieścili w oknie więzienia jeden ze zdobycznych karabinów maszynowych, strzelcy kaemów na wieżyczkach więzienia zdezerterowali^[2].

Ciężarówka z grupą 25–30 więźniów pod dowództwem „Ikara” opuściła teren więzienia^[4], nie napotykając żadnego oporu i odjechała do kryjówki w okolicach Miechowa^[2][5]. Pozostali uwolnieni rozpierzchli się po Krakowie, szukając schronienia na własną rękę; ułatwił im to fakt, że byli w cywilnych ubraniach, gdyż wówczas nie używano jeszcze ubrań więziennych^[2]. Łącznie uwolniono 62^[1] lub 64^[2][3] więźniów. Świadkami akcji w więzieniu św. Michała było trzech oficerów Armii Czerwonej spacerujących po plantach, którzy widząc przewagę liczebną uzbrojonych więźniów i żołnierzy podziemia zdecydowali się nie reagować^[2]. W czasie całej akcji nie oddano ani jednego strzału^[2][1][5][6].

Następstwa

Irena Odrzywołek

Większość z uwolnionych więźniów została w krótkim czasie ponownie aresztowana i otrzymała wyroki wieloletniego więzienia^[2]. Irena Odrzywołek musiała opuścić Kraków z powodu podejrzeń jej udziału w akcji i ukrywała się w Gliwicach. Została aresztowana w listopadzie 1946 roku i była sądzona oraz skazana ns karę śmierci razem z Bolesławem Pronobisem „Ikarem”. Wyrok wykonano niezwłocznie po jego ogłoszeniu, 17 grudnia tego samego roku, kiedy Odzrzywołek nie miała jeszcze skończonych 21 lat^[2][4]. Jej szczątki odnaleziono w wyniku prac ekshumacyjnych prowadzonych przez Instytut Pamięci Narodowej we wrześniu 2019 r. na Cmentarzu Komunalnym przy ul. Panewnickiej w Katowicach^[7].

Rozbicie więzienia św. Michała w Krakowie nie miało wielkiego znaczenia militarnego dla działalności partyzantki antykomunistycznej, nawet w wymiarze lokalnym. Wywarło jednak duży wpływ propagandowy. Śmiała akcja przeprowadzona w biały dzień w historycznym centrum Krakowa pokazała władzom komunistycznym, że nie mogą czuć się bezpieczne nawet w mieście wojewódzkim, a w zasięgu podziemia niepodległościowego są także silnie strzeżone obiekty^[2][4][6].

Pamięć

Na murze otaczającym teren obecnego Muzeum Archeologicznego w Krakowie na terenie dawnego więzienia przy ul. Senackiej 3 odsłonięto tablicę upamiętniającą akcję uwolnienia więźniów w 1946 roku. Co roku w rocznicę akcji odbywają się tam uroczystości patriotyczne^[1].

Przypisy